นายรอบรู้ชวนเที่ยว : ดูสนุก ดูที่ไหน
ตามหาอัญมณีแห่งพงไพร

ยามเข้าไปเที่ยวป่า แต่ละคนย่อมสนใจสิ่งละอันพันละน้อยในราวไพรไม่เหมือนกัน ไม่ว่าจะเป็นพืช สัตว์ หรือทิวทัศน์สวยงาม แต่เชื่อแน่ว่ามีสิ่งหนึ่งที่สามารถดึงดูดความสนใจของทุกคนโดยเฉพาะหญิงสาว ได้มากที่สุด นั่นคือดอกไม้ป่าสีสวยที่เปี่ยมไปด้วยเสน่ห์

และเมื่อเอ่ยถึงความงามของดอกไม้ในป่า กล้วยไม้มักติดอันดับท็อปฮิตเป็นชนิดแรก ๆ ด้วยเป็นดอกไม้ที่มีรูปลักษณ์ไม่เหมือนใคร แถมยังมีสีสันสดใสหลากหลายไปตามสายพันธุ์ จนกล้วยไม้ได้รับการยกย่องให้เป็นอัญมณีแห่งพงไพร

กล้วยไม้เป็นพืชกลุ่มใหญ่ที่มีชนิดพันธุ์มหาศาล เฉพาะในเมืองไทยก็มีไม่ต่ำกว่า ๑,๐๐๐ ชนิด แถมกระจายกันงอกงามตามป่าไม้ทุกประเภท แม้กระทั่งบนลานหินอันแสนแห้งแล้งก็ยังอุตส่าห์มีกล้วยไม้บานอวดดอกสวยอยู่ได้เลย ใครไปเที่ยวภูกระดึงน่าจะเคยเห็นดอกไม้สีชมพูสดเข้มชูช่อขึ้นมาบนก้อนหิน นั่นแหละ ! กล้วยไม้ชนิดหนึ่ง มีชื่อเรียกแปลก ๆ ว่า ม้าวิ่ง

เมื่อมีชนิดพันธุ์จำนวนมากและผลัดกันออกดอกหมุนเวียนไปตามฤดูกาล ในป่าจึงมีกล้วยไม้ให้ชมตลอดปี แต่ก่อนไปชมของจริงในธรรมชาติ มาทำความรู้จักจุดเด่นของกล้วยไม้เสียก่อน ไม่งั้นไปแล้วอาจดูผิดได้ เพราะดอกไม้หลายชนิดก็มีลักษณะคล้ายกล้วยไม้เหมือนกัน แต่ถ้าพิจารณาให้ดี จะเห็นว่าดอกกล้วยไม้ต่างจากพืชในวงศ์อื่น ๆ ชัดเจน กล้วยไม้ของจริงต้องมีกลีบเลี้ยงสามกลีบ ส่วนใหญ่มีขนาดและรูปทรงเหมือนกัน กลีบดอกก็มีสามกลีบ สองกลีบบนมีขนาดและรูปทรงเหมือนกัน แต่กลีบดอกล่างพัฒนาเป็นกลีบปากที่มีขนาด รูปทรง และสีสัน ต่างจากกลีบอื่นอย่างชัดเจน

่

เจ้ากลีบปากนี่เองที่เป็นสิ่งสำคัญยืนยันว่าเป็นกล้วยไม้ขนานแท้ ถ้าไม่มีก็ไม่ต้องนับญาติกัน

จะดูกล้วยไม้ให้สนุกต้องมีตัวช่วยด้วย ไม่มีอะไรมาก แค่กล้องส่องทางไกลตัวเดิม (ที่ใช้ดูนกนั่นละ) กับแว่นขยายก็พอ อย่าเพิ่งสงสัยว่าทำไมต้องพกอุปกรณ์ต่างกันสุดขั้วแบบนี้ไปด้วย เดาได้ไม่ยากหรอก กล้องส่องทางไกลเตรียมไว้สำหรับส่องดูกล้วยไม้บนยอดไม้สูง ๆ ส่วนแว่นขยายก็ไว้ดูกล้วยไม้ดอกจิ๋ว ๆ พวกนี้มีมากเสียด้วย กล้วยไม้ดอกจิ๋วนี่แหละท้าทายดีนักเชียว หลายชนิดดูไม่เหมือนกล้วยไม้เอาเสียเลย บางชนิดไพล่ไปคล้ายไม้เลื้อย ทำให้มองข้ามไปง่าย ๆ บางชนิดโผล่เพียงดอกจิ๋วขึ้นมา ต้องอาศัยแว่นขยายส่องหากลีบปาก ถึงจะรู้ว่าเป็นกล้วยไม้

คู่มือกล้วยไม้เป็นตัวช่วยสุดท้ายที่ขาดไม่ได้ เลือกเล่มที่กะทัดรัดเหมาะแก่การพกพาสมกับเป็นคู่มือภาคสนาม ก่อนซื้อดูให้ดีว่าเป็นคู่มือกล้วยไม้ป่า อย่าเผลอไปหยิบฉบับกล้วยไม้เลี้ยงมาล่ะ เข้าป่าแล้วจะพลิกหาไม่เจอ

ทีนี้ก็ไปดูกล้วยไม้ในธรรมชาติได้แล้ว ในป่ามีกล้วยไม้อยู่แทบทุกหนทุกแห่ง ทั้งบนพื้นดิน โขดหิน และต้นไม้ เราจึงแบ่งกล้วยไม้ตามลักษณะการอาศัยได้ ๓ ประเภท เริ่มจากกล้วยไม้ดิน ชื่อก็บอกอยู่แล้วว่า มีรากหรือลำต้นอยู่แถวหน้าดินหรือใต้ผิวดิน เช่น ยี่โถปีนัง ว่านน้ำทอง อีกประเภทหนึ่งเลือกเติบโตและขยายพันธุ์อยู่บนหินแทนการยึดเกาะดินหรือต้นไม้ เช่น เอื้องกระเจี้ยง เอื้องคำหิน รวมทั้งม้าวิ่งเจ้าเก่า

กล้วยไม้ประเภทสุดท้ายมีจำนวนมากที่สุด คือกล้วยไม้อิงอาศัย เป็นกล้วยไม้ที่ขึ้นอยู่บนต้นไม้ อาศัยรากช่วยยึดเกาะให้ติดแน่นและหาอาหารมาเลี้ยงลำต้นด้วย เช่น เอื้องครั่งแสด เอื้องสิงโตงาม และหวายชนิดต่าง ๆ กล้วยไม้ประเภทนี้เองที่ต้องใช้กล้องส่องทางไกลช่วย ถ้าเป็นกอที่อยู่บนคบไม้สูง ๆ

ลักษณะการอาศัยของกล้วยไม้เช่นนี้สามารถบอกให้ทราบว่าจะพบกล้วยไม้อะไรบ้างในป่าที่ไป นี่เป็นข้อดีในการช่วยเลือกสถานที่ดูกล้วยไม้ เช่น กล้วยไม้ในป่าโปร่งมักเป็นพวกกล้วยไม้ดินที่มีการพักตัวเหลือเพียงหัวใต้ดินในฤดูแล้งและสามารถทนต่อไฟป่าได้ดี เช่น นางอั้วน้อย เอี้ยงสีตอง หากเป็นกล้วยไม้อิงอาศัยก็มักเป็นประเภทที่มีใบหนาแข็งและมีไขเคลือบบนผิวใบเพื่อป้องกันการคายน้ำ เช่น เอื้องเข็มแดง เอื้องเข็มแสด เขากวางอ่อน

ตามป่าดงดิบพบกล้วยไม้ได้มากกว่าป่าโปร่ง ส่วนใหญ่เป็นพวกชอบดินชุ่มชื้น และไม่ต้องการแสงมากนัก เช่น กล้วยปลวกม่วง เอื้องน้ำจันทร์ กล้วยไม้อิงอาศัยที่มีใบใหญ่และหนานุ่ม เช่น เอื้องมังกร สร้อยทอง ก็ชอบอากาศที่มีความชื้นสูง ยิ่งเป็นกล้วยไม้ในป่าดงดิบเขาต้องทนทานต่ออากาศเย็นได้ดีอีกด้วย กล้วยไม้ดินในป่าดงดิบเขาก็มี สำเภางาม เอื้องแฝง ส่วนกล้วยไม้อิงอาศัยก็เช่น กระดิ่งภู เอื้องพลายชมพู เอื้องลำต่อ

กล้วยไม้ก็เหมือนสิ่งอื่น ๆ ในธรรมชาติ มีทั้งพบได้ง่ายและหาดูยาก ก่อนไปดูก็ตรวจสอบพื้นที่ก่อนว่า เป็นป่าประเภทไหน จะได้ทราบว่าจะมีกล้วยไม้อะไรให้เห็นบ้าง รวมถึงช่วงเวลาออกดอก เมื่อไปดูแล้วก็สังเกตลักษณะการอาศัยว่าเป็นกล้วยไม้ดิน อิงอาศัย หรืออาศัยบนหิน

่

เมื่อพบกล้วยไม้ แม้จะชื่นชมเพียงใดก็ต้องไม่เด็ดดอกกลับไป ทุกวันนี้กล้วยไม้ในธรรมชาติถูกลักลอบนำออกจากป่ามาขายมากเกินไปอยู่แล้ว จนหลายชนิดใกล้สูญพันธุ์ พบเห็นยากขึ้นทุกที ถ้าไม่เชื่อไปดูที่สวนจตุจักรในวันเปิดตลาดนัดก็ได้ จะมีกล้วยไม้มากองสูงให้คนเลือกซื้อไปเลี้ยงทุกสัปดาห์

ถ้ายังคงเป็นเช่นนี้ต่อไป อีกหน่อยคงไม่มีกล้วยไม้ให้ดูในธรรมชาติ หรือไม่ก็ต้องแบกเทเลสโคปส่องขึ้นไปบนยอดไม้สูงลิบ...ถึงจะเห็นของจริง

อช. เขาใหญ่ จ. นครราชสีมา/นครนายก/ปราจีนบุรี/สระบุรี ผืนป่าใกล้กรุงที่เป็นแหล่งดูกล้วยไม้ที่น่าสนใจมาก เพราะเดินทางไปได้สะดวกและมีเส้นทางศึกษาธรรมชาติให้เดินดูกล้วยไม้ได้หลายเส้น นอกจากนี้บนยอดเขาเขียวยังพบกล้วยไม้ป่าดงดิบเขาจำนวนมาก เช่น เอื้องเบี้ยไม้ใบขน เอื้องมัน และมีหวายแดงให้ดูบริเวณน้ำตกผากล้วยไม้

เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าภูหลวง จ. เลย นอกจากจะเป็นอาณาจักรของดอกไม้และไม้ป่านานาชนิด รวมทั้งพรรณไม้เมืองหนาวแล้ว ภูหลวงยังเป็นแหล่งรวมของกล้วยไม้หลายร้อยชนิด นับเป็นแหล่งดูกล้วยไม้ที่ดีที่สุดแห่งหนึ่งของเมืองไทย และดูได้ตลอดปี มีเอื้องสำเภางามเป็นกล้วยไม้เด่นซึ่งพบเพียงไม่กี่แห่งในประเทศ นอกจากนี้ยังพบกล้วยไม้เฉพาะถิ่นหลายชนิด เช่น รองเท้านารีสุขะกุล สิงโตนิพนธ์

 อช. ภูกระดึง จ. เลย แหล่งท่องเที่ยวที่มีชื่อเสียงโด่งดังและเป็นแหล่งดูกล้วยไม้ที่น่าสนใจมากอีกแห่งหนึ่ง โดยเฉพาะพวกกล้วยไม้ดินและกล้วยไม้อาศัยบนหิน เริ่มตั้งแต่ป่าเต็งรังเชิงเขา พบกล้วยไม้ดินสกุลแผ่นดินเย็นหรือบัวสันโดษหลายชนิด ตามป่าดงดิบมีลิ้นมังกร นางตายตัวผู้ จนถึงที่ราบหลังแปมักพบม้าวิ่ง เอื้องคำหิน ยี่โถปีนัง และตามป่าสนมีเอื้องแซะภูกระดึงเป็นกล้วยไม้เด่น สามารถขึ้นไปดูกล้วยไม้ได้ในช่วงที่เปิดให้นักท่องเที่ยวเข้าชมในเดือนตุลาคม-พฤษภาคม

อช. ดอยอินทนนท์ จ. เชียงใหม่ ยอดเขาสูงที่สุดของเมืองไทย ปกคลุมด้วยผืนป่าหลายประเภท ทั้งป่าโปร่งและป่าดงดิบ จึงพบกล้วยไม้มากมายตั้งแต่เชิงเขาขึ้นไปจนถึงยอดสูงสุด โดยมีเอื้องพลายชมพู เอื้องเทียนขาว สร้อยคอขาว เป็นกล้วยไม้ที่พบเฉพาะบริเวณยอดดอย และมีเอื้องแฝงเป็นกล้วยไม้กินซากขนาดใหญ่ที่หายาก ช่วงที่เหมาะสมสำหรับดูกล้วยไม้ คือเดือนพฤศจิกายนถึงกุมภาพันธ์

เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าเขาสอยดาว จ. จันทบุรี เป็นแหล่งดูกล้วยไม้ที่สำคัญของภาคตะวันออก เต็มไปด้วยต้นไม้ในป่าดงดิบชื้น บริเวณป่าและริมน้ำตกมักพบตองผาและพลูช้างซึ่งเป็นกล้วยไม้เถาเลื้อยที่มีขนาดค่อนข้างใหญ่ นอกจากนี้ริมน้ำตกยังสามารถพบว่านน้ำทอง-กล้วยไม้ดินที่หายากและสวยงามมากชนิดหนึ่ง ช่วงที่เหมาะแก่การดูกล้วยไม้คือเดือนเมษายนถึงตุลาคม

เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าทุ่งใหญ่นเรศวร จ. กาญจนบุรี เป็นแหล่งดูกล้วยไม้ในป่าโปร่งและป่าดงดิบแล้งที่น่าสนใจมากอีกแห่งหนึ่ง โดยเฉพาะบริเวณทุ่งหญ้าเป็นแหล่งของกล้วยไม้ดินหลายชนิด โดยมีรองเท้านารีเมืองกาญจน์เป็นกล้วยไม้เด่นของป่าดงดิบแล้ง ช่วงที่เหมาะสมกับการดูกล้วยไม้คือเดือนมิถุนายนถึงกรกฎาคม