เที่ยวนี้คุ้ม (มาก)

โดย...กาญจน์ อายุ

มาเที่ยวแพร่แล้วต้อง “คุ้ม” ทั้งคุ้มเจ้าหลวง คุ้มวิชัยราชา บ้านวงศ์บุรี สามคุ้มของ จ.แพร่ ที่คุ้มค่าในด้านประวัติศาสตร์และสถาปัตยกรรม

“คุ้มเจ้าหลวง” สร้างขึ้นใน พ.ศ. 2435 โดยเจ้าหลวงพิริยะชัยเทพวงศ์ เจ้าเมืองแพร่องค์สุดท้าย เป็นอาคารสร้างด้วยอิฐถือปูน 2 ชั้น รูปทรงขนมปังขิงหรือไทยผสมยุโรป งดงามด้วยลวดลายไม้แกะฉลุฝีมือช่างชาวจีน

เมื่อมองแค่สถาปัตยกรรมนั้นสวยงามแต่เมื่อมองประวัติศาสตร์แล้วน่าสะพรึง เพราะใต้ถุนเคยใช้เป็น “คุกใต้ดิน” กักขังทาสที่ทำผิด ในห้องปีกซ้ายและขวาพอมีแสงสว่างใช้เป็นที่คุมขังนักโทษขั้นลหุโทษ โดยที่คุกปีกขวามี “ตูบผี” ช่องสี่เหลี่ยมขนาดเล็กเอาไว้หย่อนอาหารให้นักโทษจากท่านๆ บนตึก ส่วนห้องกลางเป็นห้องมืดใช้คุมขังทาสที่ทำผิดร้ายแรง ปัจจุบันภายในปรับเปลี่ยนเป็นพิพิธภัณฑ์ ส่วนบนอาคารแสดงข้าวของเครื่องใช้และห้องบรรทมของเจ้าหลวง

เก่ากว่าคุ้มเจ้าหลวงคือ “คุ้มวิชัยราชา” เรือนไม้สักทรงมนิลาของ “หลวงวิชัยราชา” ท่านได้ช่วยเหลือข้าราชการภาคกลางที่ถูกกบฏเงี้ยวตามฆ่าให้ไปซ่อนบนเพดานคุ้ม และเคยเป็นบ้านของหัวหน้าเสรีไทย และคลังเก็บอาวุธเพื่อขับไล่ญี่ปุ่นระหว่างช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2

ปัจจุบันคุ้มวิชัยราชาเป็นของคนธรรมดาที่เห็นคุณค่าของบ้าน นาม “วีระ สตาร์” ที่ได้ซื้อจากเจ้าของเดิมราว 10 ล้านบาท ค่อยๆ บูรณะมากว่า 20 ปีจนเงินหมดตัว แต่ก็ไม่ละทิ้งปฏิญญายังทำงานและนำเงินมาทุ่มให้คุ้มหลังนี้เป็นพิพิธภัณฑ์ให้ความรู้แก่ประชาชน

หลังสุดท้ายที่จะกล่าวถึงเป็นบ้านไม้สักแบบยุโรปประยุกต์ “บ้านวงศ์บุรี” สีชมพูกุหลาบ หลังคาสูงทรงปั้นหยา 2 ชั้น เด่นด้วยลายไม้แกะสลักรอบตัวบ้าน บ้านสร้างขึ้นตามดำริของแม่เจ้าบัวถา ชายาคนแรกในเจ้าหลวงพิริยะเทพวงศ์

สิ่งที่น่าสนใจในบ้านคือ เอกสารซื้อขายทาส ตั๋วรูปพรรณโคและช้าง และเครื่องเรือนเก่าแก่ของตระกูล ส่วนจุดที่ต้องพึงทราบไว้คือ ห้องนอนของแม่เจ้าบัวถา สามารถถ่ายภาพได้แต่ต้องยกมือไหว้ขออนุญาตก่อนทุกครั้ง

สามคุ้มเมืองแพร่ไม่ใช่คุ้มธรรมดา แต่เป็นทั้งพิพิธภัณฑ์ หนังสือประวัติศาสตร์ และกุญแจสำคัญในอดีต เรียกได้ว่าถ้าได้ไปเห็นจะ “คุ้มค่ะ”