การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 รายงานการประชุมวิชาการ เครือขายวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย (Thai Forest Ecological Research Network, T-FERN) “องคความรูดานนิเวศวิทยาตอการปรับตัวตามการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ (Ecological Knowledge for Adaptation on Climate Change)” ระหวางวันที่ 23 -24 มกราคม 2557 ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพมหานครฯ การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการ เครือขายวิจยั นิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย เรื่อง องคความรูดานนิเวศวิทยาตอการปรับตัวตามการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ (Ecological Knowledge for Adaptation on Climate Change) วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพมหานครฯ การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 องคความรูดานนิเวศวิทยาตอการปรับตัวตามการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ISBN : 978-616-278-137-7 เอกสารประกอบการประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการ เครือขายวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย 374 หนา วันที่ 23 - 24 มกราคม พ.ศ. 2557 ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพมหานครฯ เจาของ ผูสนับสนุนการตีพิมพ พิมพครั้งที่ 1 จํานวนพิมพ พิมพที่ ศูนยประสานงานเครือขายวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ศูนยวิทยาการขั้นสูงดานทรัพยากรธรรมชาติเขตรอน มกราคม 2557 300 เลม อักษรสยามการพิมพ การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 คํานํา ศูนยประสานงานเครือขายวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย (Cooperation Centre of Thai Forest Ecological Research Network) รวมกับ ภาควิชาชีววิทยาปาไม คณะวนศาสตร ศูนยวิจัยปาไม คณะวนศาสตร ศูนยวิทยาการขั้นสูงดาน ทรัพยากรธรรมชาติเขตรอน มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปาและพันธุพืช และกรมปาไม ไดจัดการ ประชุมสัมมนาวิชาการ “เครือขายวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย (Thai Forest Ecological Research Network, TFERN)” เรื่อง “องคความรูดานนิเวศวิทยาตอการปรับตัวตามการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ” ขึ้น ระหวางวันที่ 23 - 24 มกราคม 2556 ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร โดยมีวัตถุประสงค เพื่อสงเสริมและเผยแพรผลงานวิจัยดาน นิเวศวิทยาปาไม ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม จากคณาจารย นักวิจัย นิสิตและนักศึกษา อันจะเปนการเสริมสรางและ พัฒนาใหเกิดเวทีแลกเปลี่ยนเรียนรูทางดานวิชาการ เกิดการขยายเครือขายความรวมมือระหวางนักวิจัยภายในประเทศ และ นําไปใชใหเกิดประโยชนสูงสุด เอกสารประกอบการประชุมสัมมนาวิชาการ เครือขายวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ประกอบดวย การบรรยาย ผลงานวิจัย จํานวน 32 เรื่อง และการเสนอผลการวิจัยภาคโปสเตอร จํานวน 20 เรื่อง โดยไดรับความรวมมือจากวิทยากร ผูทรงคุณวุฒิในหลายสาขาจากมหาวิทยาลัยตางๆ นักวิชาการจากสถาบันนวัตกรรมอุทยานแหงชาติและพื้นที่คุมครอง สํานัก อุทยานแหงชาติ กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และพันธุพืช นักวิชาการจากกรมปาไม พรอมดวยนักวิจัยทั้งจากภาครัฐและ ภาคเอกชน ที่ไดกรุณาใหเกียรตินําผลงานวิจัย บทความทางวิชาการ เสนอในการประชุมสัมมนาครั้งนี้ รวมถึงผูทรงคุณวุฒิ หลายทานที่ไดใหความกรุณาตรวจผลงานวิจัยตนฉบับ ดั ง นั้ น ศู น ย ป ระสานงานเครื อ ข า ยวิ จั ย นิ เ วศวิ ท ยาป า ไม ป ระเทศไทย และศู น ย วิ ท ยาการขั้ น สู ง ด า น ทรัพยากรธรรมชาติเขตรอน มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร หวังวาเอกสารประกอบการประชุมสัมมนาวิชาการในครั้งนี้จะเปน ประโยชนตอหนวยงานตางๆ ทั้งภาครัฐและเอกชน เพื่อจะไดนําความรูจากการสัมมนาไปพัฒนา ตอยอด ใหเกิดประโยชน สูงสุดตอทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม หรือใชเปนแนวทางในการศึกษาคนควาตอไป (รศ.ดร.ดอกรัก มารอด) ผูอํานวยการ ศูนยประสานงานเครือขายวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย มกราคม 2557 (ดร.จงรัก วัชรินทรรัตน) ผูอํานวยการ ศูนยวิทยาการขั้นสูงดานทรัพยากรธรรมชาติเขตรอน การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 คํากลาวรายงานการประชุม สัมมนา “เครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย (Thai Forest Ecological Research Network, T-FERN)” เรื่อง “องคความรูดานนิเวศวิทยาตอการปรับตัวตามการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ” โดย ผูชวยศาสตราจารย ดร. วิจักขณ ฉิมโฉม หัวหนาภาควิชาชีววิทยาปาไม ********************************************************************* เรียน อธิบดีกรมปาไม คณบดี คณาจารย นักวิจัย ผูเขารวมประชุมสัมมนา และแขกทานผูมีเกียรติที่เคารพทุกทาน จากการรวมตัวกันของกลุมนักวิจัยนิเวศวิทยาปาไม ภายใต “เครือขายวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย (Thai Forest Ecological Research Network, T-FERN)” โดยมีวัตถุประสงคเพื่อสรางความรวมมือระหวางนักวิจัยที่เกี่ยวของใน การสร า งสรรค ง านวิ จั ย ส ง เสริ ม และเผยแพร ผ ลงานทางวิ ช าการ บทความ ส ง เสริ ม การฝ ก อบรม ตลอดจนการจั ด ประชุมสัมมนาวิชาการดานนิเวศวิทยาปาไม เพื่อใหเกิดความเขาใจถึงกระบวนการทางระบบนิเวศที่มีการเปลี่ยนแปลงไปตาม ธรรมชาติของตัวระบบเอง หรือเหตุการณที่เกิดขึ้นเฉพาะหนา (episodic or infrequent intervals) อาทิ การตอบสนองของ ระบบนิเวศปาไมตอการเปลี่ยนแปลงของสภาวะโลกรอน หรือการเปลี่ยนแปลงที่เปนผลสืบเนื่องจากภัยทางธรรมชาติ เปนตน รวมถึงนําความรูดานนิเวศวิทยาเพื่อการประยุกตในการฟนฟูปา การจัดการสิ่งแวดลอม และการจัดการถิ่นอาศัยของสัตวปา ดังนั้น เครือขายวิจัยดังกลาวจะชวยเพิ่มโอกาสติดตามความเปลี่ยนแปลงระหวางระบบนิเวศทั้งในสวนทองถิ่น สวนภูมิภาค และเชื่อมโยงไปสูระดับนานาชาติ โดยการดําเนินงานในระยะแรกนั้น คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร ไดนํารองทํา หนาที่เปนศูนยกลางของเครือขายสําหรับการดําเนินงานวิจัยและประสานกับหนวยงานวิจัยอื่น ๆ โดยไดจัดการประชุมวิชาการ นิเวศวิทยาปาไม ขึ้นครั้งแรก เดือน มกราคม พ.ศ. 2555 แลวนั้น ภาควิชาชีววิทยาปาไม เปนหนวยงานที่รับผิดชอบการเรียนการสอนทางดานชีววิทยาทั้งดานพืชพันธุและสัตวปา รวมถึงงานวิจัยดานนิเวศวิทยาปาไม มีผลงานทางวิชาการ และผลิตนิสิต และสงเสริมการวิจัยมาอยางยาวนาน การจัดการ ประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการครั้งนี้ จะเปนอีกกิจกรรมหนึ่งที่จะชวยขับเคลื่อน นโยบายและทิศทางการพัฒนา ศาสตรดานนิเวศวิทยาปาไมของภาควิชา ในสวนของการรักษาระบบนิเวศปาไม ตลอดจนการจัดการทรัพยากรธรรมชาติบน พื้นฐานของความรู ความเขาใจดานนิเวศวิทยาของสิ่งมีชีวิตอยางถองแท นอกจากนี้ยังชวยสรางความเขมแข็งของเครือข าย นิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย เพื่อเปนการเตรียมความพรอมเพื่อกาวสูการเปนประชาคมอาเซียน (AEC) ตอไป ในการนี้ ภาควิ ช าชี ว วิ ท ยาป า ไม และศู น ย ป ระสานงานเครื อ ข า ยวิ จั ย นิ เ วศวิ ท ยาป า ไม ป ระเทศไทย มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร รวมกับ ศูนยวิทยาการขั้นสูงดานทรัพยากรธรรมชาติเขตรอน มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร สถาบัน นวัตกรรมอุทยานแหงชาติและพื้นที่คุมครอง สํานักอุทยานแหงชาติ กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปาและพันธุพืช และกรมปาไม พรอมองคกรภาคเอกชน จัดใหมีการประชุมวิชาการนิเวศวิทยาปาในหัวขอ “องคความรูดานนิเวศวิทยาตอการปรับตัวตามการ เปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ” เพื่อนําเสนอผลงานทางวิชาการที่ไดจากงานวิจัยดานนิเวศวิทยาจากหลากหลายพื้นที่ของ ประเทศไทย รวมทั้งยังเปนการเรงระดมความคิดตอการสรางเครือขายนิเวศงานวิจัยนิเวศวิทยา เกิดการแลกเปลี่ยนขอมูล ระหวางหนวยงานและเครือขายสําหรับการศึกษาวิจัยใหเปนรูปธรรมและมีการดําเนินงานไดอยางมีประสิทธิภาพมากยิ่งขึ้น โดยมีระยะเวลาดําเนินการระหวางวันที่ 23-24 มกราคม 2557 ขอบเขตของการประชุมสัมมนาประกอบดวย การบรรยาย พิเศษจากผูทรงคุณวุฒิ การเสนอผลงานวิจัยภาคบรรยาย จํานวน 32 เรื่อง การนําเสนอผลงานภาคโปสเตอร จํานวน 20 เรื่อง การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 มีผูเขารวมประชุมทั้งสิ้น 150 คน จําแนกเปนบุคลากรสังกัดกรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และพันธุพืช กรมปาไม องคการ อุตสาหกรรมปาไม มหาวิทยาลัย นักวิชาการทองถิ่น และบุคคลที่มีสวนเกี่ยวของตางๆ ทั้งภาครัฐ เอกชน จึงนับวาเปนโอกาสดี ที่ผูเขารวมประชุมทุกทาน จะไดแลกเปลี่ยนเรียนรูประสบการณ เพื่อสรางเครือขายในการอนุรักษทรัพยากรธรรมชาติและ สิ่งแวดลอม ในโอกาสนี้กระผมขอกราบเรียนเชิญ ทานอธิบดีกรมปาไม กลาวเปดงานการประชุมครั้งนี้ ขอกราบเรียนเชิญครับ การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 คํากลาวตอนรับผูเขารวมประชุม สัมมนา “เครือขายวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย (Thai Forest Ecological Research Network, T-FERN)” เรื่อง “องคความรูดานนิเวศวิทยาตอการปรับตัวตามการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ” โดย ผูชวยศาสตราจารย ดร.วันชัย อรุณประภารัตน คณบดีคณะวนศาสตร ********************************************************************* เรียน อธิบดีกรมปาไม คณะผูเขารวมประชุมสัมมนา และแขกผูมีเกียรติทุกทาน ในนามของคณะวนศาสตร ขอกลาวตอนรับและขอบคุณทานผูมีเกียรติและผูเขารวมประชุมทุกทานที่ไดมารวมงาน ประชุมวิชาการของเครือขายวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ซึ่งถือไดวาเราชาววนศาสตรไดรับเกียรติอยางยิ่ง ที่ไดมีโอกาส ตอนรับและดู แลทุกทาน และขอขอบคุณ ทานอธิบดีกรมปาไมที่ใหเ กียรติมาเปน ประธานในครั้งนี้ คณะวนศาสตร เป น หน วยงานการศึก ษาที่ ดู แลเกี่ ย วกั บ การเรี ยนการสอนทางดา นทรั พยากรธรรมชาติ มาอย างตอ เนื่อ ง มี การผลิ ต บัณ ฑิ ต มหาบัณฑิต และดุษฎีบัณฑิต รวมถึงผลิตผลงานวิจัยที่เกี่ยวของกับงานดานนิเวศวิทยาปาไมของประเทศไทยอยูเปนจํานวน มาก การจัดการประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการครั้งนี้ จะเปนอีกกิจกรรมหนึ่งที่จะชวยขับเคลื่อน นโยบายและทิศ ทางการพัฒนาของคณะวนศาสตร ในประเด็นยุทธศาสตรดานวิจัย พัฒนา และสรางสรรคผลงานทางวิชาการดานปาไมตาม แนวพระราชดําริและปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง เพื่อพัฒนาสังคม และประเด็นยุทธศาสตรดานประชาสัมพันธ สื่อสาร และ สรางภาคีเครือขายดานวนศาสตรในระดับชาติและนานาชาติ กิจกรรมการประชุมสัมมนาครั้งนี้จะกอใหเกิดการแลกเปลี่ยนวิทยาการ ทําใหเกิดการรวมตัวของเครือขายวิจัย นิเวศวิทยาปาไม และเพิ่มความเขมแข็งเปนหนึ่งเดียวกันของนักวิจัย นอกจากนี้ยังจะเปนการเตรียมความพรอมเพื่อกาวสูการ เปนประชาคมอาเซียน (AEC) ทั้งนี้ องคความรูและแนวทางที่เกิดขึ้นจากการประชุมสัมมนาครั้งนี้จะเปนการวางรากฐานและ สงเสริมบทบาทของคณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร ในประชาคมอาเซียนไดชัดเจนยิ่งขึ้น การจัดงานในครั้งนี้ ในนามผูบริหารคณะวนศาสตรขอกลาวตอนรับดวยความยินดีอีกครั้ง หวังวาผูรวมประชุมทุก ทานจะไดรับความสะดวกสบายในการประชุมสัมมนา และหวังเปนอยางยิ่งวา ในการประชุมครั้งนี้จะสงผลใหงานวิจัยทางดาน ตางๆ ที่มีความหลากหลาย ไดมีการพัฒนาและมีศักยภาพในการนํามาพัฒนาและฟนฟูทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม เพื่อใหเกิดประโยชนตอประเทศชาติตอไป การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 คํากลาวเปดการประชุม สัมมนา “เครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย (Thai Forest Ecological Research Network, T-FERN)” เรื่อง “องคความรูดานนิเวศวิทยาตอการปรับตัวตามการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ” โดย นายบุญชอบ สุทธมนัสวงษ อธิบดีกรมปาไม ********************************************************************* เรียน คณบดี คณาจารย คณะผูเขารวมประชุมสัมมนา และแขกผูมีเกียรติทุกทาน ผมในฐานะตัวแทนของกรมปาไม รูสึกเปนเกียรติและมีความยินดีเปนอยางยิ่งที่ไดมีโอกาสมาเปดงานการจัดการประชุมสัมมนาทางวิชาการของเครือขายวิจัย นิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรมปาไม มีบทบาทและหนาที่ความรับผิดชอบ ในดานการอนุรักษ สงวน และฟนฟูความหลากหลายทางชีวภาพ การพัฒนาการใชประโยชนอยางยัง่ ยืน ตลอดจนถึงการสงเสริมดานการวิจัยที่สอดคลอง โดยกรมปาไม ไดกําหนดยุทธศาสตร ในแผนปฏิบัติราชการ ไดแก ยุทธศาสตรดานการอนุรักษ ปองกัน และสงเสริมการมีสวนรวมในการบริหารจัดการที่ดินและ ทรัพยากรปาไม เพื่อการใชประโยชนอยางยั่งยืน และ ยุทธศาสตรดานการวิจัยและพัฒนาปาไมเพื่อเพิ่มมูลคาทางเศรษฐกิจ และสรางความพรอมในการรองรับผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงของสภาพภูมิอากาศ ซึ่งจะเห็นไดวาภารกิจของหนวยงาน กรมปาไม นั้นจําเปนที่ตองไดรับความรวมมือ อาศัยองคความรูจากหลายๆ ภาคสวน ดังนั้นการรวมตัวและกอตั้งเครือขาย งานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย และจัดกิจกรรมการประชุม สัมมนาทางวิชาการนั้น ถือไดวาเปนสิ่งดียิ่ง ในอันที่จะชวย สงเสริมใหการดําเนินงานของกรมปาไม เปนไปตามหลักวิชาการ งานวิจัยดานนิเวศวิทยาปาไม ถือไดวาเปนงานที่มีคุณคายิ่ง เปนงานที่เปนรากฐานที่สําคัญในการวางแผนในดาน ตางๆ ตั้งแตระดับการปฏิบัติในพื้นที่ภาคสนามจนถึงระดับนโยบายดานการบริหารจัดการพื้นที่อนุรักษของชาติ และรวมถึงการ นําไปประยุกตใชในภารกิจดานอื่นๆ เชน การฟนฟูและพัฒนาพื้นที่เสื่อมโทรมหรือพื้นที่ภัยพิบัติ การอนุรักษและการจัดการ พื้นที่คุมครอง พื้นที่ถิ่นที่อยูอาศัยของสัตวปา การจัดการปาชุมชน ตลอดจนการพัฒนาปาไมในเมือง เปนตน การที่งานวิจัย ดานนิเวศวิทยาไดพัฒนารุดหนาไปอยางตอเนื่อง เปนเรื่องที่นายินดีเปนอยางยิ่ง และเปนการดีที่ไดจัดใหมีการจัดการประชุม สัมมนา เรื่อง องคความรูดานนิเวศวิทยาตอการปรับตัวตามการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ในครั้งนี้ เพราะเปนการแสดงถึง ศักยภาพและความกาวหนาในการดําเนินงานวิจัย และการบริหารจัดการความหลากหลายทางชีวภาพ การจัดประชุมครั้งนี้ นอกจากจะเปนการนําเสนอผลงานวิจัยนิเวศวิทยาแลว ยังเปนการสรางเครือขายองคความรู มีการแลกเปลี่ยนและสราง ประสบการณระหวางนักวิชาการและผูที่เกี่ยวของจากหนวยงานตางๆ ทําใหเกิดการระดมแนวความคิดและขอเสนอแนะ เพื่อใชในการปรับปรุงการวิจัย และการปฏิบัติงานเพื่อการจัดการดานนิเวศวิทยา ซึ่งเปนจุดเริ่มตนในการแสวงหาความรวมมือ และพันธมิตรจากทุกหนวยงานที่เกี่ยวของในการสงเสริมการดําเนินการจัดการองคความรูดานนิเวศวิทยาตอการปรับตัวตาม การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ เพื่อแกไขปญหาดานการจัดการทรัพยากรตอไปในอนาคต บัดนี้ ไดเวลาอันสมควรแลว ผมขอเปดงานประชุมสัมมนาทางวิชาการเครือขายวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย เรื่อง “องคความรูดานนิเวศวิทยาตอการปรับตัวตามการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ” การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 สารบัญ หนา การบรรยายพิเศษ - The Impacts of Global Change on Forests: Results from International Network of Largescale Plots โดย Dr. Stuart J. Davies (Director, Center for Tropical Forest Sciences, CTFS) - Ecosystem and Species Vulnerable to Climate Change: Modeling Perspectives and Research Milestones โดย ศาสตราจารย ยงยุทธ ไตรสุรัตน คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร i ii การนําเสนอผลงานวิจัยภาคบรรยาย “ความหลากหลายทางชีวภาพและการปรับตัวตอการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ” 1 - การปรับตัวของกลาไมตอการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศทองถิ่นบริเวณแนวรอยตอปาดิบระดับต่าํ อุทยาน แหงชาติดอยสุเทพ – ปุย จังหวัดเชียงใหม โดย สุธรี ะ เหิมฮึก, สถิตย ถิ่นกําแพง ประทีป ดวงแค และดอกรัก มารอด - Woody species composition on abandoned settlement areas in Thung Yai Naresuan Wildlife Sanctuary, Tak Province โดย Lamthai Asanok, Somphod Maneerat, Premsuk Kanitachard, Prateep Duengka and Dokrak Marod - การศึกษาความสัมพันธระหวางชีพลักษณและสภาพภูมิอากาศของพรรณไมบางชนิดในปาดิบชื้น ภาคตะวันออก โดย ธรรมนูญ เต็มไชย และทรงธรรม สุขสวาง - นิเวศวิทยาของกลวยไมสกุล Liparis Rich. (Orchidaceae) ในประเทศไทย โดย นัยนา เทศนา - ความหลากหลายทางชนิดพันธุของกลวยไม บริเวณสถานีพัฒนาเพื่อสงเสริมการอนุรักษสัตวปาพิษณุโลก โดย เชิดศักดิ์ ทัพใหญ ธีระศักดิ์ ชือ่ สัตย และวีระกุล สุขสบาย - ผลของปจจัยสิ่งแวดลอมตอความหลากหลายของสัตวหนาดินในพื้นที่ระบบนิเวศแหลงน้ําที่ตางกัน โดย ปทมา บุญทิพย วัฒนชัย ตาเสน กอบศักดิ์ วันธงไชย และรุจ มรกต - ผลกระทบของเขตเงาฝนตอการกระจายของพรรณพืช โดย สัมฤทธิ์ เส็งเล็ก ดอกรัก มารอด สราวุธ สังขแกว และกฤษฎา หอสมุด - ความสัมพันธระหวางนกกับชนิดพืชในแปลงถาวรปาดิบเขาหวยคอกมา จังหวัดเชียงใหม โดย ศุภลักษณ ศิริ, ประทีป ดวงแค และดอกรัก มารอด - สังคมของสัตวเลี้ยงลูกดวยนมบริเวณสถานีวิจัยตนน้ําแมกลอง อําเภอทองผาภูมิ จังหวัดกาญจนบุรี โดย คมสัน บรรชรรัตน ประทีป ดวงแค และดอกรัก มารอด - ความหลากหลายของพืชลมลุกที่ขึ้นบนหินในปาผสมผลัดใบบริเวณมหาวิทยาลัยมหิดล วิทยาเขตกาญจนบุรี โดย ธรรมรัตน พุทธไท และภากร ณ ลําปาง 2 12 20 28 37 51 57 71 83 94 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 - การประเมินสถานภาพพืชวงศกวมในประเทศไทย โดย นันทวรรณ สุปนตี, วรดลต แจมจํารูญ, โสมนัสสา แสงฤทธิ์ และสุคนธทิพย ศิรมิ งคล 105 สารบัญ (ตอ) หนา - สถานภาพและแนวทางการจัดการปะการัง ในเขตอุทยานแหงชาติหมูเกาะสุรินทร และอุทยานแหงชาติหมู เกาะสิมิลัน ภายหลังปรากฏการณปะการังฟอกขาว โดย ปรารพ แปลงงาน, สุรชาญ สารบัญ, กิตติศักดิ์ บุญวงษา, สุนทร จันทิปะ, สุภาภรณ บัวเนียม และ นก มาลัยแดง - สถานภาพแนวปะการังภายหลังการเกิดปะการังฟอกขาว บริเวณหมูเกาะอาดังราวี อุทยานแหงชาติตะรุเตา จังหวัดสตูล โดย ศุภพร เปรมปรีดิ์ ทรงธรรม สุขสวาง อาลาดีน ปากบารา และปณพล ชีวเสรีชน - ลักษณะการแพรกระจายของชนิดพันธุพืชตางถิ่นรุกรานในแหลงทองเที่ยวและนันทนาการกลางแจง ของอุทยานแหงชาติ โดย คมเซษฐา จรุงพันธ บุญสง มวงศรี นวรัตน คงชีพยืน ตน แรงมาก และสุวัฒน คงชีพยืน 109 “บทบาทของปาไมตอการลดผลกระทบการเปลี่ยนแปลงภูมอิ ากาศ” 141 142 - การสะสมคารบอนเหนือพื้นดินในสังคมพืชหลักของกลุมปาดงพญาเย็น-เขาใหญ โดย ชัยยงค บัวบาน, ชไมพร เกตุโฉม, วรรณาภรณ คงอินใหญ, อภิชัย แจมกระจาง, พุทธพร โสมบุญ เสริม, วิไลวรรณ ทุมมาสุทธิ์, อดุลย ไชยนา, นันทรัตน ไชยลังกา, วรรณเดช เปรมปรี และสายทอง สีบุญ - การรวงหลนและการปลดปลอยสารอาหารของซากพืชในปาผลัดใบภายใตการจัดการไฟที่แตกตางกัน ณ เขตรักษาพันธุสัตวปาหวยขาแขง จังหวัดอุทัยธานี โดย ออมจิตร เสนา, รุงเรือง พูลศิริ และสาพิศ ดิลกสัมพันธ - การประเมินลักษณะเชื้อเพลิงและพฤติกรรมไฟปาจากเหตุการณไฟไหมปาพรุควนเคร็ง จังหวัดนครศรีธรรมราช ป พ.ศ.2555 โดย กอบศักดิ์ วันธงไชย, สุทธิพงษ ไชยรักษ, พลากร คูหา และกรรณเกษม มีสุข - แนวทางการทดแทนปาชายหาดฟนฟู ในอุทยานแหงชาติหาดวนกร จังหวัดประขวบคิรีขันธ โดย วันวิสาข เอียดประพาล, ชัยณรงค เรืองทอง, ดอกรัก มารอด และทรงธรรม สุชสวาง - ลักษณะโครงสรางของปาผสมผลัดใบแคระที่ฟนฟูดวยการปลูกเสริมและพื้นที่ทดแทนตามธรรมชาติ ในพื้นที่เกาะลาน จังหวัดชลบุรี โดย ณภัทร ตานะ, ดอกรัก มารอด และ จงรัก วัชรินทรรัตน 119 130 154 168 180 187 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 - ศักยภาพการสะสมธาตุคารบอนในมวลชีวภาพเหนือพื้นดินตามชวงชั้นเสนผาศูนยกลางตนไม ของระบบนิเวศดิบชื้นภาคใตตอนบน โดย พรธวัช เฉลิมวงศ - ลักษณะโครงสรางและการกักเก็บคารบอนของปาสนธรรมชาติ บริเวณโครงการหลวงบานวัดจันทร อําเภอกัลยานิวัฒนา จังหวัดเชียงใหม โดย ลดาวัลย พวงจิตร, ขจิต สุนทรากร, สมาน ณ ลําปาง, กิตติศักดิ์ จินดาวงศ และวสันต จันทรแดง - การเปลี่ยนแปลงของสังคมพืชกับการเก็บกักคารบอนในปาผลัดใบ บริเวณศูนยศึกษาการพัฒนาหวยฮองไคร อันเนื่องมาจากพระราชดําริ อําเภอดอยสะเก็ด จังหวัดเชียงใหม โดย สุนทร คํายอง, สุภาพ ปารมี และ นิวัติ อนงครักษ - ผลกระทบของไฟปาตอโครงสรางและองคประกอบพรรณพืชบริเวณแนวขอบปาดิบแลง สถานีวิจัยสิ่งแวดลอมสะแกราช จังหวัดนครราชสีมา โดย ฉัตรกมล บุญนาม, สราวุธ สังขแกว และดอกรัก มารอด สารบัญ (ตอ) 198 207 218 233 หนา “บทบาทของปาชุมชนตอการลดผลกระทบการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ” - ศักยภาพการเก็บกักน้ําของระบบนิเวศปาชุมชนบานหวยขาวลีบและบานหวยตอง อําเภอแมวาง จังหวัดเชียงใหม โดย ฐปรัฏฐ สีลอยอุนแกว, สุนทร คํายอง, เกรียงศักดิ์ ศรีเงินยวง และ ถาวร ออนประไพ - ศักยภาพการเก็บกักคารบอนในสวนปาไมสักและสนสามใบอายุ 22 ป โครงการพัฒนาดอยตุง อันเนื่องมาจากพระราชดําริของสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี จังหวัดเชียงราย โดย สามารถ สุมโนจิตราภรณ, สุนทร คํายอง และ นิวัติ อนงครักษ - ความสามารถในการฟนตัวของระบบการจัดการความมั่นคงทางอาหารของชุมชน กรณีศึกษา บานแมระวาน ตําบลยกกระบัตร อําเภอสามเงา จังหวัดตาก โดย ณัชชา ศรหิรัญ และกุลวดี แกนสันติสุขมงคล - รูปแบบวิถีชีวิตและการปรับตัวตอความเสี่ยงอุทกภัยในพื้นที่ตําบลลานตากฟา อําเภอนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม โดย พิชญา มหาคํา และกิติชัย รัตนะ - การจัดทําแผนยุทธศาสตรการปรับตัวของนิเวศวิทยามนุษย ในพื้นที่เสี่ยงภัยอุทกภัยของลุมน้ําทาจีน โดย กิติชัย รัตนะ “การประยุกตใชเทคโนโลยีเพื่อการศึกษานิเวศวิทยาปาไม ตอการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศ” - ระบบภูมิสารสนเทศเพื่อติดตามการเปลี่ยนแปลงสังคมพืชในระบบนิเวศภูเขา อุทยานแหงชาติดอยอินทนนท จังหวัดเชียงใหม โดย กฤษนัยน เจริญจิตร และ สุระ พัฒนเกียรติ 249 250 263 272 284 292 304 305 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 - การศึกษาสถานภาพและศักยภาพของแนวเชื่อมตอทางระบบนิเวศของพื้นที่คุมครองในประเทศไทย โดย ทรงธรรม สุขสวาง - การประยุกตใชระบบสารสนเทศภูมิศาสตรเพื่อการจําแนกศักยภาพถิ่นที่ขึ้นของไมมะแขวน (Zanthozylum Limonella Alston) ในธรรมชาติบริเวณอุทยานแหงชาติแมจริม จังหวัดนาน โดย ตอลาภ คําโย, คนิติน สมานมิตร, สมพร จันโทภาส, สุระ พัฒนเกียรติ และดอกรัก มารอด - การประยุกตใชภูมสิ ารสนเทศและแบบจําลองเพื่อศึกษาการเปลีย่ นแปลงการใชประโยชนที่ดินจังหวัดนาน โดย อิงอร ไชยเยศ สุระ พัฒนเกียรติ และชาลี นาวานุเคราะห 313 326 335 การนําเสนอผลงานภาคโปสเตอร 350 - องคประกอบ โครงสรางและรูปแบบการกระจายตัวของชนิดพันธุไมในปาเต็งรังผสมกอที่ไดรับอิทธิพลจากไฟปา 351 ในภาคตะวันตกของประเทศไทย โดย Edward L. Webb, Robert Steinmetz, Martin van de Bult, Wanlop Chutipong and Naret Seuaturian - โครงสรางและความหลากหลายของชนิดพันธุไมในปาผสมผลัดใบ-ไมผลัดใบ ในภาคตะวันตกของประเทศไทย 353 โดย Edward L. Webb, Robert Steinmetz, Martin van de Bult, Wanlop Chutipong and Naret Seuaturian - มวลชีวภาพและปริมาณคารบอนที่สะสมเของปาเต็งรังสะแกราช จังหวัดนครราชสีมา 355 โดย ภาณุมาศ ลาดปาละ, อมรรัตน สะสีสังข และกนกวรรณ แกวปกาศิต สารบัญ (ตอ) หนา - ผลสําเร็จในการดําเนินการปลูกฟนฟูปา แปลงปลูกปาถาวรเฉลิมพระเกียรติฯ FPT 49 ทองที่ตําบลลํานางแกว อําเภอปกธงชัย จังหวัดนครราชสีมา โดย ณรงชัย กลอมวัฒนกุล และวิษณุรักษ ศรีบณ ั ฑิต - การทดแทนของพรรณพืชในพื้นที่ฟนฟูปาของแปลงปารุนสอง แปลงปายูคาลิปตัส และแปลงปาสนประดิพัทธ อายุ 30 ป บริเวณศูนยศึกษาการพัฒนาเขาหินซอนอันเนื่องมาจากพระราชดําริ จ.ฉะเชิงเทรา โดย วรดลต แจมจํารูญ, ลักษณใจ นันทสกุลกาญจน และจุฑามาศ ทองบานเกาะ - พรรณไมเขาหินปูน : สถานภาพและปจจัยคุกคาม โดย โสมนัสสา แสงฤทธิ์ วรดลต แจมจํารูญ นันทวรรณ สุปนตี - การจัดทําแปลงตัวอยางถาวรในอุทยานแหงชาติ ปาเต็งรังผสมสน อุทยานแหงชาติดอยสุเทพ-ปุย จังหวัดเชียงใหม โดย สรรเสริญ ทองสมนึก - การจัดทําแปลงตัวอยางถาวรในอุทยานแหงชาติ ปาเบญจพรรณ อุทยานแหงชาติศรีลานนา จังหวัดเชียงใหม โดย สรรเสริญ ทองสมนึก - การจัดทําแปลงตัวอยางถาวรในอุทยานแหงชาติ ปาเต็งรัง อุทยานแหงชาติศรีลานนา จังหวัดเชียงใหม 356 357 358 359 360 361 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 โดย สรรเสริญ ทองสมนึก - แนวทางการทดแทนปาชายหาดฟนฟูในอุทยานแหงชาติหาดวนกร โดย ชัยณรงค เรืองทอง วันวิสาข เอียดประพาล และ ทรงธรรม สุขสวาง - การศึกษานิเวศวิทยาปาไมระยะยาวในอุทยานแหงชาติ โดย ทรงธรรม สุขสวาง - การศึกษาสถานภาพและศักยภาพของแนวเชื่อมตอทางระบบนิเวศของพื้นที่คุมครองในประเทศไทย โดย ทรงธรรม สุขสวาง - ความหลากหลายของสัตวสะเทินน้ําสะเทินบกและสัตวเลื้อยคลาน ในอุทยานแหงชาติภูเกา–ภูพานคํา โดย จันทรทิพย ชวยเงิน มนตรี อยูเจริญ เพชรกวินท เนื่องสมศรี และ ยอดชาย ชวยเงิน - Resolving Human-Elephant conflicts using a biodiversity corridor initiative: a case study in the Eastern Forest Complex, Thailand By Thammanoon Temchai and Songtam Suksawang - การสะสมคารบอนเหนือพื้นดินในสังคมพืชหลักของกลุมปาดงพญาเย็น-เขาใหญ โดย ชัยยงค บัวบาน, ชไมพร เกตุโฉม, วรรณาภรณ คงอินใหญ อภิชยั แจมกระจาง พุทธพร โสมบุญเสริม วิไลวรรณ ทุมมาสุทธิ์ อดุลย ไชยนา นันทรัตน ไชยลังกา วรรณเดช เปรมปรี และสายทอง สีบุญ - โครงการจัดทําแปลงถาวรในอุทยานแหงชาติ ปาดิบชื้น อุทยานแหงชาติหาดนพรัตนธารา-หมูเกาะพีพี จังหวัดกระบี่ โดย ศุภพร เปรมปรีดิ์ - โครงการติดตามการขึ้นวางไขของเตาทะเล ในพื้นที่อุทยานแหงชาติเขาลําป- หาดทายเหมือง และอุทยานแหงชาติสิรินาถ โดย ปรารพ แปลงงาน และ สุรชาญ สารบัญ - การประเมินและสํารวจพืชตางถิ่นรุกรานในพื้นที่บริการในอุทยานแหงชาติทางบกภาคใต โดย พรธวัช เฉลิมวงศ และเรืองยศ ปลื้มใจ 362 363 364 365 367 368 369 370 372 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 The Impacts of Global Change on Forests: results from an international network of large-scale plots Stuart J. Davies Frank H. Levinson Chair in Global Forest Science Director, Center for Tropical Forest Science - Forest Global Earth Observatory Smithsonian Tropical Research Institute E-mail: DaviesS@si.edu Abstract: Tropical deforestation continues at around 13 million hectares per year. Fossil fuel burning continues to increase in both developed and developing economies increasing the rate of greenhouse gas emissions to the atmosphere. These and other land-use changes in the tropics contributes greenhouse gases to the atmosphere, reduces the ability of forest to regulate climates, and threatens many species that are known only from tropical rain forests. Over the past 30 years the Center for Tropical Forest Science has implemented a standardized system for monitoring the diversity and dynamics of tropical forests. Fifty-three plots of 16-148 hectares have been established in 23 countries across the Americas, Africa, Asia, and Europe. Every tree with a stem diameter ≥1 cm is mapped, measured, identified, and monitored. This international collaboration, involving hundreds of scientists from over 80 institutions, is now monitoring the growth and survival of over 5 million trees in approximately 10,000 species – over 15% of all known tropical tree species. These data provide a basis for determining: (i) forces maintaining diversity, and (ii) the response of trees and forest ecosystems to the Earth’s changing climate. In this talk, I will discuss some of the key findings of the global network. Three main hypotheses have been proposed to explain how so many kinds of tropical tree species can coexist in a small area: (i) that tree survival and reproduction do not depend on neighbor identity, but that diversity represents a balance between speciation and random extinction, (ii) that species are highly specialized to different microhabitats, and (iii) that each tree species is kept rare by specialized pests and pathogens. Numerous studies across CTFS plots demonstrate that a tree survives better or grows faster where it has fewer neighboring conspecifics. Conspecifics apparently exchange specialist pests more readily when they are closer together. Long-term monitoring of CTFS plots has demonstrated that they have been very dynamic. None การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 of the CTFS forests appears to be in compositional equilibrium. Some of the observed forest change is directly attributable to rare long-periodicity disturbance events (e.g., drought or fire), and some change is directional and may be a response to global climate change. CTFS has embarked on two major initiatives to strengthen our ability to address the dual issues of forest diversity and change: (1) establishment of large plots in temperate forests, and (2) intensified sampling of forest processes within plots, including subannual carbon monitoring, insect monitoring, and assessment of functional traits for all species. การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 Ecosystems and Species Vulnerability to Climate Change: Modeling Perspectives and Milestones Yongyut Trisurat Department of Forest Biology, Faculty of Forestry Kasetsart University, Bangkok Abstract: Scientists use several models in combination with different emissions and development scenarios to make a range of projections and to construct multiple global change scenarios. A number of regional and national were developed as well. Based on the models, it is expected that future temperature will increase 1.4-6.4 C according to different development scenarios. However, most models still have a very coarse scale, and the underlying topography is poorly represented. There are many reports and ground observations on the effects of future climate changes on ecosystems, environment and human well-being. Predicted impacts will vary by extent of adaptation, rate of temperature change, and socio-economic pathway. This paper will discuss the current knowledge on climate change models, the potential effects of climate change on ecosystems and biodiversity at global, regional and local scales derived from ecological and species modeling. Case studies in Thailand, challenges, data gap and future research needs are included. In addition, the recommendations on adaptation and mitigation measures to conserve terrestrial ecosystems and biodiversity according to the reviewed literatures and vulnerability analyses are also discussed. การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ความหลากหลายทางชีวภาพ และการปรับตัวตอการเปลี่ยนแปลง สภาพภูมิอากาศ Oral presentation หนา 1 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 การปรับตัวของกลาไมตอการเปลี่ยนแปลงสภาพอากาศทองถิ่นบริเวณแนวรอยตอปาดิบระดับต่ํา อุทยานแหงชาติดอยสุเทพ – ปุย จังหวัดเชียงใหม Seedling Adaptation on Micro Climate Changed along the Ecotone of Lower Montane Evergreen Forest Doi Suthep – Pui National Park, Chiang Mai Province สุธีระ เหิมฮึก1 สถิตย ถิ่นกําแพง1 ประทีป ดวงแค1 และ ดอกรัก มารอด1* 1 ภาควิชาชีววิทยาปาไม คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร * Corresponding-author: Email: dokrak.m@ku.ac.th บทคัดยอ: การศึกษาการปรับตัวของกลาไมตอการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศทองถิ่น บริเวณแนวรอยตอปาดิบเขาระดับต่ํา อุทยานแหงชาติดอยสุเทพ-ปุย ที่ระดับความสูง 900 – 1,100 เมตร จากระดับน้ําทะเล มีวัตถุประสงคเพื่อศึกษาพลวัตกลาไม ตอการเปลี่ยนแปลงของอุณหภูมิ ความเขมของแสง และความชื้นดิน โดยวางแนวสํารวจ 3 แนว แตละแนวมีระยะหาง 10 เมตร จากนั้นวางแปลงตัวอยางกลาไมขนาด 1 x 1 เมตร มีระยะหางระหวางแปลง 10 เมตร จํานวน 60 แปลงตอหนึ่งแนว สํารวจ (รวมทั้งหมด 180 แปลง) ทําการติดหมายเลขกลาไม จําแนกชนิด และบันทึกจํานวนและชนิดที่เกิดและตายทุก ๆ เดือน พรอมกับเก็บขอมูลความเขมของแสง และอุณหภูมิ โดยติดเครื่องมือตรวจวัดอัตโนมัติ ทุกระยะทาง 50 เมตร จาก บริเวณเริ่มตนแนวสํารวจ และตรวจวัดความชื้นดินในแปลงกลาไมดวย เริ่มศึกษาเมื่อป 2555- 2556 ผลการศึก ษาพบว า ความเข มของแสง และอุณ หภู มิ เฉลี่ ย ภายในปา เต็ ง รั ง (ความสู ง 900 - 940 เมตร จาก ระดับน้ําทะเล) แนวรอยตอปาเต็งรังและปาดิบเขาระดับต่ํา (940 - 980 เมตร จากระดับน้ําทะเล) และพื้นที่ปาดิบเขาระดับต่ํา (980 – 1,100 เมตร จากระดับน้ําทะเล) มีความแตกตางกันอยางมีนัยสําคัญทางสถิติ กลาวคือ พื้นที่แนวรอยตอปาเต็งรังและ ปาดิบเขา มีคาอุณหภูมิและความเขมแสงเฉลี่ยอยูในชวงกลางระหวางพื้นที่ปาเต็งรัง และพื้นที่ปาดิบเขา โดยมีคาเทากับ 21.09 °C และ 6,661 Lux ตามลําดับ สวนความชื้นดินไมมีความแตกตางอยางมีนัยสําคัญทางสถิติ พลวัตของกลาไมในแตละ พื้นที่ พบวา มีอัตราการตายมากในชวงฤดูแลง (เดือนกุมภาพันธุ – พฤษภาคม) ซึ่งมีความสัมพันธกับการเพิ่มขึ้นของอุณหภูมิ และความเขมแสง ที่สงผลตอการลดลงของความชื้นดิน อยางไรก็ตาม เมื่อพิจารณาอัตราการตายของกลาไม บริเวณแนว รอยตอปา (940-980 เมตร จากระดับน้ําทะเล) พบวา พรรณไมกลุมผลัดใบที่เปนพันธุไมเดนในปาเต็งรัง เชน กอตาควาย เหียง เต็ง และกรมเขา มีอัตราการตายต่ํากวาพรรณไมกลุมไมผลัดใบ ที่เปนพันธุไ มเดนของปาดิบเขา เชน กอใบเลื่อม กอเดือย เมียดตน และรามเขา แสดงใหเห็นวา กลุมพรรณไมผลัดใบมีแนวโนมที่จะประสบความสําเร็จในการตั้งตัว ในสภาพอากาศที่มี อุณหภูมิและความเขมแสงสูงไดดี และมีแนวโนมขยายตัวรุกเขาสูบริเวณแนวปาดิบเขาที่ระดับสูงได หากพื้น ที่ยังคงไดรับ ผลกระทบของการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศในอนาคต ดังนั้น ผลการศึกษาที่ไดจะสามารถนํามาสรางแนวทางการเตรียมการรับมือ เพื่อลดผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลง ของสภาพภูมิอากาศ โดยเฉพาะกลุมพืชที่มีความเปราะบาง และเสีย่ งตอการสูญพันธุในระบบนิเวศภูเขาของประเทศไทยได คําสําคัญ: การปรับตัวของกลาไม ภูมิอากาศทองถิ่น อุทยานแหงชาติดอยสุเทพ – ปุย Oral presentation หนา 2 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 Abstract: The study on seedling adaptation to micro climate changed along the ecotone of lower montane evergreen forest was conduct at Doi Suthep–Pui National Park, Chiang Mai Province. The objective aimed to clarify seedling dynamics based on micro-climate changes, temperature, light intensity and soil moisture. Three permanent belts transects with size 10 m x 600 m were established along the altitudinal gradient, 900 – 1,100 m above sea level (asl.). Seedling quardrats, 1 m x 1 m, were setup in each belt which 10 m distanced from each other, total 60 quadrats per belt. All seedlings were tagged and identified and seedling dynamics were monitored every month. In each monitoring, soil moisture content in each quardrat was recorded by soil moisture sensors, (version 10). Light and temperature conditions were recorded by data logger sensor (Hobo data logger, onset® UA-002-64) which was located on every 50 m asl. from origin to the end of belt, total 13 sites. The results showed that forest type can be determined according to the altitudinal gradient as the deciduous dipterocarp forest (900-940 m asl.) and the lower mountain evergreen forest (above 980 m asl.). While, the ecotone was detected along 940-980 m asl. Light intensity and temperature were significantly different among forest type (P < 0.05 and P < 0.05, respectively). Soil moisture content did not detect the significantly difference between types, however, it decreased in the dry season (November-April) when light and temperature increased. High seedling mortality rate was found during the dry season which slightly related to decrease of soil moisture content. Considering to seedling mortality in ecotone, the deciduous species such as Quercus brandisiana, Dipterocarpus obtusifolius, Shorea obtusa and Aporosa nigricans had low mortality rate than evergreen species such as Castanopsis tribuloides, Castanopsis acuminatissima, Litsea martabanica and Rapanea yunnanesis. Indicating the deciduous species can be adapted to the increase of micro-climate changes and trended to expand into the higher altitude. Thus, the ecological niche these species may help to establish the management plan for mitigation and adaptation on climate change, especially protecting the species local extinction in mountain ecosystems. Keywords: Seed ling and Temperature adaptation, Micro Climate and Doi Suthep – Pui National Park บทนํา ตอบสนองต อ ป จ จั ย สิ่ ง แวดล อ มเหล า นั้ น อาจเป น การ อพยพเคลื่อนยายไปสูที่ใหมหรืออาจสูญหายไปจากพื้นที่ การขึ้ น อยู ข องพรรณไม ใ นพื้ น ที่ ใ ดพื้ น ที่ ห นึ่ ง ขึ้นอยูกับการยายหรือการกระจายเขามาตั้งตัวของชนิดพืช และความผกผั น ของป จ จั ย สิ่ ง แวดล อ มในพื้ น ที่ เ ป น ตัวกําหนด (Gleason, 1962) ดังนั้นถาปจจัยสิ่งแวดลอม เปลี่ ย นแปลงไปในทิ ศ ทางใดทิ ศ ทางหนึ่ ง พื ช พรรณก็ นั้น เพื่อเขาหาจุดของการตั้งตัวไดดีที่สุดของมัน ตามชวง ความทนทานทางนิเวศวิทยา (ecological amplitude) ของแตละชนิด (Shelford, 1911) ความสําคัญของปจจัย สิ่งแวดลอมที่มีผลตอการขึ้นอยูของพืชมีหลายปจจัย เชน Oral presentation หนา 3 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 สภาพภูมิประเทศ ดิน และสภาพภูมิอากาศ ซึ่งเปนปจจัย หลักในการควบคุมการเติบโต และการกระจายของพืช พื้นทีแ่ นวรอยตอปา (ecotone) เปนพื้นที่ที่มี ปจจัยสิ่งแวดลอมที่คลายคลึงกันระหวางสองพื้นที่ ขางเคียง และประกอบดวยชนิดพันธุพืชที่ขึ้นอยูรวมกันทั้ง สองพื้นที่ (Odum, 1913) แตบางพื้นที่อาจขาดตอนอยาง ชัดเจนจนไมสามารถเห็นชนิดพันธุที่ตอเนื่อง เชน แนว รอยตอของปาเต็งรัง และปาดิบแลง แตถามีการสํารวจ สังคมพืชเปนจํานวนมาก และทําการจัดเรียงลําดับการ เปลี่ยนแปลงอยางคอย ๆ เปนไปอยางตอเนื่องจะไม สามารถแยกเปนกลุมของสังคมพืชชนิดหนึ่งชนิดใดได อยางแนนอน (ดอกรัก และอุทิศ, 2552) ดังนั้น ถามีการ เปลี่ยนแปลงของปจจัยสิง่ แวดลอมอยางรวดเร็ว และ ตอเนื่อง พื้นที่ที่จะไดรับผลกระทบ และแสดงใหเห็นถึงผล ของการเปลี่ยนแปลงไดดีที่สดุ คือแนวรอยตอของปา ป ญ หาการเปลี่ ย นแปลงของสภาพอากาศใน ป จ จุ บั น เป น ป ญ หาที่ สํ า คั ญ ต อ สิ่ ง มี ชี วิ ต ทุ ก ระดั บ โดยเฉพาะด า นพื ช และความหลากหลายทางชี ว ภาพ (กัณฑรีย และคณะ, 2550) โดยเฉพาะในระบบนิเวศภูเขา ซึ่ ง มี ค ว า ม จํ า เ พ า ะ ข อ งส ภ า พ อ า ก า ศ เ ฉ พา ะ ถิ่ น (microclimate) และประกอบไปดวยพันธุไมที่หายาก และขึ้นเฉพาะถิ่น ยอมไดรับผมกระทบไมมากก็นอย แนว รอยตอระหวางปาผลัดใบ และไมผลัดใบในระบบนิเวศ ภู เ ขาจึ ง เป น พื้ น ที่ ที่ เ หมาะสมที่ สุ ด ที่ จ ะศึ ก ษาการ เปลี่ยนแปลงของปจจัยสิ่งแวดลอมพื้นฐานของพื้นที่ และ ตรวจสอบถึงการเปลี่ยนแปลง และการปรับตัวของชนิด พันธุพืช ในพื้นที่ โดยเฉพาะในระดับกลาไม (seedling) ที่ มีการตอบสนองตอปจจัยสิ่งแวดลอมที่เร็วที่สุด และเห็น ผลตอการปรับตัวในการดํารงอยูไดตอไป การศึกษาครั้งนี้ มีวัตถุประสงค เพื่อศึกษาอุณหภูมิ ความเขมของแสง และ ความชื้นดิน และการเปลี่ยนแปลงในรอบ 1 ป ของแนว รอยต อ ระหว า งป า เต็ ง รั ง และป า ดิ บ เขาระดั บ ต่ํ า และ ศึกษาพลวัตของกลาไม โดยทราบความหลากหลายทาง ชนิดพันธุของกลาไม อัตราการตายในรอบปของกลาไมใน Oral presentation แนวรอยต อ ป า และหาความสั ม พั น ธ ร ะหว า งป จ จั ย แวดลอมที่ทําการศึกษา อุปกรณ และวิธีการ 1.สถานที่ศึกษา อุทยานแหงชาติดอยสุเทพ – ปุย อําเภอเมือง จัง หวั ด เชี ย งใหม ลั ก ษณะภู มิ ป ระเทศ เป น ภู เ ขาสู ง สลับซับซอนอยูในแนวเทือกเขาถนนธงไชยความสูงของ พื้นที่อยูระหวาง 330-1,685 เมตรจากระดับนาทะเล สภาพภูมิอากาศ มีอุณหภูมิเฉลี่ยตลอดปอยูระหวาง 2-23 องศาเซลเซี ย ส ปริ ม าณน้ํ า ฝนเฉลี่ ย ตลอดป ร ะหว า ง 1,350-2,500 มิลลิเมตร โดยมีจานวนวันที่ฝนตกเฉลี่ย 139 วัน และมีคาเฉลี่ยความชื้นสัมพัทธเฉลี่ยตลอดป ระหวาง 70-80 เปอรเซ็นต พบชนิดปา 4 ชนิด ภายใน พื้นที่ อุท ยานฯ คือ 1) ปา เต็ งรัง (deciduous dipterocarp forest) พบกระจายบริเวณสันเขาตั้งแต ระดับความสูง 330 – 900 เมตร จากระดับนาทะเล พรรณไมเดน ไดแก เต็ง พลวง เหียง กอแพะ แขงกวางดง เปนตน 2) ปาผสมผลัดใบ (mixed deciduous forest) พบกระจายทั่วไปในพื้นที่ ระหวางระดับความสูง 330– 600 เมตร จากระดับนาทะเล มีไผหลายชนิดขึ้นปะปนอยู พรรณไมเดนไดแก ประดู แดง ตะแบกเลือด เปนตน 3) ปาดิบแลง (dry evergreen forest) พบกระจายใกล แหลงนา หรือตามหุบเขา ตั้งแตระดับความสูง 400– 1,000 เมตร จากระดับนาทะเล พรรณไมเดนไดแก ทะโล ยางแดง และยางนา และ 4) ปาดิบเขาระดับต่ํา (lower montane forest) พบตั้งแตความสูง 1,000 เมตร จาก ระดับนาทะเล พรรณไมเดน ไดแก กอใบเลื่อม กอเดือย มณฑา สารภีดอย และจาปปา เปนตน (กรมอุทยาน แหงชาติสัตวปา และพันธุพืช, 2552) 2. การเก็บขอมูล 1. ทําการคัดเลือกพื้นที่ใหคลอบคลุมระหวางปา เต็งรังและปาดิบเขาระดับต่ํา ของพื้นที่ดอยสุเทพ-ปุย ที่ ระดับความสูง 900 -1,100 เมตร จากระดับน้ําทะเล จากนั้นวางแนวสํารวจเปน 3 แนว แตละแนวหางกัน 10 หนา 4 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 เมตร เพื่อทําการวางแปลงศึกษากลาไม (seedling) ขนาด 1 x 1 เมตร มีระยะหางระหวางแปลง 10 เมตร จํานวน 60 แปลงตอแนวสํารวจ (รวมทั้งหมด 180 แปลง) ในแต ละแปลงตัวอยางทําการบันทึกความสูงจากระดับน้ําทะเล สํารวจกลาไมดวยการติดหมายเลขตนและจําแนกชนิด ทํา การติดตามการเปลี่ยนแปลงทั้งการเพิ่มและการตายของ กลาไม เปนประจําทุกเดือน 2. ทําการตรวจวัดการเปลี่ยนแปลงอุณหภูมิและ ปริ ม าณแสงส อ งผ า นเรื อ นยอด ดว ยเครื่ อ งมื อ ตรวจวั ด อั ต โนมั ติ Hobo Data Loggers (Pendant Temperature/Light Data Logger) โดยติดตั้งเครื่องมือ นี้ทุก ๆ ระยะทาง 50 เมตร ตั้งแตบริเวณเริ่มตนถึงระยะ สุดทายของแนวสํารวจ (จํานวน 13 ตัวอยาง) และในแต ละเดือนทําการตรวจวัดความชื้นดินในแปลงตัวอยางกลา ไม ดวยเครื่องมือวัดความชื้น Soil Moisture Sensors (User’s Manual Version 10) ดวยการวัดจํานวน 5 จุด ตอแปลงตัวอยาง 3. การวิเคราะหขอมูล 1. ทําการวิเคราะหขอมูลปจจัยแวดลอมทั้ง 3 ปจจัยคือ ความเขมของแสง อุณหภูมิ และความชื้นดิน โดยการหาคาเฉลี่ยรายเดือน แบงเปน 3 พื้นที่ตามชนิด สังคมพืช คือ พื้นที่บริเวณปาเต็งรัง พื้นที่บริเวณแนว รอยตอระหวางปาเต็งรังและปาดิบเขาระดับต่ํา และพื้นที่ บริเวณปาดิบเขาระดับต่ํา โดยแบงพื้นที่ปาตามระดับ ความสูงจากน้ําทะเล กลาวคือ ชวง 900 – 940 เมตร เปนพื้นที่ปาเต็งรัง ชวง 940 – 980 เมตร เปนชวงแนว รอยตอปา และชวงความสูงที่มากกวา 980 เมตร เปน พื้นที่ปาดิบเขาระดับต่ํา เพื่อนํามาทําการวิเคราะหความ แปรปรวนโดยวิธี One-way ANOVAs ดวยโปรแกรม สําเร็จรูปทางสถิติ 2. คาดัชนีความหลากหลาย (diversity index) การวิเคราะหหาคาดัชนีความหลากหลายโดยใชสมการ ของ Shannon-Wiener index (H/) (Shannon และ Oral presentation Weaver, 1949) ที่ไดรับการยอมรับวาเปนดัชนีที่ใชวัด ความหลากหลายทางชีวภาพไดดี โดยมีสมการการ คํานวณ ดังนี้ s H/ =- pi lnpi i=1 H/ = คาดัชนีความหลากหลายของพื้นที่ pi = สัดสวนของจํานวนชนิดพันธุ ที่พบ (ni) ตอ ผลรวมของจํานวนทั้งหมดทุกชนิดพันธุใน สังคม (N) n หรือ pi = i N เมื่อ i = 1, 2, 3, … , s S = จํานวนชนิดพรรณไมทั้งหมดในพื้นที่ 3. พลวัตของกลาไม นํ า ข อ มู ล กล า ไม (seedling) ที่ ติ ด ตาม ระยะเวลา 1 ป มาทําการนับจํานวนชนิดในแตละพื้นที่ทั้ง สามพื้นที่ (ปาเต็งรัง แนวรอยตอปา และปาดิบเขาระดับ ต่ํา) และนับจํานวนของกลาไมในแตละชนิดเพื่อสราง แผนภูมิความหนาแนนในพื้นที่ตอไป และนําขอมูลของ กล า ไม ใ นแต ล ะชนิ ด มาวิ เ คราะห ห าอั ต ราการตาย (mortality rate, M) ตามสูตรของ Lieberman and Lieberman (1987) ดังสูตร อัตราการตาย (M, %) ( ) M=[ ] x 100 เมื่อ No = จํานวนกลาไมทเี่ ริ่มดําเนินการสํารวจ Nt = จํานวนกลาไมที่รอดตายเมื่อทําการสํารวจ ซ้ํา ณ เวลา t t = จํานวนเวลาที่ทําการวัดซ้ํา ln = natural log หรือ ลอคธรรมชาติ มีคา เทากับ 0.3010 ผลและวิจารณ หนา 5 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ปริมาณความเขมของแสง (Lux) ปาเต็งรัง 17000 15000 13000 11000 9000 7000 5000 3000 1000 แนวรอยตอ ปาดิบเขา ส.ค. ก.ย. ต.ค. พ.ย. ธ.ค. ม.ค. ก.พ. มี.ค. เม.ย. พ.ค. มิ.ย. ก.ค. 2555 2555 2555 2555 2555 2556 2556 2556 2556 2556 2556 2556 เวลา (เดือน) ภาพที่ 1 การเปลี่ยนแปลงความเขมแสงเฉลีย่ รายเดือน บริเวณแนวรอยตอปาดอยสุเทพ-ปุย โดยเดื อนพฤษภาคม มี อุณ หภู มิสูง สุด 23.90°C แนว รอยตอปามีอุณหภูมิสูงในชวงเดียวกัน 21.66°C และปา ดิบเขาระดับต่ํามีอุณหภูมิสูงสุด 21.91 °C ในเดือนตุลาคม โดยบริ เ วณแนวรอยต อ ป า ดิบ เขาระดั บ ต่ํา กั บ ป า เต็ ง รั ง (940–980 เมตร จากระดับน้ําทะเล) มีอุณหภูมิอยูในชวง กลาง ๆ ระหวาง 2 พื้นทีป่ า (ภาพที่ 2) 30 28 อุณหภูมิเฉลี่ย (°C) 1. สภาพอากาศทองถิ่น 1.1 ความเขมของแสง ผลการศึกษาพบวา ปริมาณความเขมแสง ทั้ง 3 พื้นที่ (พื้นที่ปาเต็งรัง พื้นที่แนวรอยตอระหวางปา และ พื้น ที่ ป าดิ บ เขาระดับ ต่ํ า ) มีค วามแตกตา งกั นอย า งมี นัยสําคัญทางสถิติ (F=37.303, P < 0.05) กลาวคือ พื้นที่ ปาเต็งรังมีปริมาณความเขมแสงเฉลี่ยมากที่สุด (12,760 Lux) ความเขมแสงสูงสุดในเดือนกุมภาพันธุ และต่ําสุดใน เดือนสิงหาคม มีคาเทากับ 15,498.12 และ 7,066.66 Lux ตามลําดับ ในพื้นที่ปาดิบเขาระดับต่ํา มีความเขมของ แสงนอยมาก มีคาเฉลี่ย 3,563.9 Lux โดยความเขมแสงมี คาสูงสุดในเดือนมีนาคม และต่ําสุดในเดือนกันยายน มีคา เทากับ 5,671.84 และ 2,150.77 Lux ตามลําดับ และใน พื้ น ที่ แ นวรอยต อ ป า มี ป ริ ม าณความเข ม ของแสงอยู ใ น ระดั บ กลาง ๆ ระหว า งทั้ ง สองพื้ น ที่ ข า งต น มี ค า เฉลี่ ย เทากับ 6,661 Lux โดยมีคาสูงสุดในเดือนมิถุนายน และ ต่ํ า สุ ด เดื อ นสิ ง หาคม มี ค า เท า กั บ 9,984.11 และ 2,567.94 Lux ตามลําดับ (ภาพที่ 1) ปาเต็งรัง แนวรอยตอ ปาดิบเขา 26 24 22 20 18 ส.ค. ก.ย. ต.ค. พ.ย. ธ.ค. ม.ค. ก.พ. มี.ค. เม.ย. พ.ค. มิ.ย. ก.ค. 2555 2555 2555 2555 2555 2556 2556 2556 2556 2556 2556 2556 เวลา (เดือน) ภาพที่ 2 การเปลี่ยนแปลงอุณหภูมิเฉลี่ยรายเดือน บริเวณแนวรอยตอปา ดอยสุเทพ-ปุย 1.3 การเปลี่ยนแปลงความชื้นดิน พบว า ความชื้ น ดิ น เฉลี่ ย ภายในพื้ น ที่ แ ปลง ตัวอยางกลาไม มีความผันแปรตามชวงเวลาในแตละพื้นที่ (ปาเต็งรัง แนวรอยตอ และปาดิบเขา) มีคาเทากับ 5.77, 11.02 และ 8.79 % ตามลําดับ อยางไรก็ตามไมพบความ แตกต า งของความชื้ น ดิ น ระหว า งพื้ น ที่ อย า งไรก็ ต าม พบวา ความชื้นดินชั้นบน (0-15 cm) ในบริเวณปาเต็งรัง มีแนวโนมต่ํากวาพื้นที่อื่น ในขณะที่บริเวณแนวรอยตอปา เต็งรังและปาดิบเขา พบวา มีคาความชื้นดินมากกวาพื้นที่ ป า เต็ ง รั ง และป า ดิ บ แล ง โดยมี ค า ความชื้ น ดิ น สู ง สุ ด ใน เดือนกรกฎาคม 17.72 % และต่ําสุดในเดือนมกราคม 1.98% (ภาพที่ 3) 1.2 อุณหภูมิ อุณหภูมิเฉลี่ยในรอบป ทั้ง 3 พื้นที่ คือปาเต็งรัง แนวรอยตอ และปาดิบเขา มีแตกตางกันอยางมีนัยสําคัญ ทางสถิติ (F = 15.406, P < 0.05) โดยมีอุณหภูมิเฉลี่ย รายเดือน 23.45°C 21.09°C และ 20.50°C ตามลําดับ โดยพบวา ชวงบริเวณปาเต็งรังมีอุณหภูมิสูงกวาพื้นที่อื่น ๆ Oral presentation หนา 6 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 คาความชื้นในดิน (%) 20 ปาเต็งรัง แนวรอยตอ ปาดิบเขา 15 10 5 0 พ.ย. ธ.ค. ม.ค. ก.พ. มี.ค. เม.ย. พ.ค. มิ.ย. ก.ค. ส.ค. ก.ย. ต.ค. 2555 2555 2556 2556 2556 2556 2556 2556 2556 2556 2556 2556 เวลา (เดือน) ภาพที่ 3 การเปลี่ยนแปลงของความชื้นดินเฉลีย่ รายเดือน บริเวณแนวรอยตอปาดอยสุเทพ-ปุย การเปลี่ยนแปลงของสภาพภูมิอากาศทองถิ่ น บริ เ วณแนวรอยต อ ป า ดอยสุ เ ทพ-ปุ ย แสดงให เ ห็ น ว า บริเวณพื้นที่ปาเต็งรังมีอุณหภูมิเฉลี่ยและปริมาณความเขม แสงเฉลี่ยสูงมากกวาพื้นที่แนวรอยตอปา และพื้นที่ปาดิบ เขาระดับต่ํา อาจเปนสาเหตุจากลักษณะการปกคลุมของ เรือนยอดของพื้นที่ปาเนื่องจากปาเต็งรังมีเรือนยอดเปดไม แนนทึบ (ธวัชชัย, 2549) ทําใหแสงสวางสามารถสองถึง บริเวณพื้นปาไดมาก (มณฑล และลดาวัลย, 2550) สงผล ทํ า ให อุ ณ หภู มิ เ พิ่ ม สู ง ขึ้ น และความชื้ น ของดิ น ต่ํ า ลง เนื่องจากเกิดการระเหยมากขึ้น ประกอบดวยสภาพดิน เปนทรายผสมกรวด (สคาร, 2550) ทําใหกักเก็บความชื้น ไวในดินไมดี ซึ่งตางจากพื้นที่ปาดิบเขาที่มีอุณหภูมิ และ ความเขมของแสงต่ํา เนื่องจากปาดิบเขามีการปกคลุมของ เรือนยอดเปนแบบปดและคอนขางแนนทึบ (สุคิด, 2552) ทําใหปริมาณแสงที่สองลงมาสูพื้นปามีนอย อยางไรก็ตาม บริเวณพื้นที่แนวรอยตอระหวางปาเต็งรังและปาดิบเขา สภาพภูมิอากาศที่ปรากฏมีคาอยูในระดับกลาง ๆ ระหวาง พื้นที่ปาเต็งรังและปาดิบเขา ทําใหมีความเหมาะสมตอ การตั้งตัวและการขึ้นอยูรวมกันระหวางพรรณไมกลุมพันธุ ผลัดใบและไมผลัดใบไดเปนอยางดี และอาจเปนพื้นที่ที่มี การตอบสนองตอการเปลี่ยนแปลงของสภาพภูมิอากาศได ชัดเจนกวาในบริเวณอื่น ๆ สอดคลองกับ Odum (1913) และ Lovejoy et al. (1986) ที่กลาววา ขอบปาหรือแนว รอยปามีปจจัยแวดลอมที่คลายคลึงสังคมพืชใกลเคียงทํา Oral presentation ใหมีการขึ้นอยูรวมกันของชนิดพรรณพืชใกลเคียงในพื้นที่ จากโมเดลการคาดการณของกรมอุตุนิยมวิทยา (2553) รายงานว า อุ ณ หภู มิ เ ฉลี่ ย บริ เ วณที่ ร าบของจั ง หวั ด เชียงใหม ในอีกประมาณ 50 ปขางหนา (พ.ศ. 2600) มี แนวโน ม เพิ่ ม สู ง ขึ้ น ประมาณ 5 °C และเมื่ อ ทํ า การ เปรียบเทียบการแปรผันของอุณหภูมิที่จะลดลงต่ําลง 1oC เมื่อระดับความสูงของพื้นที่เพิ่มขึ้นทุก ๆ 100 เมตร จาก ระดับน้ําทะเล (Lekagul and McNeely, 1977) พบวา บริ เ วณแนวรอยต อ ป า ของพื้ น ที่ ศึ ก ษาจะมี อุ ณ หภู มิ ประมาณ 28 °C ซึ่งมีผลทําใหพรรณพืชในปาเต็งรัง สามารถตั้ ง ตั ว และยึ ด ครองพื้ น ที่ บ ริ เ วณนี้ ไ ด ดี ส ง ผลให พรรณพืชในปาดิบมีแนวโนมสูญหายไปจากพื้นที่ และแนว รอยต อ ป า ก็ จ ะพบในบริ เ วณที่ มี ร ะดั บ ความสู ง เพิ่ ม ขึ้ น มากกวาในปจจุบัน 2. พลวัตกลาไม พบจํานวนชนิดกลาไม ทั้งหมด 90 ชนิด จาก 69 สกุล และ 33 วงศ โดยเมื่อพิจารณาถึงพลวัตของกลาไมที่ ปรากฏตามสังคมพืช (ปาเต็งรัง แนวรอยตอปา และปาดิบ เขาระดับต่ํา) พบวา มีความแปรผันตามชวงฤดูกาลและมี แนวโนมที่จํานวนและชนิดของกลาไมเพิ่มขึ้นทั้งสามพื้นที่ ตลอดระยะเวลาการศึกษา อยางไรก็ตาม กลาไมในพื้นที่ ปาเต็งรัง มีจํานวนมากที่สุด และมีความหนาแนนเฉลี่ย ของกลาไมตอพื้นที่ 40.48 ตน/ตารางเมตร โดยมีจํานวน เพิ่มขึ้นมากที่สุดในเดือนมกราคม และเพิ่มนอยที่สุดใน เดือนเมษายน (ภาพที่ 4-A) สวนใหญเปนกลาไมของกอตา ควาย พื้นที่ปาดิบเขาระดับต่ํา มีความหนาแนนของกลาไม เฉลี่ย 22.75 ตน/ตารางเมตร มีจํานวนกลาไมเพิ่มขึ้นมาก ที่สุดในเดือนพฤศจิกายน สวนใหญจะเปนพันธุไมสกุลกอ หนาม (Castanopsis) และเพิ่มนอยที่สุดในเดือนธันวาคม (ภาพที่ 4-B) และพืน้ ที่บริเวณแนวรอยตอปาเต็งรังและปา ดิ บ เขา พบว า มี จํ า นวนกล า ไม น อ ยที่ สุ ด โดยมี ค วาม หนาแนนของกลาไมเฉลี่ย 14.74 ตน/ตารางเมตร มีการ เพิ่ ม จํ า นวนกล า ไม ม ากที่ สุ ด ในเดื อ นมี น าคม และเพิ่ ม จํานวนนอยที่สุดในเดือนเมษายน ซึ่งสวนใหญเปนพันธุไม หนา 7 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 เบิ ก นํ า ของป า ดิ บ เขาระดั บ ต่ํ า เช น ทะโล (Schima wallichii) รามเขา (Rapanea yunnanesis) และเมียด ตน (Litsea martabarnica) ขึ้นผสมผสานอยูกับพันธุไม วงศยางผลัดใบของปาเต็งรัง เชน เหียง (Dipterocarpus obtusifolius) เต็ง (Shorea obtusa) และพะยอม (Shorea roxburghii) (ภาพที่ 4-C) อยางไรก็ตามกลาไม สวนใหญทั้งสามพื้นที่มีการตายสูงในชวงปลายฤดูแลงเมื่อ เริ่มเขาสูชวงฤดูฝน (เมษายน-พฤษภาคม) โดยเฉพาะพื้นที่ ปาเต็งรัง มีจํานวนกลาไมที่ตายมากที่สุด ตามดวยพื้นที่ปา ดิบเขา และพื้นที่แนวรอยตอปา ตามลําดับ 80 70 60 50 40 30 20 10 0 A จํานวนกลาไม (ตน) ต.ค พ.ย. ธ.ค. ม.ค. ก.พ. มี.ค. เม.ย. พ.ค. มิ.ย. ก.ค. ส.ค. ก.ย. 80 70 60 50 40 30 20 10 0 B ต.ค พ.ย. ธ.ค. ม.ค. ก.พ. มี.ค. เม.ย. พ.ค. มิ.ย. ก.ค. ส.ค. ก.ย. 80 70 60 50 40 30 20 10 0 C ต.ค พ.ย. ธ.ค. ม.ค. ก.พ. มี.ค. เม.ย. พ.ค. มิ.ย. ก.ค. ส.ค. ก.ย. เวลา (เดือน) ภาพที่ 4 พลวัตของกลาไม ในรอบ 1 ป ที่ระดับความสูง 900-1,100 เมตรจากระดับน้ําทะเล ดอยสุเทพ-ปุย: (A) ปาเต็งรัง (B) ปาดิบเขาระดับต่าํ และ (C) แนวรอยตอปา Oral presentation สัญลักษณ (—) แสดงจํานวนกลาไมที่เกิดใหม และ (---) แสดงจํานวนกลาไมทตี่ ายในแตละชวงเวลา เมื่อพิจารณาความหลากหลายของชนิดพรรณ พืช จากดั ช นี ค วามหลากหลายของ Shannon-Weiner พบวา กลาไมในพื้นที่บริเวณแนวรอยตอปาเต็งรังและปา ดิบเขามีความหลายหลายมากที่สุด รองลงมาคือพื้นที่ปา ดิบ เขาระดั บ ต่ํา และพื้ น ที่ ป าเต็ ง รั ง มี ค า เท า กั บ 3.18, 2.61 และ 1.79 ตามลําดับ การที่บริเวณแนวรอยตอปามี คาความหลากหลายมากกวาพื้นที่บริเวณอื่น เนื่องมาจาก มีช นิด พั นธุ พืช ของทั้ งสองพื้ นที่ ข างเคี ย งเข ามาตั้ ง ตัว ใน บริเวณนี้ สอดคลองกับการรายงานของ Cadenasso and Pickett, 2001 ที่กลาวไววา แนวรอยตอของปามีความ หลากชนิดมาก เนื่องจากมีโอกาสไดรับสวนสืบพันธุจาก แมไมโดยรอบพื้นที่ขางเคียง ในขณะที่ความหลากหลาย ของพรรณพื ช ป า เต็ ง รั ง มี ค า น อ ย เนื่ อ งจากป า เต็ ง รั ง มี สภาพอากาศที่คอนขางรอนและแหงแลง ดินขาดความ อุดมสมบูรณสวนใหญเปนดิ นทรายผสมกรวด (ธวัชชัย , 2528) ทําใหพันธุ พืชที่ ไมทนแลงตั้ งตัว ไดยากสงผลให มี ความหลากหลายคอนขางต่ํา และในพื้นที่ปาดิบเขาระดับ ต่ํานั้น เมื่อเทียบคาดัชนีความหลากหลายของพันธุไม กับ การศึกษาของ กิติชัย (2538) ในปาดิบเขาดอยสุเทพปุย และวาปรี (2552) ที่ศึกษาปาดิบเขาระดับต่ําของภูหลวง พบวา มีคาใกลเ คียงกั บคา ดัชนีค วามหลากหลายที่พื้น ที่ ศึกษา ดังนั้น ถึงแมความหนาแนนของกลาไมบริเวณแนว รอยตอปา จะมีความหนาแนนของจํานวนตนตอพื้นที่นอย กวาบริเวณปาทั้ ง 2 ประเภท แตมี จํานวนชนิ ด และค า ความหลากหลายชนิดพันธุมากกวาพื้นที่อื่น บงบอกถึ ง การที่พื้นที่แนวรอยตอมีศักยภาพในการตั้งตัวของกลาไม มาก สืบเนื่องมาจากปจจัยสิ่งแวดลอมที่ศึกษาขางตนใน พื้นที่นี้มีคาอยูในระดับกลาง ๆ จึงเหมาะสมตอการเขามา ขยายพันธุของพันธุไมตาง ๆ ในแนวรอยตอนี้ เมื่อพิจารณาอัตราการตายของพรรณพืชสําคัญ ในแตละพื้นที่ พบวา 1) สังคมปาเต็งรัง (จํานวน 75 แปลงตัวอยาง) พบชนิดกลาไมจํานวน 51 ชนิด สวนใหญเปนกลุมพันธุไม หนา 8 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ผ ลั ด ใ บ ( พ บ 30 ช นิ ด ) เ ช น เ ต็ ง เ หี ย ง พ ล ว ง (Dipterocarpus tuberculatus) กระบก (Irvingia malayana) กอแพะ (Quercus kerrii) กอตาควาย (Quercus brandisiana) แขงกวางดง (Wendlandia paniculata) กรมเขา (Aporosa nigricans) และเหมือด โลด (Aporusa villosa) เปนตน มีอัตราการตายคอนขาง ต่ํา มีเทากับ 9.93, 9.90, 0.0, 4.67, 0.0, 5.22, 0.0, 2.34 และ 16.82 เปอรเซ็นตตอป ตามลําดับ ในขณะที่กลุม พันธุไมไมผลัดใบ (พบ 21 ชนิด) เชน รามเขา (Rapanea yunnanesis) อินทวา (Persea gamblei) มะขามแป (Archidendron clypearia) เมี ย ดต น (Litsea martabarnica) ทะโล และกอแปน เปนตน พรรณไมใน กลุมนี้มีอัตราการตายสูงมากกวากลุมแรกมาก มีคาเทากับ 31.39, 54.93, 14.14, 55.90, 0.0 และ 42.36 ตามลําดับ 2) สังคมปาดิบเขาระดับต่ํา (จํานวน 24 แปลง ตัวอยาง) พบชนิดกลาไมจํานวน 30 ชนิด สวนใหญเปน พรรณไมเดนของปาดิบเขา เชน กอเดือย (Castanopsis acuminatissima) กอใบเลื่อม (C. tribuloides) เมียด ต น (Litsea martabarnica) รามเขา (Rapanea yunnanesis) หวาหิน (Syzygium attenuatum) และ ทะโล เปนตน พบวามีอั ตราการตายคอ นขางต่ํ า คือ 0, 1.282, 17.59, 0, 20.27 และ 2.45 เปอรเซ็นตตอป ตามลําดับ 3) พื้นที่แนวรอยตอระหวางปาทั้งสองประเภท (จํานวน 54) แปลง พบชนิดกลาไมจํานวน 70 ชนิด แยก เปนพรรณไมปาเต็งรัง 30 ชนิด และพรรณไมปาดิบเขา 40 ชนิ ด ในกลุ ม พรรณไม ป า เต็ ง รั ง มี ก ารเข า มาตั้ ง ตั ว ไดแก กอตาควาย เต็ง เหีย ง แขงกวางดง และกรมเขา สวนใหญมีอัตราการตายคอนขางต่ํา มีเทากับ 6.26, 0, 0, 9.45 และ 4.33 เปอรเซ็นตตอป ตามลําดับ สวนในกลุม พรรณไมปาดิบเขา ไดแก กอใบเลื่อม เมียดตน รามเขา อินทวา ทะโล และกอเดือย พรรณไมในกลุมนี้มีอัตราการ ตายสูงมากกวากลุมแรกมาก มีคาเทากับ 8.12, 4.22, 4.62, 0, 0 และ 1.224 เปอรเซ็นตตอป ตามลําดับ Oral presentation ผลการศึกษาพบวา อัตราการตายระดับกลาไม ของพันธุไมเดนปาเต็งรัง มีอัตราการตายต่ํากวา กลาของ พันธุไมเดนปาดิบเขามาก ยกเวนกลาไมของทะโลที่มีอัตรา การตายต่ํ า มากแม ว า จะเป น พั น ธุ ไ ม เ ด น ในป า ดิ บ เขา อยางไรก็ตาม ทะโล จัดเปนพันธุไมเบิกนําในปาดิบเขา (แหลมไทย, 2549) ทําใหมีความสามารถในการปรับตัวขึ้น ไดดีในพื้นที่ที่มีความเขมแสงและอุณหภูมิสูงกวาพันธุไม เดนทองถิ่นในปาดิบเขาชนิดอื่น ๆ นอกจากนี้ยังมีพรรณ พืชอีกหลายชนิดในปาดิบเขาที่มีการกระจายตัวลงมาถึง พื้นที่ปาเต็งรัง เนื่องจากสภาพพื้นที่มีความลาดชัน สงผล ใหสวนสืบพันธุ (เมล็ด) ของพรรณไมปาดิบเขาสามารถ รวงลงมาถึงพื้นที่ปาเต็งรังที่อยูในระดับต่ํากวาไดงายและ เมล็ดสามารถงอกเปนกลาไมไดเปนจํานวนมาก อยางไรก็ ตามกลาไมดังกลาวจะมีอัตราการตายที่คอนขางสูงเมื่อ สภาพภูมิอากาศมีอุณหภูมิและความเขมแสงเพิ่มมากขึ้น ในชวงฤดูแลง (มกราคม-เมษายน) โดยเฉพาะพืชในวงศไม กอ (Fagaceae) สอดคลองการศึกษาของ แหลมไทย (2549) และ Suntisuk (1988) ที่รายงานวา เมล็ดของ พันธุไมกลุมนี้สามารถงอกไดภายใตเรือนยอดของแมไม และอยูในระยะงัน (dormancy) ภายใตเรือนยอด แตเมื่อ เขาสูชวงฤดูแลงจะมีอัตราการตายสูงขึ้น บริเวณพื้นที่แนวรอยตอปาเต็งรังและปาดิบเขา มีสภาพอากาศทั้งอุณหภูมิและความเขมแสงอยูในระดับที่ เหมาะสมตอการตั้งตัวและขึ้นรวมกันของพรรณพืชทั้งสอง สังคมพืช คือ อยูในระดับที่ไมสูงมากเหมือนในเขตปาเต็ง รัง และไมต่ํามากเหมือนในเขตปาดิบเขา ประกอบกับมี ระดับความชื้นในดินอยูในระดับที่เหมาะสมตอการเติบโต ของพืชตลอดทั้งป จึงทําใหกลาไมมีการตั้งตัวไดดี (Kapos et al., 1997) และมีอัตราการตายของกลาไมเดนทั้งใน พื้นที่ปาเต็งรังและปาดิบเขาระดับต่ํานั้นมีอัตราการตาย คอนขางต่ํา จึงทําใหชนิดพันธุไ มเดนในปาเต็งรังมีการรอด ตายและเจริญเปนไมรุน (sapling) ไดมากขึ้นในบริเวณที่ ระดับความสูงจากระดับน้ําทะเลประมาณ 1,000 เมตร (สุธีระ และคณะ, 2556) ดังนั้น ถาหากอุณหภูมิและ ปริ ม าณความเขม ของแสงเพิ่ มขึ้ น จากสภาวะโลกร อ น หนา 9 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 อยางตอเนื่อง อาจสงผลโดยตรงตอความชื้นในดินที่ลดลง และทํ า ให อั ต ราการตายเพิ่ ม ขึ้ น และกล า ไม ป ระสบ ความสํ า เร็ จ ในการตั้ งตั ว ไดน อ ยลง (ดอกรั ก และอุ ทิ ศ , 2552, Marod et al., 2002) สรุป การเปลี่ยนแปลงของสภาพอากาศบริเวณแนว รอยต อ ป า บริ เวณดอยสุ เ ทพ-ปุ ย ภายในพื้น ที่ ป า เต็ ง รั ง พื้นที่แนวรอยตอปาเต็งรังกับปาดิบเขา และพื้นที่ปาดิบ เขา ทั้งในดานปริมาณความเขมแสงและอุณหภูมิเฉลี่ย มี ความแตกตางกันอยางมีนัยสําคัญทางสถิติ โดยบริเวณ พื้นที่แนวรอยตอปาเต็งรังกับปาดิบเขา มีระดับอุณหภูมิ และความเขมแสงอยูในระดับปานกลาง ระหวางสองพื้นที่ ดั ง กล า ว ส ว นความชื้ น ดิ น ไม มี ค วามแตกต า งอย า งมี นัยสําคัญทางสถิติ พลวัต กลา ไมใ นรอบ 1 ป พบว า กล าไม ทั้ง 3 พื้นที่มีการตายสูงมากในชวงฤดูแลง (เดือนกุมภาพันธุ– พฤษภาคม) ซึ่ ง แสดงออกว า มี ค วามสั ม พั น ธ ก าร เปลี่ ย นแปลงของอุ ณ หภู มิ แ ละความเข ม แสงที่ สู ง ขึ้ น ประกอบกั บ ในช ว งฤดู แ ล ง ความชื้ น ในดิ น ลดต่ํ า ลงมาก สงผลใหเกิดการตายของกลาไมสูง อยางไรก็ตาม พรรณไม กลุมผลัดใบ เชน กอตาควาย เหียง เต็ง และกรมเขา มี การปรั บ ตั ว ได ดี ใ นสภาพของการเปลี่ ย นแปลงข า งต น โดยเฉพาะบริเวณแนวรอยตอระหวางปาเต็งรังกับปาดิบ เขา สงผลใหมีอัตราการตายต่ํากวากลุมพันธุไมไมผลัดใบ เช น ก อ ใบเลื่ อ ม ก อ เดื อ ย เมี ย ดต น และรามเขา ที่ ไ ม สามารถทนอยูไดเมื่ออุณหภูมิและความเขมแสงเพิ่มสูงขึ้น และอาจส ง ผลถึ ง การพั ฒ นาเป น ระดั บ แม ไ ม (mature tree) ในอนาคตได คํานิยม โครงการวิจัยนีไ้ ดรับงบประมาณสนับสนุนจาก สํานักงานคณะกรรมการวิจยั แหงชาติ (วช.) และ สถาบันวิจัยและพัฒนาแหงมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร (สวพ. มก.) Oral presentation เอกสารอางอิง กัณฑรีย บุญประกอบ, อานนท สนิทวงศ ณ อยุธยา, เจษฎา เหลืองแจม และแสงจันทร ลมจิรกาล. 2550. โลกรอน…สรรพชีวิตอยูอยางไร, น. 26 – 28. ใน รายงานการประชุมวันสากลแหงความ หลากหลายทางชีวภาพ เรื่อง ความหลากหลาย ท า ง ชี ว ภ าพ กั บ ก า รเ ป ลี่ ย น แ ป ล ง ส ภ า พ ภู มิ อ า ก าศ . สํ า นั ก งา น น โ ย บ า ย แ ล ะ แ ผ น ทรั พยากรธรรมชาติแ ละสิ่ งแวดล อ ม กระทรวง ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม, กรุงเทพฯ. กิติชัย รัตนะ. 2538. ลักษณะโครงสรางของปาดิบเขา ธรรมชาติของพื้นที่ตนน้ําลําธารดอยปุย จังหวัด เชียงใหม. วิทยานิพนธปริญญาโท, มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร. ดอกรัก มารอด และอุทิศ กุฏอินทร.2552. นิเวศวิทยา ปาไม. โรงพิมพอักษรสยามการพิมพ, กรุงเทพฯ. ธวัชชัย สันติสุข. 2549. ปาของประเทศไทย. สํานักหอ พรรณไม, กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และ พันธุพืช, กรุงเทพฯ. ลดาวัลย พวงจิตร . 2549. วนวัฒนวิทยา: พื้นฐานการ ปลูกปา. ภาควิชาวนวัฒวิทยา คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร.กรุงเทพฯ , สุธีระ เหิมฮึก สถิต ถิ่นกําแพง แหลมไทย อาษานอก สราวุธ สังขแกลว ประทีบ ดวงแค และดอกรัก มารอด 2556. การตั้งตัวของพรรณไมบริเวร แนวรอยตอปาดิบเขาระดับต่ํา อุทยานแหงชาติ ดอยสุเทพปุย จ.เชียงใหม, หนา 168. ใน รายงานการประชุมวิชาการ เครือขายงานวิจัย นิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ครั้งที่ 2. อักษร สยามการพิมพ, กรุงเทพฯ. สุคิด เรืองเรื่อ. 2552. ลักษณะโครงสรางสังคมพืชปาดิบ เขาในประเทศไทย. วิทยานิพนธปริญญาโท, มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร. หนา 10 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 วาปรี เสนสิทธิ.์ 2552. ลักษณะโครงสราง และ องคประกอบของพันธุไมปาดิบเขาระดับต่ํา ในเขตรักษาพันธุสัตวปาภูหลวง จังหวัดเลย. วิทยานิพนธปริญญาโท. มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร. แหลมไทย อาษานอก. 2549. โครงสรางสังคมพืชของ พื้นที่ชายปา ในหยอมปาดิบเขาที่เกิดจากการ ทําไรเลื่อนลอย บริเวณเขตรักษาพันธุสัตวปา อุมผาง จังหวัดตาก. วิทยานิพนธปริญญาโท, มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร. Cadenasso, M.L. and T.A. Pickett. 2001. Effect of edge structure on the flux of species intoforest interiors. Conservation Biology. 15: 91 – 97. Lieberman, D. and M. Lieberman. 1987. Forest tree growth and dynamics at La Selva, Costa Rica (1962-1982). Journal of Tropical Ecology. 3:347-358. Lovejoy, T.E., R.O. Bierregaurd, Jr., A.B. Rylands, J.R. Malcolm, C.E. Quintela, L.E. Happer, K.S. Brown, Jr., A.H. Powell, G.V.N. Oral presentation Powell, H.O.R. Shubart and M.B. Hays. 1986. Edge and other effects of isolation on amazon forest fragments. Conservation Biology. 13: 257 – 85. Marod, D., Kutintara, U., Tanaka, H. and Nakashizuka, T. 2002. The effects of drought and fire on seed and seedling dynamics in a tropical seasonal forest in Thailand. Plant Ecology. 161: 41 – 57 Suntisuk, T. 1988. An Account of the Vegetation of Northern Thailand. RFD, Bangkok. Odum, E.P.. 1913. Fundamentals of Ecology. Alumni Foundation Professor of Zoology, University of Georgia Athens, Georgia. หนา 11 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 Woody species composition on abandoned settlement areas in Thung Yai Naresuan Wildlife Sanctuary, Tak Province Lamthai ASANOK1*, Somphod MANEERAT2, Premsuk KANITACHARD2, Prateep DUENGKAE3 and Dokrak MAROD3 1 2 Department of Agroforestry, Maejo University, Phrae Campus, Phrae 54140 Wildlife Division, Department of National Park, Wildlife and plant Conservation, Bangkok 10900 3 Department of Forest Biology, Faculty of Forestry, Kasetsart University, Bangkok 10900 *Corresponding author: E-mail: lamthainii@hotmail.com Abstract: We investigated the woody species composition changes in abandoned settlements area with respect to age after abandonment and fallow land use history, for application to promote woody species recovered of abandoned areas. We compared the species composition of all stems ≥ 4.5 cm dbh among 16 1-ha plot, four plot at primary forest remnant and 12 plot in abandoned settlements area with different age after abandonment and fallow history in tropical montane forests in the Thung Yai Naresuan Wildlife Sanctuary, Tak province. We found that woody species composition recovered changing along the age after abandonment. The basal areas, stems density, species richness, and species diversity of abandoned settlement areas were increasing when increased the year since abandonment. Species composition of agriculture land fallows land use history of short time since abandonment was distinct from other forest type, while village lands fallow history similar long time since abandonment and logging area was closely similar primary forest remnant. We suggesting, promote the natural regeneration of woody species could be utilized for recovered species composition in abandonment area, in consideration of their facilitation effects. Keywords: Woody species; species composition; abandoned settlements area; fallow land use history; Thung Yai Naresuan Wildlife Sanctuary . Introduction Settlement of local people in protected area was major problem that caused the invasion forest area, due to the expansion of residential and agricultural land (Buergin, 2003). Oral presentation in human-dominated agricultural landscapes in tropical highland regions throughout the world much of the original forest cover has been converted into cropland and pastures, including shifting-cultivation, or semi-permanent land-use หนา 12 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 systems, resulting in mosaics of agricultural land, secondary forest, and primary forest patches (Mottet et al., 2006). Shifting cultivation is the main cause of forest loss and fragmentation (Kellner et al., 2011). Secondary forest comes in many forms, originating from disturbances of various intensity and frequency. Many biotic and abiotic factors can influence the successional rate and trajectory. Understanding the direct and indirect effects of those factors on the dynamics of disturbed forest is essential to the restoration and conservation of tropical forest (Chadon, 2003). Agricultural land (e.g. permanent crop and shifting cultivation) are the most common type of land use in the tropics, and it was also the main drivers of tropical forest degradation. Their effects on forest ecosystems vary greatly, depending on disturbance intensity, frequency and recovery time (Chazdon, 2003). The human legacy of historical land-use interacts with natural forces to influence recovery processes. Through effects on species composition and forest structure, anthropogenic disturbance can determine landscape patterns of damage due to disturbances such as human disturbances, result understanding recovery processes. Species recovery stage of natural succession process is several ways to enhance the colonization of spontaneous species, thought each has limitation. Species composition of secondary forests regenerating after disturbance differs from that of old-growth forests. It is well established that there are two functional groups of plant species, i.e. early and late successional Oral presentation species, or pioneer and climax species, that characterize secondary and old-growth forests, respectively. In the course of forest succession, the dominant species change from pioneers to a mixture of pioneer and climax, and then to exclusively climax species (Dekker and de Graaf, 2003). In 1957, before this forest area was gazette as a wildlife sanctuary, hill tribes had settled in the area and started converting forests into agriculture lands. Thung Yai Naresuan was declared as a wildlife sanctuary in 1974 and was identified as a natural world heritage by UNESCO in 1991. The Hmong villages were removed from Thung Yai Naresuan by the cooperation project of the Royal Forest Department and the Royal Thai Army in 1987 (Buregin, 2003). Resulting, after removing human the abandoned settlements area had natural succession and coming recovered of woody plant and wildlife. In this study, we examined woody tree recovery at secondary successional forest (the abandoned settlements area) on difference age of abandonment and fallow land use history. Specifically, we aimed to answer the questions. How are woody species composition changes in abandoned settlements area with respect to age after abandonment and fallow land use history. Material and Methods Study site This study was carried out in Thung Yai Naresuan Wildlife Sanctuary, Tak province Northwest Thailand (14o 55′ to 15o 45′ N, 98o 25′ to 99 o 05′ E), situated 700–900 m above mean หนา 13 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 sea level. Mean annual air temperature and precipitation are about 25ºC-27ºC and 1600-2000 mm, respectively. The climate is seasonal, with three distinct seasons, a cool dry season from November to February, a hot dry season from March to May, and a rainy season from May to October (WEFCOM, 2003). The topography is generally mountainous, with a network of many permanent rivers and streams dividing the area into valleys and lowland plains. The original vegetation at the site is lower tropical montane forest, Mixed Oak-Laurel sub type dominated by trees in the families Fagaceae, Luaraceae, Myrtaceae, Theaceae, and Magnoliaceae. Some large remnant patches of relatively undisturbed montane forest still remain in this area (Rueangruea, 2009). Before removing human, hill tribes had settled in the area and started converting forests into agriculture lands by shifting and permanent cultivation activities. They cultivate rice maize cabbages potato and fruit orchard, after slashand-burn clearing of forest areas. Now, the agriculture and villages land are abandoned after removed the hill tribe people, leaving a mosaic of scattered forest patches and abandoned fallow fields. Sampling plot and data collection During, on October 1999 to September 2001. Four the abandoned settlement areas (ASA) study site were selected: Ka Ngae Kee, Ta Su Kee, Thung Na Noi and Huay Num Khew. The four sites differed characteristic in time since abandonment, size and fallow land use history. Oral presentation Total sixteen 1-ha (100 m x 100 m) permanent plot were established in four study sites (four plot per site). In each site established one plot in primary forest remnant and three plots in the ASA secondary successional area. For three plots in the ASA in each site were selected different fallow land use history, by Ka Ngae Kee, Ta Su Kee and Huay Num Khew were established one plot on village land and two plot on agriculture land, while Thung Na Noi site were set up one plot in logging area (the area of people logged for woody utilization e.g. residential construction, firewood and agricultural materials) and two plot in agriculture land. For each 1-ha (100 m x 100 m) permanent plot, and they were divided into 10 m x 10 m quadrates totally 100 quadrates per each plot. In each plot, all trees with a diameter at breast height (DBH) greater than or equal to 4.5 cm were measure for DBH and identified to species level. We identify plant species by collecting of specimen and compare with standard specimen in the herbarium center of National Park, Wildlife and Plant Conservation Department (BKF). The nomenclature followed The Forest Herbarium (2001) and Gardner et al. (2000). Data analysis We were analyzing the vegetation characteristic for each plot on site. The species richness was estimated as the number of species in plot. The stem density (D, stems ha-1) of a species was the number of trees of that species per hectare; the relative density of a species was หนา 14 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 calculated as its density divided by the total density of all species and multiplied by 100. The relative dominance of a species was calculated as its basal area (BA, m2 ha-1) divided by the total basal area of all species and multiplied by 100. The importance value (IV) was calculated as the sum of the relative density and relative dominance. The IV was used to evaluate the dominant of a species in the area; a higher IV value indicates more dominant of that species at the site. Diversity of tree species at each plot was estimated by the Shannon-Wiener index (H/) was computed using the following formula: H/ = -∑ pi*lnpi, where pi is the number of individuals of species i divided by the total number of all individuals (Shannon, 1948). In order to analyze vegetation composition ordination among sites, we applied Detrended Correspondence Analysis (DCA). The basal areas, stems density and Shannon–Wiener diversity index were used for DCA. The cluster analysis (CA) technique by the similarity index of Sorensen was used to generate a dendrogram for grouping the species composition similarity between plots followed time since abandonment and fallow land use history, and used the IV for explaining the dominance species in each group. The DCA and CA were analyzed with the PC–ORD version 5.10 software programs (McCune and Mefford, 1999). For all statistics, we used the data of tree composition Oral presentation of 1-ha plots (100 m x 100 m plot) as a unit in each site. Results and Discussions Species composition of woody plant The woody trees comprised 7,905 stems of 232 species in total. The dominant species in primary forest were Polyalthia sclerophylla, Dendrocnide sinuate, Memecylon scutellatum, Cyathocalyx martabanicus, Paranephelium longifoliolatum and Alchornea rugosa. Dominant secondary forest were Broussonetia papyrifera, Ricinus communis, Trewia nudiflora, Sumbaviopsis albicans, Ficus racemosa and Grewia eriocarpa, and dominant generalist species were Trema orientalis, Solanum erianthum, Macaranga indica, Sapindus rarak, Trema angustifolia, Colona elobata and Litsea monopetala. The mean of all vegetation character (basal area, stem density, species richness and Shannon index) of primary forest remnant (included logging area in Thung Na Noi) had higher significant than all ASA. While the ASA, value of basal area, stem density, species richness and Shannon’s index were increasing when increased the time since abandonment. The six years since abandonment area had mean of all character lower than another site. The twelve year since abandonment area show highest mean of basal area (5.59 m2 ha-1), stems density (457 stem.ha-1) and species richness (44.67 species), while the ten year since abandonment area had Shannon diversity index (3.16) highest (Table 1). หนา 15 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 Table 1 Mean ± standard error of vegetation characteristics of primary forest remnant and the abandoned settlement area (ASA) difference time since abandonment 12, 10, 8 and 8 years. Vegetation characteristics Basal area (m2 ha-1) Stem density (stem ha-1) H/ʹ Species richness Primary forest ASA 12 year Mean±SE Mean±SE 41.80±12.09 5.59±0.96 ASA 8 year Mean±SE ASA 6 year Mean±SE P 1.70±0.47 2.74±4.40 0.49±0.67 0.015 1094.40±258.81 457.00±35.34 231.00±144.25 141.00±198.85 59.00±75.43 0.011 3.89±0.16 2.95±0.08 3.16±0.01 2.05±0.62 1.87±0.41 0.008 110.00±5.92 44.67±3.21 44.00±9.90 21.33±24.09 11.67±8.33 0.018 Result from DCA ordination of tree composition among plot along age after abandonment showed in fig. 1. Axis 1, 2 and 3 had eigenvalues were 0.69, 0.34 and 0.19, respectively. The Axis 1 were strongly correlated (negative) with vegetation characteristic were basal area (r = -0.90), stem density (r = -0.87), Shannon-Wiener index (r = -0.80) and species richness (r = -0.89), while Axis 2 and 3 had low correlation. Suggesting, the Axis 1 arranged the changing of vegetation characteristic, by community composition changed development follow the year since abandonment from ascending were six, eight, ten and twelve years gradient. However, the primary forest remnant higher development of vegetation structure than abandoned area (Figure 1). Grouping of species composition similarity among site Oral presentation ASA 10 year Mean±SE Cluster analysis divided similar to each site base on species composition in to three groups (Figure 2). The dominant species in among group base on high important value of each species. First group (Group 1) compressing five plot included four plot of the primary forest remnant with one plot of logging area in Thung Na Noi site. The dominant species were Dysoxylum cyrtobotryum, Dendrocnide sinuate, Polyalthia sclerophylla, Paranephelium longifoliolatum, Alchornea rugosa, Vitex quinata, Phoebe cathia, Cyathocalyx martabanicus, Celtis tetrandra, Trewia nudiflora and Pterocymbium javanicum. The second group (Group 2) compressing seven plots included the agriculture land of long time since abandonment plot (twelve and ten years) and village land of long and short time of abandonment plot (six, eight and twelve year; Figure 2). หนา 16 Axis 2 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 High Axis 1 basal area (r = -0.90), stem density (r = -0.87), Shannon-Wiener index (r = -0.80) Low species richness (r = -0.89) Figure 1 Ordination of species composition of species composition of the 16 1-ha plots in primary forest remnant (PF) and the abandoned settlements area difference time since abandonment (6, 8, 10 and 12 years) and fallow history (village land, V; agriculture land, A; logging area, L) by DCA. Oral presentation หนา 17 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 Group 1 Group 2 Group 3 Group 1 Dracontomelon mangiferum Dysoxylum cyrtobotryum Dendrocnide sinuata Ficus globosa Polyalthia sclerophylla Cinnamomum porrectum Paranephelium longifoliolatum Alchornea rugosa Cyathocalyx martabanicus Vitex quinata Trewia nudiflora IV 15.25 9.40 9.04 9.01 8.71 7.31 7.11 6.08 5.23 5.23 5.01 Group 2 Broussonetia papyrifera Macaranga indica Trema orientalis Ricinus communis Trewia nudiflora Anthocephalus chinensis Ficus elastica Cassia timoriensis Ficus hispida Litsea monopetala Ficus racemosa Duabanga grandiflora Grewia eriocarpa Solanum erianthum Phoebe cathia IV 26.67 15.67 14.45 8.33 8.33 7.05 6.95 6.75 6.71 6.56 6.13 6.07 5.79 5.70 5.37 Group 3 IV Gmelina arborea 152.79 Berrya mollis 35.99 Oroxylum indicum 33.75 Broussonetia papyrifera 29.78 Markhamia stipulata 21.88 Litsea monopetala 18.52 Blumea balsamifera 15.53 Acacia rugata 14.91 Dolichandrone serrulata 10.27 Ricinus communis 7.60 Bischofia javanica 7.32 Clerodendrum colebrookianum 7.05 Sterculia macrophylla 7.02 Pometia pinnata 6.17 Spondias pinnata 5.01 Figure 2 A dendrogram by cluster analysis (CA) technique showed that three groups were classified. Oral presentation หนา 18 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 The dominant species were Broussonetia papyrifera Ricinus communis, Macaranga indica, Trewia nudiflora, Ficus racemosa, Trema orientalis, Litsea monopetala, Ficus hispida and Solanum erianthum. Third group (Group 3) compressing four plots included two plot forms the agriculture land of ASA eight year and two plot forms ASA six year. This group dominates by pioneer species such as Gmelina arborea, Oroxylum indicum, Broussonetia papyrifera, Berrya mollis, Markhamia stipulate and Litsea monopetala (Figure 2). Group 1 was included primary forest remnant and low disturbance area; it clearly separated from other groups. Group 2 and Group 3 was ASA area that closely similar species composition and difference with group 1 (Fig. 2), however Group 2 included long time since abandonment and village area result the most diverse in term of species composition and the highest complex community structure more than Group 3. Acknowledgement We sincerely thanks to all staffs of Thung Yai Naresuan Wildlife Sanctuary, Tak Province who help us for establishing the permanent plots and tree monitoring. Oral presentation References Buergin, R. 2003. Hill tribes and forests: Minority policies and resource conflicts in Thailand. SEFUT Working Paper 7, ISSN 1616-8062. Freiburg: University of Freiburg. Chazdon, R.L. 2003. Tropical forest recovery: legacies of human impact and natural disturbances. Perspectives in Plant Ecology Evolution and Systematics 6: 5171. Dekker, M., de Graaf, N.R., 2003. Pioneer and climax tree regeneration following selective logging with silviculture in Suriname. Forest Ecology and Management 172: 183-190. Kellner, J.R., Asner, G.P., Vitousek, P.M., Tweiten, M.A., Hotchkiss, S., Chadwick, O.A., 2011. Dependence of Forest Structure and Dynamics on Substrate Age and Ecosystem Development. Ecosystems 14: 1156-1167. Mottet, A., Ladet, S., Coque, N., Gibon, A., 2006. Agricultural land-use change and its drivers in mountain landscapes: A case study in the Pyrenees. Agriculture Ecosystems and Environment 114: 296-310. หนา 19 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 การศึกษาความสัมพันธระหวางชีพลักษณและสภาพภูมิอากาศของพรรณไมบางชนิดในปาดิบชื้น ภาคตะวันออก The Relative between Phenology and Climates factor of Plants in Evergreen forest, Eastern Region ธรรมนูญ เต็มไชย1* ทรงธรรม สุขสวาง2 ทวีชัย วงศทอง1 พันธุทิพา ใจแกว1 บริวัฒน ราชปกษี1 ประทุมพร ธรรมลังกา1 1 ศูนยนวัตกรรมอุทยานแหงชาติและพื้นที่คุมครอง จังหวัดเพชรบุรี กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และพันธุพืช 2 สถาบันนวัตกรรมอุทยานแหงชาติและพื้นที่คุมครอง กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปาและพันธุพ ืช * Corresponding-author: Email: dhamma57@gmail.com บทคัดยอ: การศึกษาความสัมพันธระหวางสภาพภูมิอากาศและชีพลักษณของพรรณไมดําเนินการในแปลงตัวอยางถาวรปาดิบชื้น ในอุทยานแหงชาติเขาชะเมา – เขาวง จังหวัดระยอง โดยติดตามชีพลักษณของไมยืนตน 17 ชนิด ที่มีคา IVI สูงที่สุด (เฉพาะตนที่ สมบูรณและเคยปรากฏการติดดอกและผลมาแลว) เดือนละ 1 ครั้ง เปนเวลา 19 เดือน นํามาหาความสัมพันธกับอุณหภูมิ ความชื้นสัมพัทธ และปริมาณน้ําฝน โดยการทดสอบไคสแควร (chi - square test) ดวยการถวงน้ําหนักคาความถี่ของตัวแปร (weighted cases) ผลการศึกษา พบวา ชีพลักษณของพรรณไมบางชนิดขึ้นอยูกับระดับของอุณหภูมิ (temperature) ความชื้นสัมพัทธ (relative humidity) หรือปริมาณน้ําฝน (rainfall) ที่แตกตางกันไปขึ้นอยูกับชนิด มีเพียงบางชนิดเทานั้นที่ชีพลักษณไมไดเปนผล จากสภาพภูมิอากาศ การศึกษาชี้ใหเห็นวา หากสภาพภูมิอากาศมีความเปลี่ยนแปลงไป ก็จะมีผลกระทบตอการสืบพันธุของพรรณไมบางชนิด และจะทําใหโครงสรางของปาในอนาคตเปลี่ยนแปลงไปได คําสําคัญ: ชีพลักษณ ภูมิอากาศ เขาชะเมา-เขาวง ปาดิบชื้น Abstract: To study the relationship between climate and phenology of plants operated in moist evergreen forest permanent sample plot at Khao Chamao – Khao wong national park, Rayong Province, by pursue phenology of trees, 17 species with an IVI highest (only a complete and unprecedented flowering and fruit ago), 1 time per month for 19 months bring. The phenology data was analysed to correlate with temperature, relative humidity and rainfall by chi-square test with a weighted cases method. The results showed that the phenology of some species depends on the degree of temperature, relative humidity and rainfall. However, only few species did not show the relationships on it changes. Oral presentation หนา 20 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 The study indicated that the climate might be impacted on the reproduction of some species of forest plants and might be caused to change to the structure of the forest in the future. Keywords: Phenology, Climate, Khao Chamao – Khaowong, Moist evergreen forest บทนํา ในป พ.ศ. 2556 ลิ้นจี่ (Litchi chinensis Sonn.) ซึ่งเปนผลไมที่ทํารายไดใหกับชาวอําเภอแมกลอง จัง หวัด สมุ ทรสงคราม ทั้ ง 7,500 ไร ไม มี ผลผลิ ตออกสู ตลาดเนื่ อ งจากไม มี ก ารติ ด ผล เนื่ อ งจากสภาพอากาศ แปรปรวน และรอนจัดตอเนื่องมาตั้งแตตนปจึงสงผลใหไม มีผลผลิตจําหนาย จนสงผลกระทบตอผลผลิต เพราะลิ้นจี่ เปนพืชที่ชอบสภาพอากาศหนาวเย็นหรืออุณหภูมิไมเกิน 18 องศาเซลเซียสติดตอกัน 10 วันขึ้นไป จึงจะติด ดอก (Thai PBS News, 2556) สวนลิ้นจี่ในจังหวัด เชียงใหมติดผลนอยลง โดยมีการอางถึงสภาพอากาศที่ ร อ นขึ้ น (คมชั ด ลึ ก ออนไลน , 2556) ส ง ผลกระทบต อ รายไดของเกษตรกรเปนเงินมหาศาล ในขณะที่พรรณไม หลายชนิดในปาธรรมชาติมีการผลิดอกออกผลที่ผิดจาก ธรรมชาติหรือไมมีผลผลิตเปนระยะเวลาติดตอกันหลายป ทําใหงานเพาะชํากลาไมบางแหงไมสามารถเก็บหาเมล็ด ไมที่ดีได นอกจากนี้ยังอาจสงผลตอการเคลื่อนยายของ สัตวปาเพื่อไปหาแหลงอาหารที่อื่น บางส วนอาจสงผลให เกิดความขัดแยงระหวางคนกับสัตวปา เปนปญหาตามมา อีกดวย ดอกรัก และ อุทิศ (2552) กลาววา ปจจัยที่ เกี่ยวกับภูมิอากาศ (climate) นับวามีอิทธิพลตอสังคมพืช มาก มีบทบาทตอการกระจายของชนิดพันธุพืชและสังคม พืชที่ปกคลุมดินแตละแหงที่ความอุดมสมบูร ณและการ เติบโตของชนิดพืช และความมั่นคงของสังคมพืชคลุมดิน การเปลี่ยนแปลงทั้งในชวงสั้นและชวงยาวและรวมถึงแบบ ของรูปลักษณของพันธุพืช การที่จะเขาใจถึงนิเวศวิทยา ของปาตางๆ ใหไดนั้น จําเปนตองเขาใจถึงบทบาทและ อิทธิพลของปจจัยสิ่งแวดลอมดานนี้เปนอยางดีมากอน Oral presentation สภาพภู มิ อ ากาศมี ค วามอ อ นไหวเป น อย า งมากต อ ชี พ ลักษณของพืช (Richardson et al., 2013) อยางไรก็ตาม ปญหาดังกลาว หากมีการติดตาม ในระยะยาวเพื่อหาปจจัยที่สงผลใหการออกดอก ออกผล หรื อ ชี พ ลั ก ษณ ข องพั น ธุ ไ ม ก็ จ ะช ว ยในการคาดคะเน ผลผลิตและพรอมสําหรับการรับมือกับปญหาดังกลาวได อุปกรณและวิธีการทดลอง การศึกษาความสัมพันธระหวางสภาพภูมิอากาศ และชี พลั กษณ ของพรรณไม ดํ าเนิ นการในแปลงตั วอย าง ถาวรป า ดิ บ ชื้ น ในอุ ท ยานแห ง ชาติ เ ขาชะเมา – เขาวง จังหวัดระยอง โดยติดตามชีพลักษณของไมยืนตน 17 ชนิด ที่มีคา IVI สูงที่สุด (ตารางที่ 1) เดือนละ 1 ครั้ง เปนเวลา 19 เดือน คัดเลือกเอาเฉพาะตนที่สมบูรณและเคยปรากฏการ ติดดอกและผลมาแลวสําหรับนํามาวิเคราะหขอมูลในครั้งนี้ นํามาหาความสัมพันธกับอุณหภูมิ ความชื้นสัมพัทธ และ ปริมาณน้ําฝน โดยการทดสอบไคสแควร (chi-square test) ด ว ยการถ ว งน้ํ า หนั ก ค า ความถี่ ข องตั ว แปร (weighted cases) โดยอางอิงวิธีการวิเคราะหขอมูลลักษณะนี้จาก ยุทธ (2553) สํา หรั บ อุณ หภูมิ แ ละความชื้น สั มพั ท ธ ไดจ าก การติดตั้งอุปกรณ data logger ในแปลงตัวอยาง และ ขอ มู ลปริ ม าณน้ํ าฝนไดจ ากสถานีอุ ตุ นิย มวิ ทยาจัน ทบุ รี จังหวัดจันทบุรี พื้ น ที่ ทํ า การศึ ก ษา ทํ า การศึ ก ษาในแปลง ตัวอยางถาวรปาดิบชื้น ในอุทยานแหงชาติเขาชะเมา–เขา วง จังหวัดระยอง ขนาดแปลงตัวอยาง 120 x 120 เมตร (ภาพที่ 1) หนา 21 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ประเทศกัมพูชา ที่ตั้งแปลงตัวอยางถาวร อ่ าว ไทย ขอ มู ล พื้ น ฐานของแปลงตั ว อย า งตามรายงาน ของศู น ย น วั ต กรรมอุ ท ยานแห ง ชาติ แ ละพื้ น ที่ คุ ม ครอง จังหวัดเพชรบุรี (2556) และใชขอมูลชีพลักษณที่ไดเก็บ ขอ มู ล ชี พ ลั ก ษณ ข องพรรณไม ยื น ต น ทุ ก ต น ที่ ป รากฏใน แปลงตัวอยางเปนประจําทุกเดือนตั้งแตเดือน มกราคม 2555 – พฤศจิกายน 2556 ซึ่งลักษณะของชีพลักษณที่ ดําเนินการเก็บจากภาคสนาม แบง เปน 9 ระยะ ไดแก ใบ รวง ผลิใบ ใบแก ดอกตูม ดอกบาน ดอกโรย ผลออน ผล แก และผลสุก และในการวิเคราะหครั้งนี้ไดทําการจัดกลุม ขอมูลชีพลักษณใหมใหเหมาะสมกับจํานวนขอมูลที่มีเปน 3 กลุม คือ ระยะของใบ ดอก และผล โดยใหความสําคัญ กับปจจัยที่สงผลตอการเกิดดอกและผล เปนหลัก ตารางที่ 1 ชนิดพันธุไมที่ทําการศึกษาชีพลักษณวิทยา ชื่อสามัญ ชื่อวิทยาศาสตร จํานวนตน ที่ศึกษา 1 จิก Barringtonia macrostachya 31 2 กระบก Irvingia malayana 14 3 คอแลน Xerospermum noronhianum 18 4 มะไฟ Baccaurea ramiflora 11 5 ปออีเกง Pterocymbium tinctorium 6 6 ยางเสียน Dipterocarpus gracilis 10 Oral presentation มะเดื่อปลองดิน Ficus heterostyla 42 8 มะหาดใบเล็ก Artocarpus sp. 9 9. กอมขม Picrasma javanica 8 10. ยมหอม Toona ciliata 3 11. ตาเสือ Aphanamixis polystachya 6 12. กระทุมบก Anthocephalus chinensis 11 13. ตะแบก Lagerstroemia cuspidata 3 14. เลือดควาย Horsfieldia sp. 15 15. กรวยปา Horsfieldia macrocoma 24 16. อินทรชิต Lagerstroemia loudonii 3 17. เนียน Diospyros pyrrhocarpa 25 ที่มา : ศูนยนวัตกรรมอุทยานแหงชาติและพื้นที่คุมครอง จังหวัดเพชรบุรี (2556) ภาพที่ 1 ที่ตั้งของแปลงตัวอยางในกลุมปาตะวันออก ลําดับที่ 7 ผลและวิจารณ 1. ชีพลักษณและความชื้นสัมพัทธ การทดสอบไคสแควร (chi - square test) ดวย การถวงน้ําหนักคาความถี่ของตัวแปร (weighted cases) ทดสอบดวย Linear– by–Linear association โดยใช ระดับความเชื่อมั่นที่ 95% (p<0.05) พบวามีพรรณไม เพียง 6 ชนิด เทานั้น (ตารางที่ 2) ที่มีความสัมพันธกั บ ระดั บ ความชื้ น สั ม พั ท ธ ใ นอากาศ ได แก กระทุ มบก (A. chinensis) มะหาดเล็ ก (Artocarpus sp.) เนียน (D. pyrrhocarpa) ยางเสี ย น (D. gracilis) กรวยป า (H. macrocoma) และกระบก (I. malayana) ซึ่งแตละชนิดมี ระดับความชื้นสัมพั ทธที่ สงผลตอการออกดอกและผลใน ระดับที่แตกตางกันไป ดังนี้ กระทุมบก (A. chinensis) และมะหาดเล็ก (Artocarpus sp.) มี โ อกาสติ ด ดอกที่ ร ะดั บ ความชื้ น สัมพัทธรอยละ 82.67 – 87.17 มากที่สุด และจะติดผล เมื่อความชื้นสัมพัทธสูงขึ้นเปน รอยละ 87.18 – 91.68 โดยมี ร ะดั บ ความสั ม พั น ธ ที่ ร อ ยละ 51.5 และ 39.2 ตามลําดับ และมีคานัยสําคัญที่ 0.000 เทากัน เนียน (D. pyrrhocarpa) และกระบก (I. malayana) มีโอกาสติดดอกและติดผลที่ระดับความชื้น สัมพัทธรอยละ 82.67 – 87.17 มากที่สุด โดยมีระดับ หนา 22 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ความสัมพันธที่รอยละ 51.8 และ 38.4 ตามลําดับ และมี คานัยสําคัญที่ 0.000 เทากัน ยางเสียน (D. gracilis) มีโอกาสติดดอกที่ระดับ ความชื้นสัมพัทธรอยละ 73.65 – 78.15 มากที่สุด และ จะติดผลเมื่อความชื้นสัมพัทธสูงขึ้นเปนรอยละ 78.16– 82.66 โดยมีระดับความสัมพันธที่รอยละ 57.6 และมีคา นัยสําคัญที่ 0.000 กรวยปา (H. macrocoma) มีโอกาสติดดอกที่ ระดับความชื้นสัมพัทธรอยละ 87.18–91.68 มากที่สุ ด และจะติ ด ผลเมื่ อ ความชื้ น สั ม พั ท ธ ล ดลงมาที่ ร อ ยละ 82.67–87.17 โดยมีระดับความสัมพันธที่รอยละ 35.3 และมีคานัยสําคัญที่ 0.002 ตารางที่ 2 ชนิดพรรณไมที่ระดับความชื้นสัมพัทธมีผลตอ ชีพลักษณ ชนิดพรรณไม ความสัมพันธ (รอยละ) ระดับความชื้นที่มีผลตอชีพลักษณ (รอยละ) การออกดอก การติดผล กระทุมบก 51.5 82.6–87.17 87.18–91.68 มะหาดเล็ก 39.2 82.67–87.17 87.18–91.68 เนียน 51.8 82.67–87.17 82.67–87.17 ยางเสียน 57.6 73.65–78.15 78.16–82.66 กรวยปา 35.3 87.18–91.68 82.67–87.17 กระบก 38.4 82.67–87.17 82.67–87.17 2. ชีพลักษณและปริมาณน้ําฝน การทดสอบไคสแควร (chi-square test) ดวย การถวงน้ําหนักคาความถี่ของตัวแปร (weighted cases) ทดสอบดวย Linear–by–Linear association โดยใช ระดับความเชื่อมั่นที่ 95% (p < 0.05) พบวามีพรรณไม 8 Oral presentation ชนิด (ตารางที่ 3) ที่มีความสัมพันธกับปริมาณน้ําฝนในรอบ เดื อน ได แก กระทุ มบก (A. chinensis) มะไฟ (B. ramiflora) จิ ก (B. macrostachya) เนี ย น (D. pyrrhocarpa) ยางเสี ย น (D. gracilis) กรวยป า (H. macrocoma) ปออีเกง (P. tinctorium) และกระบก (I. malayana) ซึ่งแตละชนิดมีระดับปริมาณน้ําฝนในรอบ เดือน ที่สงผลตอการออกดอกและผลในระดับที่แตกตาง กันไป ดังนี้ ปออีเกง (P. tinctorium) มีโอกาสติดดอกที่ ระดับปริมาณน้ําฝน 0 – 100 มิลลิเมตรตอเดือน มาก ที่ สุ ด และจะติ ด ผลเมื่ อ ระดั บ ปริ ม าณน้ํ า ฝนสู ง ขึ้ น เป น 100.1 – 200 มิ ล ลิ เ มตรต อ เดื อ น โดยมี ร ะดั บ ความสั ม พั น ธ ที่ ร อ ยละ 43.2 และมี ร ะดั บ นั ย สํ า คั ญ ที่ 0.002 กระบก (I. malayana) มีโ อกาสติ ดดอกที่ ระดับปริมาณน้ําฝน 0 – 300 มิลลิเมตรตอเดือน มาก ที่ สุ ด และจะติ ด ผลเมื่ อ ระดั บ ปริ ม าณน้ํ า ฝนสู ง ขึ้ น เป น 400.1 – 600 มิ ล ลิ เ มตรต อ เดื อ น โดยมี ร ะดั บ ความสั มพัน ธที่ รอยละ 41.9 และมี ระดั บนั ยสํา คัญ ที่ 0.000 มะไฟ (B. ramiflora) และจิ ก (B. macrostachya) มีโ อกาสติดดอกและติด ผลที่ร ะดั บ ปริมาณน้ําฝน 100.1 – 200 มิลลิเมตรตอเดือนมากที่สุด โดยมี ร ะดั บ ความสั ม พั น ธ ที่ ร อ ยละ 38.0 และ 30.5 ตามลําดับ และมีระดับนัยสําคัญที่ 0.05 และ 0.001 ตามลําดับ เนียน (D. pyrrhocarpa) มีโอกาสติดดอกที่ ระดับปริมาณน้ําฝน 100.1 – 200 มิลลิเมตรตอเดือน มากที่สุด และจะติดผลเมื่อระดับปริมาณน้ําฝนสูงขึ้นเปน 200.1 – 300 มิ ล ลิ เ มตรต อ เดื อ น โดยมี ร ะดั บ ความสั มพัน ธที่ รอยละ 44.5 และมี ระดั บนั ยสํา คัญ ที่ 0.000 ยางเสียน (D. gracilis) มีโอกาสติดดอกที่ระดับ ปริมาณน้ําฝน 100.1 – 200 มิลลิเมตรตอเดือน มากที่สุด และจะติดผลเมื่อระดับปริมาณน้ําฝนลดลงมาที่ 0 – 100 หนา 23 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 มิ ล ลิ เ มตรต อ เดื อ น โดยมี ร ะดั บ ความสั ม พั น ธ ที่ ร อ ยละ 44.2 และมีระดับนัยสําคัญที่ 0.000 กรวยปา (H. macrocoma) มีโอกาสติดดอกที่ ระดับปริมาณน้ําฝน 200.1 – 300 มิลลิเมตรตอเดือน มากที่สุด และจะติดผลเมื่อระดับปริมาณน้ําฝนลดลงมาที่ 0 – 100 มิลลิเมตรตอเดือน โดยมีระดับความสัมพันธที่ รอยละ 31.3 และมีระดับนัยสําคัญที่ 0.022 กระทุมบก (A. chinensis) มีโอกาสติดดอกที่ ระดับปริมาณน้ําฝน 200.1 – 300 มิลลิเมตรตอเดือน มากที่สุด และจะติดผลเมื่อระดับปริมาณน้ําฝนลดลงมาที่ 400.1 – 600 มิ ล ลิ เ มตรต อ เดื อ น โดยมี ร ะดั บ ความสั มพัน ธที่ รอยละ 59.8 และมี ระดั บนั ยสํา คัญ ที่ 0.000 กระทุมบก 59.8 200.1 – 300 มะไฟ 38.0 100.1 – 200 100.1 – 200 จิก 30.5 100.1 – 200 100.1 – 200 การทดสอบไคสแควร (chi - square test) ดวย การถวงน้ําหนักคาความถี่ของตัวแปร (weighted cases) ทดสอบดวย Linear – by – Linear association โดยใช ระดับความเชื่อมั่นที่ 95% (p < 0.05) พบวามีพรรณไม 9 ชนิ ด ที่ มี ค วามสั ม พั น ธ กั บ อุ ณ หภู มิ เ ฉลี่ ย ในรอบเดื อ น (ตารางที่ 4) ไดแก จิก (B. macrostachya) เนียน (D. pyrrhocarpa) ยางเสียน (D. gracilis) มะเดื่อปลองดิน (F. heterostyla) เลือดควาย (K. furfuracea) กระบก (I. malayana) กอมขม (P. javanica) ปออี เ ก ง (P. tinctorium) และคอแลน (X. noronhianum) ซึ่งแตละ ชนิดมีระดับอุณหภูมิเฉลี่ยในรอบเดือน ที่สงผลตอการออก ดอกและผลในระดับที่แตกตางกันไป ดังนี้ จิ ก (B. macrostachya) และเนี ย น (D. pyrrhocarpa) มีโ อกาสติดดอกที่ระดับอุณ หภูมิร ายวั น เฉลี่ย 27.23 – 27.78 องศาเซลเซียส และติดผลที่ระดับ อุณหภูมิรายวันเฉลี่ย 26.67 – 27.22 องศาเซลเซียส มาก ที่สุด โดยมีระดับความสัมพันธที่รอยละ 38.5 และ 49.2 ตามลําดับ และมีระดับนัยสําคัญที่ 0.004 และ 0.000 เลือดควาย (K. furfuracea) มีโอกาสติดดอกที่ ระดับอุณหภูมิรายวันเฉลี่ย 26.67 – 27.22 องศา เซลเซียส มากที่สุ ด และจะติด ผลเมื่ อระดับอุ ณหภู มิ รายวันเฉลี่ยเพิ่มเปน 27.79 – 28.34 องศาเซลเซียส โดย มีระดับความสัมพันธที่รอยละ 36.1 และมีระดับนัยสําคัญ ที่ 0.001 เนียน 44.5 100.1 – 200 200.1 - 300 ตารางที่ 4 ชนิดพรรณไมที่อุณหภูมิมีผลตอชีพลักษณ ยางเสียน 44.2 100.1 – 200 0 - 100 ตารางที่ 3 ชนิดพรรณไมที่ระดับปริมาณน้ําฝนมีผลตอชีพ ลักษณ ปริมาณน้ําฝนมีผลตอชีพลักษณ ชนิดพรรณไม ความสัมพันธ (รอยละ) กรวยปา 31.3 (มิลลิเมตรตอเดือน) การออกดอก การติดผล 400.1 - 600 200.1 – 300 0 – 100 ปออีเกง 43.2 0 – 100 100.1 - 200 กระบก 41.9 0 – 300 400.1- 600 3. ชีพลักษณและอุณหภูมิ Oral presentation ชนิดพรรณไม ความสัมพันธ (รอยละ) อุณหภูมิเฉลี่ยที่มีผลตอชีพลักษณ (องศาเซลเซียส) การออกดอก การติดผล จิก 38.5 26.67 – 27.78 26.67 – 27.22 เนียน 49.2 27.23 – 27.78 26.67 – 27.22 หนา 24 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ยางเสียน 51.0 26.11 – 26.66 27.23 – 27.78 มะเดื่อปลองดิน 56.0 เลือดควาย 36.1 26.67 – 27.22 27.79 – 28.34 กระบก 37.6 27.23 – 28.34 26.67 – 27.22 กอมขม 38.3 27.23 – 28.78 27.23 – 28.34 ปออีเกง 64.6 28.35 – 28.90 27.79 – 28.34 คอแลน 28.3 27.23 – 28.34 27.23 – 28.34 ไมมีขอมูล 27.79 – 28.34 กระบก (I. malayana) มีโอกาสติดดอกที่ ระดับอุณหภูมิรายวันเฉลี่ย 27.23 – 28.34 องศา เซลเซียส มากที่สุ ด และจะติด ผลเมื่ อระดับอุ ณหภู มิ รายวันเฉลี่ยลดลงเปน 26.67 – 27.22 องศาเซลเซียส โดยมีระดับความสัมพันธ ที่รอยละ 37.6 และมีระดั บ นัยสําคัญที่ 0.022 คอแลน (X. noronhianum) มีโอกาสติดดอก และติดผลที่ระดับอุณหภูมิรายวันเฉลี่ย 27.23 – 28.34 องศาเซลเซียส มากที่สุด โดยมีระดับความสัมพันธที่รอย ละ 28.3 และมีระดับนัยสําคัญที่ 0.000 ยางเสียน (D. gracilis) มีโอกาสติดดอกที่ระดับ อุณหภูมิรายวันเฉลี่ย 26.11 – 26.66 องศาเซลเซียส มาก ที่สุด และจะติดผลเมื่อระดับอุณหภูมิรายวันเฉลี่ยเพิ่มเปน 27.23 – 27.78 องศาเซลเซียส โดยมีระดับความสัมพันธ ที่รอยละ 51.0 และมีระดับนัยสําคัญที่ 0.026 กอมขม (P. javanica) มีโอกาสติดดอกที่ระดับ อุณหภูมิรายวันเฉลี่ย 27.23 – 27.78 องศาเซลเซียส มาก ที่สุด และจะติดผลเมื่อระดับอุณหภูมิรายวันเฉลี่ยเพิ่มเปน 27.23 – 28.34 องศาเซลเซียส โดยมีระดับความสัมพันธ ที่รอยละ 38.3 และมีระดับนัยสําคัญที่ 0.003 ปออีเกง (P. tinctorium) มีโอกาสติดดอกที่ ระดั บ อุ ณ หภู มิ ร ายวั น เฉลี่ ย 28.35 – 28.90 องศา เซลเซียส มากที่สุ ด และจะติด ผลเมื่ อระดับอุ ณหภู มิ Oral presentation รายวันเฉลี่ยลดลงเปน 27.79 – 28.34 องศาเซลเซีย ส โดยมีระดับความสัมพันธ ที่รอยละ 64.6 และมีระดั บ นัยสําคัญที่ 0.000 สําหรับ มะเดื่อปลองดิน (F. heterostyla) ซึ่ง บันทึกขอมูลไดเฉพาะชวงของการติดผล (เปนกลุมพืชที่มี ผลและดอกรวมกัน) พบวา มีโอกาสติดผลที่ระดับอุณหภูมิ รายวันเฉลี่ย 26.67 – 27.22 องศาเซลเซียส มากที่สุด โดยมี ร ะดั บ ความสั ม พั น ธ ที่ ร อ ยละ 56.0 และมี ร ะดั บ นัยสําคัญที่ 0.004 4.ความสั ม พั น ธ ร ะหว า งชี พ ลั ก ษ ณ แ ละลั ก ษณะ ภูมิอากาศของไมยืนตน จากผลการศึ ก ษา อิ ท ธิ พ ลของป จ จั ย ด า น ภูมิอากาศ ไดแก ความชื้นสัม พัทธ ปริมาณน้ําฝน และ อุณหภูมิ ที่มีผลตอชีพลักษณของยืนตน ตามการจัดระดับ ความสัมพันธของ สุมนทิพย (2556) สามารถสรุปไดดัง แสดงในตารางที่ 5 ตารางที่ 5 ความสัมพันธระหวางภูมิอากาศและชีพลักษณ ของไมยืนตนบางชนิด ภูมิอากาศ ลําดั บ ชนิด ความชื้ ปริมาณ อุณห สัมพัท น้ําฝน ภูมิ ธ น 1 จิก (B. macrostachya) - ++ ++ 2 กระบก (I. malayana) ++ ++ ++ 3 คอแลน (X. noronhianum) - - ++ 4 มะไฟปา (B. ramiflora) - ++ ++ หนา 25 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 5 ปออีเกง (P. tinctorium) - ++ - 6 ยางเสียน (D. gracilis) +++ ++ ++ - ++ - บางประการเท า นั้ น ส ว นบางชนิ ด เช น ตะแบก (L. cuspidata) กอมขม (P. javanica) ยมหอม (T. ciliata) ป จ จั ย ด า นภู มิ อ ากาศไม ไ ด มี ผ ลต อ ชี พ ลั ก ษณ ซึ่ ง อาจมี ปจจัยอื่น เชน ธาตุอาหารในดิน และความเขมของแสง เปนปจจัยกระตุน ซึ่งจําเปนตองมีการศึกษาตอไป ++ ++ - สรุปผลการศึกษา 7 8 มะเดื่อปลองดิน (F. heterostyla) มะหาดใบเล็ก (Artocarpus sp.) 9 กอมขม (P. javanica) - - - 10 ยมหอม (T. ciliata) - - - 11 ตาเสือ (A. polystachya) - - - 12 กระทุมบก (A. chinensis) ++ +++ - 13 ตะแบก (L. cuspidata) - - - 14 เลือดควาย (K. furfuracea) - ++ - 15 กรวยปา (H. macrocoma) ++ ++ - 16 อินทรชิต (L. loudonii) - - - 17 เนียน (D. pyrrhocarpa) ++ ++ ++ หมายเหตุ - ไมสัมพันธกัน + มีความสัมพันธกันบาง (1 – 25 %) ++ มีความสัมพันธปานกลาง (26 – 55 %) +++ มีความสัมพันธกันสูง (56 – 75 %) ++++ มีความสัมพันธกันสูงมาก (76 – 99 %) +++++ มีความสัมพันธกันอยางสมบูรณแบบ (100 %) จากตารางที่ 5 แสดงใหเห็นวา พรรณไมสวน ใหญมีชีพลักษณที่สัมพันธกับสภาพภูมิอากาศในระดับที่ แตกตางกันไป โดยสวนใหญอยูในระดับปานกลาง ซึ่งบาง ชนิดขึ้นอยูกับปจจัยดานภูมิอากาศทั้งอุณหภูมิ ความชื้น สัมพัทธ และปริมาณน้ําฝน บางชนิดขึ้นอยูกับปจจัยเพียง Oral presentation จากผลการศึกษาเห็นไดวา พรรณไมสวนใหญมี ชีพลักษณที่สัมพันธกับสภาพภูมิอากาศในระดับที่แตกตาง กั น ไป โดยบางชนิ ด ขึ้ น อยู กั บ ป จ จั ย ด า นภู มิ อ ากาศทั้ ง อุณหภูมิ ความชื้นสัมพัทธ และปริมาณน้ําฝน บางชนิด ขึ้นอยูกับปจจัยเพีย งบางประการ ซึ่ง ชี้ใหเห็นวาหากใน อนาคตสภาพภูมิอากาศมีการเปลี่ยนแปลงไปก็อาจสงผล ตอการสืบพันธุของไมในกลุมนี้และสงผลตอโครงสรางปา ในอนาคตที่ตองเปลี่ยนไปดวยเชนกัน นอกจากนี้หากเปน พรรณไมที่เปนอาหารของสัตวปาก็จะมีผลกระทบตอการ หากิ น ของสั ต ว ป า รวมถึ ง ความเสี ย หายทางมู ล ค า เศรษฐกิจไดเชนเดียวกับการที่ลิ้นจี่ (L. chinensis) ไม ออกดอกในป พ.ศ. 2556 ไดเชนกัน สวนบางชนิดที่ปจจัย ดานภูมิอากาศไมมีผลตอชีพลักษณก็จะกลายเปนชนิดที่ สามารถเจริญเติบโตและสืบพันธุไดในหลายระบบนิเวศ เชน ตะแบก (L. cuspidata) แตชนิดไมเหลานี้อาจมี ปจจัยอื่นเขามาควบคุม เชน ธาตุอาหารในดิน ความเขม ของแสง และปจจัยควบคุมภายในของชนิดนั้นๆ เปนตน กิตติกรรมประกาศ ขอขอบคุ ณ เจ า หน า ที่ ศู น ย น วั ต กรรมอุ ท ยาน แหงชาติและพื้นที่คุมครอง จังหวัดเพชรบุรี ที่ไดชวยกัน จั ด ทํ า แปลงตั ว อย า งและเก็ บ ข อ มู ล มาอย า งยาวนาน ตอเนื่องทุกเดือน โดยการสนับสนุนของหัวหนาอุทยาน แหงชาติเขาชะเมา – เขาวง ทุกรุนที่เขามาบริหารจัดการ พื้นที่แหงนี้ซึ่งใหการสนับสนุนงานวิชาการเสมอมา และ ขอขอบคุณผูอํานวยการสวนอุทยานแหงชาติ (ผอ.วัฒนา หนา 26 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 พรประเสริฐ) และผูอํานวยการสํานักบริหารพื้นที่อนุรักษ ที่ 3 สาขาเพชรบุรี (ผอ.สรัชชา สุริยกุล ณ อยุธยา) ที่ สนับสนุนการปฏิบัติงานของศูนยฯ ดวยดี และขอบคุณ คุณ อรวรรณ บุ ญ ทั น สํ า หรั บ คํ า แนะนํา เกี่ ย วกับ การใช โปรแกรมการวิเคราะหขอมูลทางสถิติ เอกสารอางอิง คมชั ดลึ ก ออนไลน . วัน ที่ 29 มี นาคม 2556. ร อนจั ด ! กระทบสวนลิ้นจี่เสียหายกวา 50%. แหลงที่มา: http://www.komchadluek.net/detail/2013 0329/155030, 30 พฤศจิกายน 2556. ยุ ท ธ ไกยวรรณ . 2553. หลั ก สถิ ติ วิ จั ย และการใช โปรแกรม SPSS. สํานักพิมพแหงจุฬาลงกรณ มหาวิทยาลัย. กรุงเทพ. 563 น. ศูนยนวัตกรรมอุทยานแหงชาติและพื้นที่คุมครอง จังหวัด เพชรบุรี. 2556. โครงการจัดทําแปลงตัวอยาง ถาวรในอุ ท ยานแห ง ชาติ ป า ดิ บ ชื้ น อุ ท ยาน Oral presentation แหงชาติเขาชะเมา – เขาวง จังหวัดระยองและ จันทบุรี. สถาบันนวัตกรรมอุทยานแหงชาติและ พื้นที่คุมครอง กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และ พันธุพืช. เพชรบุร.ี 166 น. สุมนทิพย จิตสวาง. 2556. ความสัมพันธระหวางตัวแปร. คณะรัฐศาสตร จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย. แหลงที่มา: http://polsci.chula.ac.th/sumonthip/stat4.doc Thai PBS News, 2556. ขาวการเกษตร : แมกลอง งด จัดเทศกาลลิ้น จี่ เหตุ รอนทําสภาพแปรปรวน เตือนระวังผูแอบอางนํามาจําหนาย. แหลงที่มา: http://news.thaipbs.or.th/content/ Richardson A., Keenan T., Migliavacca M., Ryu Y., Sonnentag O. and Toomey M. 2013. Climate change, phenology, and phenological control of vegetation feedbacks to the climate system. Agricultural and Forest Meteorology 169 หนา 27 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 นิเวศวิทยาของกลวยไมสกุล Liparis Rich. (Orchidaceae) ในประเทศไทย Habitat preferences of Liparis Rich. (Orchidaceae) in Thailand นัยนา เทศนา1* 1 * สํานักงานหอพรรณไม กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และพันธุพ ืช Corresponding-author: Email: n_tetsana@windowslive.com บทคัดยอ: กลวยไมสกุล Liparis Rich. เปนพืชที่มีการกระจายพันธุกวางขวางทั่วโลก จัดอยูในวงศยอย Epidendroideae เผา Malaxideae สมาชิกในสกุลนี้มีประมาณ 320 ชนิด เปนไดทั้งกลวยไมดินและกลวยไมอิงอาศัย การศึกษากลวยไมสกุลนี้ใน ประเทศไทยมีมากวา 35 ป Seidenfaden (1976) รายงานวาพบ 30 ชนิด การศึกษาครั้งมีวัตถุประสงคเพื่อ (1) ระบุสถานะ การ จัดหมวดหมูของกลวยไมสกุล Liparis Rich. พรอมดวยขอมูลพฤกษภูมิศาสตร ขอมูลทางชีววิทยา และขอมูลทางนิเวศวิทยาของ กลวยไมสกุลนี้ในประเทศไทยและ (2) จัดทําขอมูลประชากรตามธรรมชาติของกลวยไมแตละชนิดในสกุล Liparis Rich. ขอมูลการ กระจายพันธุ และรูปแบบการกระจายพันธุในประเทศไทย การศึกษาเริ่มจากการออกสํารวจประชากรกลวยไมในถิ่นอาศัยตาม ธรรมชาติ ใหครอบคลุมทั่วทั้งประเทศ ควบคูไปกับการศึกษาตัวอยางในหอพรรณไมตาง ๆ ทั้งในและตางประเทศ ผลการศึกษาพบ กลวยไมสกุล Liparis ในประเทศไทยทั้งหมด 35 ชนิดเปนกลวยไมชนิดใหมของโลก 1 ชนิด คือ Liparis rubescens Tetsana, H.A. Pedersen & Sridith กลวยไมรายงานใหมในประเทศไทย 5 ชนิด ไดแก L. acutissima Rchb.f., L. sootenzanensis Fukuy., L. stenoglossa C.S.P. Parish & Rchb.f., L. elegans Lindl. และ L. vestita Rchb.f. ภาพรวมของรูปแบบการกระจาย พันธุ แบงเปน 5 กลุม คือ (1) กลุมที่มีการกระจายกวาง เปนกลวยไมดิน 2 ชนิด กลวยไมอิงอาศัย 4 ชนิด (2) กลุมที่มีการกระจาย อยูทางตอนบนของประเทศ เปนกลวยไมดิน 10 ชนิด กลวยไมอิงอาศัย 5 ชนิด (3) กลุมที่มีการกระจายอยูทางตอนกลางของ ประเทศเปนกลวยไมอิงอาศัย 2 ชนิด (4) กลุมที่มีการกระจายอยูทางตอนลางของประเทศ เปนกลวยไมดิน 3 ชนิด กลวยไมอิง อาศัย 7 ชนิด และ (5) กลุมที่มีการกระจายแคบ ๆ ในประเทศ ไดแก L. rubescens เปนกลวยไมดินและพืชถิ่นเดียวระดับทองถิ่น และ L. tenuis เปนกลวยไมอิงอาศัยและพืชถิ่นเดียวระดับชาติซึ่งภาพรวมของรูปแบบการกระจายพันธุทําใหคาดการณไดวา แต ละชนิดมีศูนยกลางการกระจายพันธุ (center of distribution) อยูในบริเวณใดของภูมิภาค นอกจากนี้จากขอมูลของสภาพพื้นที่ พบ11 ชนิด (31.43%) กระจายพันธุอยูในเขตปาระดับต่ํา 8 ชนิด (22.86%) กระจายพันธุอยูในเขตปาระดับสูง และ 16 ชนิด (45.71%) พบไดทั้งในเขตปาระดับต่ําและเขตปาระดับสูง นั่นหมายถึงความจําเพาะเจาะจงทางนิเวศวิทยาเปนสิ่งสําคัญที่ทําให องคประกอบชนิดพันธุแตกตางหรือคลายคลึงกันในแตละพื้นที่ คําสําคัญ: การศึกษาทบทวน, ชนิดที่รายงานใหม, พืชชนิดใหมของโลก, ความสัมพันธระหวางลักษณะ, พฤกษภูมิศาสตร Abstract: The genus Liparis Rich. is under the family Orchidaceae, which was widely distribution around the world. This genus belongs to tribe Malaxideae under subfamily Epidendroideae and comprises a total of c. 320 terrestrial, epiphytic and lithophytic species. In Thailand, this genus has been studied for several decades by Seidenfaden (1976) reported 30 species. So, this study aimed to (1) to designate the taxonomic status of the genus Liparis in Thailand together with their phytogeographical data, biological data and ecological data, and (2) to document natural populations of all taxa in the genus Liparis in Thailand together with the data of Oral presentation หนา 28 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 distribution and overall distribution patterns. The surveys of natural populations, covering the entire country were undertaken as well as herbarium and spirit specimens in Thai and international herbaria. The results showed that thirty-five species of the genus Liparis had been found, including one new species, i.e., Liparis rubescens Tetsana, H.A. Pedersen & Sridith; five new records for Thailand, i.e., L. acutissima Rchb.f., L. sootenzanensis Fukuy., L. stenoglossa C.S.P. Parish & Rchb.f., L. elegans Lindl. and L. vestita Rchb.f. Overall distribution patterns separated Thai Liparis into 5 groups, i.e., (1) the wide-spread group is comprised of 2 terrestrial and 4 epiphytic species (2) the upper part group is comprised of 10 terrestrial and 5 epiphytic species (3) the central part group is comprised of 2 epiphytic species (4) the lower part group is comprised of 3 terrestrial and 7 epiphytic species, and (5) the restrict group for Thailand is comprised of terrestrial and local endemic species, i.e., L. rubescens, and epiphytic and national endemic species, i.e., L. tenuis, which these patterns could predict the exact center of distribution of each species in Southeast Asia zone. Furthermore, the topography data give more details, i.e., 11 species (31.43%) distributed in lowland zone, 8 species (22.86%) distributed in montane zone, and 16 species (45.71%) distributed in both zones. Aforementioned, specific micro-habitat or ecological niche is important factor to delimit species composition of plant species in each area. Keywords: revision, new records, new species, character intercorrelation, phytogeography บทนํา ป ร ะ เ ทศ ไ ทย ตั้ ง อ ยู ใ น เ ข ต ร อ น ข อ งโ ล ก ประกอบดวยสังคมพืชหลากหลายตั้งแตปาดิบชื้นทางตอน ใต ไ ปจนถึ งป า ผลัด ใบและปา ดิ บ เขาทางตอนเหนือ ของ ประเทศ ประเทศไทยนั้นเปนรอยเชื่อมตอของเขตพฤกษ ภูมิศาสตรหลายเขตไดแก อินโด–หิมาลายัน อินโด–เมียน มารัน และมาเลเซียน จึงเปนแหลงรวมความหลายหลาย ทางชี ว ภาพทั้ง พื ช พรรณและสั ต ว ป า พรรณพื ช ของไทย ประกอบดวยพืชมีทอลําเลียงกวา 10,000 ชนิด และพืชที่ ไมมีทอลําเลียงอีกจํานวนมาก ซึ่งปจจุบันมีการศึกษาแลว ไมถึง 50 เปอรเซ็นตของจํานวนพืชทั้งหมด นั่นก็เปน เหตุผลสําคัญวาทําไมจึงตองมีการศึกษาทบทวนพืชในวงศ ต า ง ๆ ทํ า ไมยั ง ต อ งมี ก ารสํ า รวจตลอดมา ทั้ ง นี้ ก็ เ พื่ อ สนับสนุนฐานขอมูลพรรณพืชของประเทศไทย เพื่อการ ว า ง แ น ว ท า ง ก า ร อ นุ รั ก ษ ก า ร ว า ง แ ผ น จั ด ก า ร ทรั พ ยากรธรรมชาติ และมองเห็ น ภาพรวมของฐาน ทรัพยากรธรรมชาติทั้งภูมิภาคตอไป Oral presentation พืชวงศกลวยไมเปนกลุมที่ไดรับความสนใจเปนอยางมาก เพราะมีความสวยงาม โดดเดน ปจจุบันประชากรกลวยไม ในปาธรรมชาติไดสูญพันธุและลดจํานวนลงอยางรวดเร็ว เนื่องจากปญหาการบุกรุกพื้นที่ การใชประโยชนพื้นที่ผิด วัตถุประสงคหรือใชเกินกําลังการรองรับไดของพื้นที่ แต อย า งไรก็ ต ามพื ช ในวงศ ก ล ว ยไม ใ นประเทศไทยก็ ยั ง มี รายงานวาพบมากกวา 1,000 ชนิด ซึ่งถือวาเปนวงศที่ ใหญที่สุดของกลุมพืชมีทอลําเลียงThaithong (1999) รายงานวามีประมาณ 1,133 ชนิด 177 สกุล ลาสุด Pedersen et al. (2011) รายงานวา วงศยอ ย Cypripedioideae มี 1 สกุ ล 14 ชนิ ด วงศ ย อ ย Orchidoideae มี 30 สกุล 146 ชนิด วงศยอย Vanilloideae มี 5 สกุล 16 ชนิด และไดคาดวาวงศยอย Epidendroideae นาจะมีประมาณ 140 สกุล 948 ชนิด และไดอางตาม Larsen & de Vogel (1972) วาวงศยอย Apostasioideae ใหจัดอยูในวงศ Apostasiaceae มี 2 สกุล 4 ชนิด หนา 29 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 กลวยไมสกุล Liparis Rich. นั้นจัดอยูในเผา Malaxideae ภายใตวงศยอย Epidendroideae สกุลนี้มี สมาชิกทั่วโลกประมาณ 320 ชนิด เปนทั้งกลวยไมดิน กลวยไมอิงอาศัย และกลว ยไมที่ขึ้น บนหิน (Pridgeon et al., 2005) ในประเทศแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต อาทิ ภูฏาน สิกขิม เมียนมาร จีน (ไตหวัน) กัมพูชา ลาว เวียดนาม คาบสมุทรมาเลเซีย สิงคโปร และสุมาตรา ไดมี รายงานผลการศึกษาและระบุจํานวนชนิดของพืชสกุลนี้ ไปบางแลว ในประเทศไทย Seidenfaden and Smitinand (1959–1965) รายงานวาพบ 25 ชนิด ตอมา Seidenfaden (1976) รายงานการพบเพิ่มเติมเปน 30 ชนิด ซึ่งผลการศึกษา เป น การวิ เ คราะห ป ญ หาทางอนุ ก รมวิ ธ าน โดยไม ไ ด บรรยายลักษณะอื่น ๆ อยางละเอียด เชน ลักษณะทาง สัณฐานวิทยา ขอมูลทางนิเวศวิทยา ชื่อพอง ชื่อที่ถูกตอง และภาพถาย เปนตน นอกจากนี้ขอมูลที่เปนปจจุบันของ กล ว ยไม ส กุ ล นี้ ยั ง ไม มี ก ารนํ า เสนอให เ ป น ที่ แ พร ห ลาย ดังนั้นจึงเปนเหตุผลสําคัญในการศึกษาทบทวนกลวยไม สกุล Liparis ของประเทศไทยและงานที่นําเสนอในครั้งนี้ เป น เพี ย งส ว นหนึ่ ง ของการศึ ก ษาทบทวนกล ว ยไม ส กุ ล Liparis ของประเทศไทย อุปกรณและวิธีการทดลอง 1. สถานที่ศึกษา กา ร สํ า ร ว จ ร ว บ ร ว ม ข อ มู ล จ า ก ห อ พร ร ณ ไ ม (Herbarium investigations) ซึ่งในการศึกษาครั้งนี้มีการ รวบรวมขอมูลเบื้องตนของกลวยไมสกุล Liparis Rich. จาก หอพรรณไมตาง ๆ ดังนี้ AAU, BCU, BK, BKF, BM, C, E, K, L, P, PSU, QBG and SING (Holmgren et al., 1990) มี การออกเก็บตัวอยางในพื้นที่ปาธรรมชาติ ทั่วทุกภาคของ ประเทศไทย 2. การเก็บขอมูล การสํารวจพรรณพืชภาคสนาม (Field Survey) โดย การสํารวจประชากรกลวยไมสกุล Liparis Rich. ในสภาพ ธรรมชาติ ทั่ ว ทุ ก ประเภทป าในประเทศไทยทั้ ง นี้ อ าศั ย Oral presentation ฐานขอมูลจากการศึกษาตัวอยางจากหอพรรณไมตาง ๆ – การสํารวจประชากรกลวยไมในภาคสนาม จะใชวิธีการสุม สํ ารวจ สํ าหรั บข อมู ลอื่ น ๆ ที่ ต องประเมิ นในภาคสนาม นอกเหนื อ จากการเก็ บ ตั ว อย า งพื ช คื อ ข อ มู ล ด า น นิเวศวิทยาในพื้นที่เล็ก ๆ ที่มีประชากรกลวยไมขึ้นอยู พิกัด ตําแหนงประชากร ขอมูลประเภทปา ระดับความสูง ความ ลาดชัน ประเภทดิน หิน ความชื้น เปอรเซ็นตความเขมแสง เปนตน 3. การจัดการตัวอยางและวิเคราะหขอมูล การใชเทคนิคในหองปฏิบัติการ(Laboratory techniques) ตัวอยางที่ไดจากการสํารวจจะถูกเก็บไวในแอลกอฮอล 70% เพื่อบันทึกขอมูลทางสัณฐานและกายวิภาคอยางละเอียด – วั ดขนาดส วนต าง ๆ ของพื ชที่ ไม ใช ในการสื บพั นธุ (เช น เหงา หัวเทียม และใบ) และสวนที่ใชในการสืบพันธุของพืช (เช น ดอก ฝ ก และเมล็ ด ) ที่ ไ ด จ ากตั ว อย า งแห ง และ ตัวอยางดอง โดยใชไมบรรทัด แคลิปเปอร–เวอรเนีย และวัด โดยละเอียดใตกลองจุลทรรศนแบบสองกราด (stereomicroscope) มีการจัดการตัวอยาง โดยทําเปนตัวอยางดองดังที่ได กลาวไปแลว นอกจากนั้นตัวอยางที่ไดบางสวนนํามาจัดเก็บ เปนตัวอยางแหง (สํานักวิจัยการอนุรักษปาไม, 2554) ผลและวิจารณ 1. ขอบเขตของกลวยไมสกุล Liparis และสถานะทาง วิวัฒนาการชาติพันธุ (Generic delimitation and phylogenetic position) กลวยไมสกุล Liparis อยูในเผา Malaxideae วงศยอย Epidendroideae มีสมาชิกประมาณ 320 ชนิด และมีการ กระจายทั่ วโลก พบทั้งเปนกล วยไมดิ น กล วยไมอิ งอาศั ย และกลวยไมที่ขึ้นบนหิน (Pridgeon et al., 2005) ใน ขั้นตน Cameron (2005) ไดทํ าการศึกษาภายในเผ า Malaxideae โดยระบุวากลวยไมสกุล Liparis มีวิวัฒนาการ มาจากหลายชาติพันธุ (polyphyletic) ยิ่งไปกวานั้นผล หนา 30 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 การศึกษายังระบุวา ลักษณะทางสัณฐานวิทยาของดอกไมได บงชี้ถึงการมีวิวัฒนาการรวมของแตละชนิด ในทางตรงกัน ขาม ยังแบงกลวยไมในเผานี้ออกเปน 2 กลุมใหญ ๆ ที่มา จากตางบรรพบุรุษ ไดแก (1) กลุมที่เปนกลวยไมดิน และ (2) กลุมที่เปนกลวยไมอิงอาศัย โดยในกลุมที่เปนกลวยไมอิง อาศัยบางชนิดที่มีใบออนมวนตามยาว มีวิวัฒนาการแบบ paraphyletic โดยประกอบดวยอยางนอย 2 สายของ monophyletic สวนในกลุมที่เปนกลวยไมดินที่มีใบแบบ พับจี บตามยาวจะแยกได ชั ดเจนจากกลุ มที่ มี ใบอ อนม วน ตามยาว 2. กลวยไมสกุล Liparis Rich. ในประเทศไทย (The genus Liparis Rich. (Orchidaceae) in Thailand) การศึกษากลวยไมในสกุล Liparis Rich. ในประเทศ ไทยนี้ เริ่มขึ้นเมื่อกลางป 2553 โดยมีการออกสํารวจและ เก็ บตั วอย างภาคสนามในป าธรรมชาติ ของประเทศไทย ในชวงเดือนกรกฎาคม ป 2553 ไดสํารวจพบพืชชนิดใหม ของโลก (new species) ในสกุล Liparis ระหวางสํารวจ และเก็ บ ข อ มู ล ในเส น ทางเดิ น ศึ ก ษาธรรมชาติ สั น เย็ น อุทยานแหงชาติเขานัน จ. นครศรีธรรมราช ซึ่งไดตรวจสอบ และเขียนบรรยายลักษณะในเวลาตอมา ใหชื่อวิทยาศาสตร วา Liparis rubescens Tetsana, H.A. Pedersen & Sridith (Tetsana et al., 2013a) จากการสํารวจในปาธรรมชาติ หลาย ๆ พื้นที่รวมถึงการศึกษาตัวอยางในหอพรรณไมตาง ๆ ทั้งในประเทศและตางประเทศ ทําใหไดขอมูลยืนยันพืชที่มี รายงานใหมในประเทศไทย (new records) จํานวน 5 ชนิด ไดแก L. acutissima Rchb.f., L. sootenzanensis Fukuy., L. stenoglossa C.S.P. Parish & Rchb.f., L. elegans Lindl. และ L. vestita Rchb.f. (Tetsana et al., 2013b) ทั้ งนี้ ได มี การเขี ยนคํ าบรรยายลั กษณะ ชื่ อพ อง และให รายละเอียดอื่น ๆ โดยใชภาพถาย ตอมาเพื่อหาวิธีแกปญหา ความสับสนในการจําแนกชนิดที่เกิดจากความผันแปรของ ลั กษณะทางสั ณฐานวิ ท ยาของพื ช ในกลุ มกล วยไม จึ ง มี การศึกษาประชากรในธรรมชาติของ L. resupinata Ridl. ซึ่งเปนกลวยไมอิงอาศัย ในพืน้ ที่อุทยานแหงชาติดอยผาหมปก Oral presentation จ. เชียงใหม (Tetsana et al., 2013c) โดยผลการศึกษาที่ เกิ ด ขึ้ น สามารถใช เ ป น โมเดลของการศึ ก ษาเรื่ อ ง morphometric ในกลวยไมชนิดอื่นได และผลดังกลาวก็ทํา ใหทราบวาลักษณะทางสัณฐานบางประการมีความผันแปร นอยจนสามารถใชเปนเกณฑในการจําแนกชนิดได ภาพรวม ของการศึกษากลวยไมสกุล Liparis นี้ คอนขางจะมีความ สับสนอยูบางในเรื่องปญหาทางอนุกรมวิธาน การแยกหรือ การยุบรวมในบางชนิด ชื่อพอง ชื่อที่ถูกตอง รวมไปถึงการ ทํ ารู ปวิ ธานจํ าแนกชนิ ด การเขี ยนบรรยายลั กษณะทาง สัณฐาน การใหรายละเอียดดานการกระจายและนิเวศวิทยา และสรุปจํานวนชนิดที่พบทั้งหมด จากการศึกษาในครั้งนี้ พบวา กลวยไมในสกุล Liparis พบทั้งหมด 35 ชนิด เปน กลวยไมดิน 16 ชนิด กลวยไมอิงอาศัย 19 ชนิด (Tetsana et al., n.d.) 3. ขอบเขตการกระจายพันธุในโลกและรูปแบบการ กระจายพันธุ (Global distribution and distribution patterns) กลวยไมสกุลนี้มีการกระจายพันธุทั่วโลก พบไดมากใน เขตรอนของเอเชีย หมูเกาะตาง ๆ ของมาเลเซีย ฟลิปปนส นิ ว กิ นี ออสเตรเลี ย หมู เ กาะทางตะวั น ตกเฉี ย งใต ใ น มหาสมุทรแปซิฟก กึ่งเขตรอนและเขตรอนของอเมริกา ใน ยุ โรปพบ 1 ชนิ ด และพบ 2 ชนิ ดในอเมริ กาเหนื อ (Pridgeon et al., 2005) 3.1 แนวคิดพื้นฐานและศัพทตาง ๆ ที่เกี่ยวของ (Basic concept and terminology) แนวคิ ดพื้ นฐานและศั พท ต าง ๆ ที่ เกี่ ยวข องได อางอิงมาจาก Pedersen (1997) ซึ่งมีรายละเอียดดังนี้ (1) พืชถิ่นเดียวระดับทองถิ่น (Local endemics): เปนชนิดที่มีการกระจายที่จําเพาะกับพื้นที่แคบ ๆ เชน เขา ลูกโดด หรือบางสวนของแนวเทือกเขาเดียวกัน (2) พืชถิ่นเดียวระดับภูมิภาค (Regional endemics): เปนชนิดที่มีการกระจายกวางขวางขึ้น ไมจําเพาะกับพื้นที่ กินพื้นที่กวางขึ้นหลายเทือกเขา ในภูมิภาคนั้น ๆ หนา 31 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 (3) พืชถิ่นเดียวระดับชาติ (National endemics): เป นชนิ ดที่ มี การกระจายเฉพาะในประเทศไทย แต มีการ กระจายกว า งขวางไปในหลายภู มิ ภาคในประเทศ จะมี รูปแบบการกระจายตอเนื่องหรือไมก็ได (4) ไมเปนพืชถิ่นเดียว (Non-endemics): เปน ชนิดที่กระจายในหลาย ๆ ประเทศ ไมเฉพาะในประเทศไทย สวนคํานิยามและการแบงเขตพฤกษภูมิศาสตรของ ไทย Smitinand (1958) ไดแบงเขตพฤกษภูมิศาสตรของไทย เปน 7 เขต ดังนี้ (1) ภาคเหนือ (Northern) สภาพพื้นที่ประกอบดวย เทือกเขาสู ง มี ยอดสูงที่สุ ดในประเทศไทย คือ ยอดดอยอิ น ทนนท (2,565 เมตร) (2) ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ (Northeastern) สภาพ พื้นที่ประกอบดวยที่ราบสูง ลักษณะทางธรณีเปนดินที่เกิด จากชั้นหินทราย (3) ภาคตะวันออก (Eastern) ภูมิภาคนี้ไดรับอิทธิพล จากพืชพรรณแถบอินโดจีนตอนกลางและตอนใต (4) ภาคกลาง (Central) สภาพพื้นที่ประกอบดวย ที่ราบลุมภาคกลาง มีน้ําทวมถึง (ที่ราบลุมแมน้ําเจาพระยา) (5) ภาคตะวันออกเฉียงใต (Southeastern) ภูมิภาค นี้ไดรับอิทธิพลจากพืชพรรณทั้งแถบตอนใตของเวียดนาม และภูมิภาคมาเลเซีย (6) ภาคตะวันตกเฉียงใต (Southwestern) สภาพ พื้นที่ประกอบดวยเขาหินปูน รวมทั้งไดรับอิทธิพลจากพืช พรรณจากเมียนมารตอนใต (7) ภาคใต (The peninsular) ภูมิภาคนี้ไดรับอิทธิพล จากพืชพรรณภูมิภาคมาเลเซีย 3.2 รูปแบบการกระจายพันธุ (Distribution patterns) (1) พืชถิ่นเดียวระดับทองถิ่น (Local endemics): ไดแก Liparis rubescens Tetsana, H.A. Pedersen & Sridith เปนพื ชชนิดใหมของโลก (new species) ที่เพิ่ ง สํารวจพบที่ อุ ทยานแห งชาติ เขานั น จ. นครศรี ธรรมราช เขานันนั้นเปนเทือกเขาที่เปนแนวเชื่อมตอกับเขาหลวง ซึ่ง คอนขางจะเปนเขาลูกโดดในพื้นที่ภาคใตของไทย ดังนั้นจึง Oral presentation เปนไปไดที่จะระบุวา กลวยไมชนิดนี้เปนพืชถิ่นเดียวของ พื้นที่แคบ ๆ นี้ – ในกรณีเดียวกันกับกลวยไมชนิดอื่น ๆ ที่ เคยมี รายงานมาก อนหน านี้ แ ล วในพื้ นที่ นี้ ได แก Bulbophyllum angusteovatum Seidenf., B. ovatum Seidenf., Ceratostylis thailandica Seidenf., Eria brevicaulis Seidenf. และ Pholidota aidiolepis Seidenf. & de Vogel (cf. Seidenfaden, 1979, 1982, 1986) อยางไรก็ดี มีความเปนไปไดที่อาจจะพบกลวยไมชนิดนี้กระจายพันธุอยู ในบริ เวณอื่ นในเขตภาคใต ของไทย โดยเฉพาะพื้ นที่ ที่ มี สภาพแวดลอมใกลเคียงกัน แมกระทั่งทางตอนใตของพมา หรือคาบสมุทรมลายู (2) พืชถิ่นเดียวระดับภูมิภาค (Regional endemics): พบวาไมมีชนิดใดในสกุลนี้ที่มีรูปแบบการกระจายพันธุแบบนี้ (3) พืชถิ่นเดียวระดับชาติ (National endemics): ได แก L. tenuis ชนิ ดนี้ จะพบว ามี ประชากรน อย มี การ กระจายพั น ธุ ไม ต อ เนื่ อ ง แต พ บกระจายไปได ในหลาย ภูมิ ภาคพบไดทั้ งในภาคเหนื อ ภาคตะวั นออกเฉี ยงเหนื อ และกระจายลงมายังภาคใต โดยพบเกาะอิงอาศัยบนกิ่งไม ของต น ไม สู ง ๆ ในป า ดิ บ ชื้ น หรื อดิ บ เขา ซึ่ ง มี ค วามชื้ น สั มพั ทธ ในอากาศสู ง มี การถ ายเทอากาศดี นั่ นหมายถึ ง ความจําเพาะเจาะจงทางนิเวศวิทยาเปนสิ่งสําคัญที่ทําให เกิดหรือพบชนิดพันธุที่แตกตางกันหรือคลายคลึงกันในแต ละพื้นที่ (4) ไมเปนพืชถิ่นเดียว (Non-endemics): กลวยไม ในสกุ ล นี้ ส ว นใหญ จั ด อยู ใ นกลุ ม นี้ มี ก ระจายอยู ทั้ ง ใน ประเทศและตางประเทศ อยางไรก็ดี มีบางชนิดที่พบวามี การกระจายแคบ ๆ ไดแก L. stenoglossa พบขึ้นในซอก หินปูน ในบริเวณวัดถ้ําผาสวรรค อ.หนองหิน จ.เลย แตก็มี รายงานการพบพืชชนิดนี้แลวที่เมียนมาร และอีกชนิดคื อ L. luteola ซึ่งพบเกาะอิงอาศัยบนหินบริเวณน้ําตก ที่อุทยาน แหงชาติภูกระดึง จ.เลย การกระจายในตางประเทศพบที่ อินเดีย (แควนอัสสัม) ไปจนถึงเวียดนาม 3.3 ภาพรวมของรูปแบบการกระจาย (Overall distribution patterns) หนา 32 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 (1) กลุมที่มีการกระจายกวาง (The wide-spread group): กลุมนี้มีการกระจายทั่วทั้งประเทศ ไดแก L. barbata, L. odorata, L. bootanensis, L. cespitosa, L. elliptica และ L. viridiflora ซึ่งสวนใหญก็พบวามีการกระจายกวางขวาง ทั่วโลก (2) กลุมที่มีการกระจายอยูทางตอนบนของประเทศ (The upper part group): กลุมนี้มีการกระจายจาก จีน อินเดีย เมียนมาร ลงมายังประเทศแถบอินโดจีนและไทย ซึ่ง พบในภาคเหนือ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ และบางสวนของ ภาคตะวันออกเฉียงใตของไทย ไดแก L. acutissima, L. gigantea, L. jovis-pluvii, L. nervosa, L. petiolata, L. regnieri, L. siamensis, L. sootenzanensis, L. stenoglossa, L. tschangii, L. aurita, L. balansae, L. bistriata, L. luteola และ L. resupinata (3) กลุมที่มีการกระจายอยูทางตอนกลางของประเทศ (The central part group): กลุมนี้มีการกระจายจากอินเดีย เมียนมาร มายังประเทศไทย ซึ่งพบในภาคตะวันตกเฉียงใต ภาคกลาง ภาคตะวันออก และภาคตะวันออกเฉียงใตของ ไทยไดแก L. plantaginea และ L. vestita (4) กลุมที่มีการกระจายอยูทางตอนลางของประเทศ (The lower part group): กลุมนี้มีการกระจายจากคาบสมุทร มาเลเซียขึ้นมายังประเทศไทย ซึ่งพบในภาคใต บางสวนของ ภาคตะวั นตกและบางส วนของภาคตะวั นออก ได แก L. atrosanguinea, L. ferruginea, L. rheedei, L. bicolor, L. condylobulbon, L. elegans, L. lacerata, L. latifolia, L. parviflora และ L. rhombea (5) กลุมที่มีการกระจายแคบ ๆ ในประเทศ (The restrict group for Thailand): กลุมนี้มีการกระจายแคบ มาก พบเฉ พาะ บางพื้ นที่ ในประ เทศ ไทย ได แ ก L. rubescens พืชถิ่นเดียวระดับทองถิ่น และ L. tenuis พืชถิ่นเดียวระดับชาติ 4. ชีววิทยาและนิเวศวิทยา (Biology and ecology) 4.1 ลักษณะวิสัย (Habit) สมาชิ ก ในสกุ ล Liparis ที่ พ บจากการศึ ก ษา ประชากรในภาคสนาม พบทั้งที่เปนกลวยไมดินและกลวยไม Oral presentation อิงอาศัย (หรือขึ้นบนหิน) มีการเจริ ญเติบโตทางดานขาง (sympodial) ซึ่งหมายถึงแตละหนอที่งอกออกมาเมื่อเจริญ เติบโดเต็มที่จะเหี่ยวแหงไป และหนอใหมที่จะเจริญขึ้นมา จะงอกออกมาจากตาขางของหนอเดิม (Dressler, 1993) ซึ่ง จากการศึกษาครั้งนี้พบวา (1) กลวยไมดิน (Terrestrial species): พบรูปแบบ การเจริญเติบโตอยู 2 รูปแบบ ไดแก - Corms หรือ corm-like เปนลําตนใตดินแบบ หนึ่ง ลักษณะเปนหัว มีขอและปลองเห็นไดชัดเจน และมีใบ เกล็ดเปนแผนบาง ๆ คลุมอยูบริ เวณขอ ตาออนและราก พิเศษงอกออกมาบริเวณขอ บริเวณปลายของหัวจะมีการ งอกของตาขาง 2–3 อัน และเจริญไปเปนยอดใหม เพื่อสราง ใบและดอกตอไป ลักษณะวิสัยแบบนี้เรียกวา “geophytic” สมาชิ ก ในกลุ ม นี้ จ ะมี ใ บ 2 ใบ–จํ า นวนมาก ได แ ก L. acutissima, L. ferruginea, L. jovis-pluvii, L. odorata, L. regnieri, L. siamensis, L. stenoglossa และ L. tschangii - Rhizomatous เปนลําตนใตดินแบบหนึ่ง ลักษณะ คลายเหงา ซึ่งลําตนจะแผทอดไปตามแนวระดับ มีขอปลอง ใบเกล็ ด หรื อตาเห็ นได ชั ดเจนตาอ อนและรากพิ เศษงอก ออกมาจากข อของลํ าต นใต ดิ นและมี ทิ ศทางชี้ ลงพื้ นดิ น สวนบนของลําตนใต ดิน จะมี ตาอ อน 2–3 อันซึ่ งเจริญไป เปนหนอใหมและสรางใบและดอกตอไป หนอที่แตกออกมา จะตั้ ง ตรง เป น ลํ า ต น เหนื อ ดิ น กลม อวบ หรื อ เป น รู ป กระสวยที่มีโคนตนทรงกลม หรือโคนตนรูปไข ซึ่งแตกหนอ ใหมขึ้นมาจากตนเดิมที่แกและแหงตายไป หนอใหมแตละ หน อเกิ ดชิ ด กั นหรื อมี ระยะห า งกั น ลั กษณะวิ สั ย แบบนี้ เรียกวา “hemicryptophytic” ไดแก L. atrosanguinea, L. barbata, L. gigantea, L. nervosa, L. petiolata, L. rheedei, L. rubescens และ L. sootenzanensis (2) กลวยไมอิงอาศัย (Epiphytic/lithophytic species): รูปแบบการเจริญเติบโตของกลุมอิงอาศัยนี้ เรียก ไดวาเปนกลุมที่มีลําตนเทียม หรือหัวเทียม (pseudobulb) ที่แทจริง ซึ่งเปนสวนที่กักเก็บอาหารเจริญขึ้นมาจากตาที่อยู ระหวางขอสองขอของลําตนที่ทอดเลื้อยบนผิวดินหรือผิว หนา 33 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 วัสดุที่เกาะอิงอาศัยอยู หัวเทียมอาจเกิดมาจากการหนาขึ้น ของเนื้ อเยื่อที่ปลอง หรื อการหดตัวของปลองจนเกิดการ เรียงชิ ดติดกั นหลาย ๆ ปลอง ตลอดทั้งความยาวตนหรื อ เฉพาะตรงปลายยอด ใบติดทนหรือหลุดรวง ในสกุล Liparis หัวเทียมสวนใหญจะมีเพียง 1 ปลอง หรือ 2–3 ปลองเหงา ทอดเลื้อยบนผิวดิน ระยะระหวางหัวเทียมอาจจะชิดหรือ หางกัน มี 1–3 ใบตอหัวเทียม การเจริญเติบโตรูปแบบนี้ เรียกวา “epiphytic/lithophytic or epilithic” สําหรับ กลุมที่หัวเทียมเกิดชิดกัน ซึ่งหมายถึงตาขางของแตละขอ เจริญสม่ําเสมอเกือบทุกขอ ไดแก L. aurita, L. balansae, L. bicolor, L. bistriata, L. bootanensis, L. cespitosa, L. elliptica, L. lacerata, L. latifolia, L. luteola, L. parviflora, L. plantaginea, L. resupinata, L. rhombea, L. tenuis และ L. viridiflora อีกกลุมคือหัวเทียมมีระยะหางกัน ซึ่งหมายถึ งตาข างของหลาย ๆ ข อ ไม เจริ ญ หรื อเจริ ญไม สม่ําเสมอ ไดแก L. condylobulbon, L. elegans และ L. vestita 4.2 ถิ่นอาศัยและกลไกทางชีววิทยา (Habitat and ecophysiology) Santisuk (2012) ไดจําแนกพรรณพฤกษชาติของ ประเทศไทยตามระดับความสูงออกเปน 2 กลุม ดังนี้ 0–1,000 เมตร จากระดับน้ําทะเล เปนเขตปา ระดับต่ํา (Lowland zone) 1,000–2,565 เมตร จากระดับน้ําทะเล เปนเขต ปาระดับสูง (Montane zone) ในกลุมของเขตปาระดับต่ํา ประกอบดวย ปาเต็ง รัง (Deciduous dipterocarp forest) ปาผสมผลัดใบชื้น (Seasonal rain forest) และป าดิ บ ชื้ น (Tropical evergreen rain forest) สวนในกลุมของเขตปาระดับสูง ประกอบด วยป าดิ บเขาระดั บต่ํ า (Lower mountain forest) และปาดิบเขาระดับสูง (Upper mountain forest) จากขอมูลระดับความสูงของพื้นที่สามารถจัดกลุม กลวยไมในสกุล Liparis ทั้ง 35 ชนิด ไดดังนี้ 11 ชนิด Oral presentation (31.43%) กระจายอยูในเขตปาระดับต่ํา 8 ชนิด (22.86%) กระจายอยูในเขตปาระดับสูง และ 16 ชนิด (45.71%) พบ ได ทั้ ง ในเขตป า ระดั บ ต่ํ า และเขตป า ระดั บ สู ง ซึ่ ง พบว า กล ว ยไม ส กุ ล Liparis มี ก ารกระจายตั้ ง แต ค วามสู ง ที่ ระดับน้ําทะเลขึ้นไปจนถึงยอดดอยอินทนนท กลุ มที่ เป นกล วยไม ดิ นที่ พบในเขตป าระดั บต่ํ า ลักษณะทางนิเวศมักจะพบขึ้นอยูในดินตื้น ๆ มีความอุดม สมบูรณต่ํา ความชื้นสัมพัทธในดินและความชื้นสัมพัทธใน อากาศต่ํา หรืออากาศแหง ลําตนใตดินมักจะมีลักษณะเปน หัว ไดแก L. acutissima, L. ferruginea, L. siamensis และ L. stenoglossa แตเฉพาะใน L. rheedei ที่พบวา ลําตนใตดินมีลักษณะคลายเหงา สวนในกลวยไมอิงอาศัย ที่พบในเขตปาระดับต่ํา ปกติจะพบเกาะอิงอาศัยอยูบนกิ่งไม หรือเปลือกไม ที่ความสูงหางจากพื้นดินคอนขางมาก หรือ เกาะอยูใกลพื้นดินในพื้นที่โลง หรือเกาะบนหินที่ มีพื้นผิว เกลี้ ยง ไม มี มอสหนา ๆ หรื อเศษซากพื ชปกคลุ ม มั กจะ เจริ ญเติ บโตได ดี ในพื้ นที่ ที่ มี ความเข มแสงสู ง มี ความชื้ น สัมพัทธในอากาศปานกลางและมีการไหลเวียนอากาศที่ดี ไดแก L. bicolor, L. condylobulbon, L. latifolia,L. parviflora, L. plantaginea และ L. vestita ในเขตปาระดับสูง พบกลวยไมดินที่มีลําตนใตดิน คล ายเหงาเปนส วนใหญ ซึ่ งกลุ มนี้ จะเจริ ญเติ บโตได ดี ใน พื้ น ที่ ร ม เงา ดิ นลึ ก มี ค วามอุ ด มสมบู รณ สู ง มี ค วามชื้ น สัมพัทธในดินและความชื้นสัมพัทธในอากาศสูง ไดแก L. gigantea, L. petiolata, L. rubescensและ L. sootenzanensis สําหรับกลวยไมอิงอาศัยในเขตปาระดับสูง มักจะพบวาเกาะ อิงอาศัยอยูที่โคนตนหรือกิ่ง ที่ความสูงไมหางจากผิวดินมาก นัก หรือเกาะอาศัยบนพื้นดินที่มีความชื้นสูง หรือพื้นหินที่มี มอสปกคลุมหนาแนนเจริญเติบโตไดดีในพื้นที่รมเงาความ เขมของแสงนอย และมีความชื้นสัมพัทธในอากาศสูง ไดแก L. balansae, L. bistriata, L. elegans, L. luteola และ L. resupinata กลุ มที่ ใหญ ที่ สุ ดของกล วยไม ส กุ ล Liparis คื อ ชนิดที่มีการกระจายอยูในทั้งสองเขตปา ซึ่ง Liparis กลุมนี้ สามารถปรั บตั วให เจริ ญเติ บโตได ในสภาวะแวดล อมที่ มี หนา 34 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ความแตกตางและผันแปรไดดีซึ่งไดแก L. atrosanguinea, L. barbata, L. jovis-pluvii, L. nervosa, L. odorata, L. regnieri, L. tschangii, L. aurita, L. bootanensis, L. cespitosa, L. elliptica, L. lacerata, L. rhombea, L. tenuis และ L. viridiflora แตอยางไรก็ดี สมาชิกของ Liparis กลุมนี้ก็ไมไดมีการกระจายอยางกวางขวางเทาใดนัก สรุปผลการศึกษา 1. กลวยไมในสกุล Liparis มีการกระจายพันธุ กวางขวางทั่วประเทศ ซึ่งจากการศึกษา พบกลวยไมสกุลนี้ 35 ชนิด ในประเทศไทย เปนกลวยไมดิน 16 ชนิด กลวยไม อิงอาศัย 19 ชนิด ซึ่งในจํานวนนั้นเปนกลวยไมชนิดใหมของ โลก 1 ชนิด และเปนกลวยไมที่มีรายงานใหมในประเทศไทย 5 ชนิด 2. รูปแบบการกระจายของพืชสกุล Liparis ใน ประเทศไทย พบวาเปนพืชถิ่นเดียวระดับทองถิ่น 1 ชนิด พืชถิ่นเดียวระดับชาติ 1 ชนิด และทั้งหมดที่เหลือคือกลุม ที่ไมเปนพืชถิ่นเดียว 3. ภาพรวมของรูปแบบการกระจายของพืชสกุล Liparis ในประเทศไทย พบวา 6 ชนิด มีการกระจาย กวางขวางทั่วประเทศ 15 ชนิด มีการกระจายทางตอนบน ของประเทศ 2 ชนิด มีการกระจายตอนกลางของประเทศ 10 ชนิด มีการกระจายทางตอนลางของประเทศ และ 2 ชนิด มีการกระจายแคบ ๆ ในบางพื้นที่ของประเทศ 4. แหลงอาศัยที่เหมาะสมกับกลวยไมสกุลนี้ พบวา, (1) ในปาระดับต่ํา กลวยไมดินที่พบมักจะเปนกลุมที่มีลํา ตนใตดินเปนหัว ซึ่งเจริญเติบโตไดดีในดินตื้น ๆ ความชื้น สัมพัทธในดินและในอากาศต่ํา หรืออากาศแหงแลงพบ ประมาณ 4 ชนิด สวนกลวยไมอิงอาศัยที่พบ มักเกาะ อาศัยบนตนไมสูง หรือเกาะใกลพื้นดินในพื้นที่โลง หรือ เกาะบนหินที่มีพื้นผิวเกลี้ยง ไมมีมอสหนา ๆ หรือเศษซาก พืชปกคลุม มักจะเจริญเติบโตไดดีในพื้นที่ที่มีความเขมแสง สู ง มี ค วามชื้ น สั ม พั ท ธ ใ นอากาศปานกลาง และมี ก าร ไหลเวียนของอากาศที่ดี พบ 6 ชนิด, (2) ในปาระดับสูง Oral presentation กลวยไมดินที่พบมักจะเปนกลุมที่มีลําตนใตดินคลายเหงา ซึ่ง จะเจริ ญเติ บโตได ดีในพื้นที่ร มเงา ดิ นลึ ก มี ความอุ ดม สมบูรณสูง มีความชื้นสัมพัทธในดินและความชื้นสัมพัทธ ในอากาศสูง พบ 4 ชนิด สวนกลวยไมอิงอาศัยที่พบ มัก เกาะอิงอาศัยที่ความสูงไมหางจากผิวดินมากนัก หรือเกาะ อาศัยบนพื้นดินที่มีความชื้นสูง หรือพื้นหินที่มีมอสปกคลุม หนาแนนเจริญเติบโตไดดีในพื้นที่รมเงาความเขมของแสง นอย และมีความชื้นสัมพัทธในอากาศสูง พบ 5 ชนิด, และ (3) พบ 15 ชนิดที่มีการกระจายอยูในทั้งสองเขตปา ซึ่ง Liparis กลุมนี้สามารถปรับตัวใหเจริญเติบโตไดในสภาวะ แวดลอมที่มีความแตกตางและผันแปรไดดี กิตติกรรมประกาศ ผูวิจัยขอขอบคุณ เจาหนาที่สํานักงานหอพรรณไม กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปาและพันธุพืช โดยเฉพาะอยางยิ่ง ดร. วรดลต แจมจํารูญ นางสาวนันทวรรณ สุปนตี และ นางสาวโสมนัสสา แสงฤทธิ์ ที่ใหความชวยเหลือในการเก็บ ขอมูล จัดการตัวอยาง และอนุเคราะห ฐานขอมูลตาง ๆ ขอขอบคุณ Assoc. Prof. Henrik Ærenlund Pedersen, ดร. สมราน สุดดี และดร. กนกอร บุญพา ที่ใหการชวยเหลือ ในการวิเคราะหขอมูล ตรวจสอบความถูกตอง และชวยแกไข ปญหาที่เกิดขึ้นตลอดการศึกษากลวยไมสกุลนี้ เอกสารอางอิง สํานักวิจัยการอนุรักษปาไม. 2554. คูมือการสํารวจความ หลากหลายของพรรณไม. กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และพันธุพืช. กรุงเทพฯ. 173 หนา Cameron, K.M. 2005. Leave it to the leaves: a molecular phylogenetic study of Malaxideae (Epidendroideae, Orchidaceae). American Journal of Botany 92(6): 1025–1032. Chen, X., P. Ormerod and J.J. Wood. 2009. 75. Liparis Richard, De Orchid. Eur. 21, 30, 38. 1817, nom. cons. pp. 211–228. In Wu Z, Raven, P.H. and D. Hong (Eds.). Flora of หนา 35 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 China vol. 25. Orchidaceae. Science Press, Beijing and Missouri Botanical Garden Press, St. Louis. Dressler, R.L. 1993. Phylogeny and Classification of the Orchid Family. The Press Syndicate of the University of Cambridge, Melbourne, Australia. Holmgren, P.K., N.H. Holmgren and L.C. Barnett. 1990. Index Herbariorum Part 1: the Herbarium of the World ed. 8. New York Botanical Garden. Larsen, K. and E.D. de Vogel. 1972. Flora of Thailand vol. 2 part 2. The Forest Herbarium, Royal Forest Department, Bangkok. Pedersen, H.Æ. 1997. The genus Dendrochilum (Orchidaceae) in Philippines: a taxonomic revision. Opera Botanica 131: 5–205. Pedersen, H. Æ., H. Kurzweil, S. Suddee and P.J. Cribb. 2011. Orchidaceae 1 (Cypripedioideae, Orchidoideae, Vanilloideae). In Santisuk, T. and K. Larsen (Eds.). Flora of Thailand vol. 12 part 1. The Forest Herbarium, Department of National Parks, Wildlife and Plant Conservation, Bangkok. Pridgeon, A.M., P.J. Cribb, M.W. Chase & F.N. Rasmussen. 2005. Genera Orchidacearum 4. Epidendroideae (Part One). Oxford University Press, Oxford. Santisuk, T. 2012. Vegetation types of Thailand [in Thai]. Forest Herbarium, Department of National Parks, Wildlife and Plant Conservation, Bangkok. Seidenfaden, G. 1976. Orchid genera in Thailand IV. Liparis L.C. Rich. Dansk Botanisk Arkiv 31(1):1–105. Oral presentation Seidenfaden, G. and T. Smitinand. 1959–1965. The orchids of Thailand: a preliminary list. The Siam Society: Bangkok. Smitinand, T. 1958. The genus Dipterocarpus Gaertn.f. in Thailand. Thai Forest Bulletin (Botany) 4: 1–26. Tetsana, N., H.Æ. Pedersen and K. Sridith. 2013a. Liparis rubescens sp. nov. (Orchidaceae) from Thailand. Nordic Journal of Botany 31: 001-004, 2013. Tetsana, N., H.Æ. Pedersen and K. Sridith. 2013b. Five species of Liparis (Orchdaceae) newly recorded for Thailand. Thai Forest Bulletin (Botany) 41: 48–55. Tetsana, N., H.Æ. Pedersen and K. Sridith. 2013c. Character intercorrelation and the potential role of phenotypic plasticity in orchids: a case study of Liparis resupinata. Plant Systematic and Evolution. DOI 10.1007/s00606-013-0900-0. Tetsana, N., H.Æ. Pedersen and K. Sridith. n.d. A revision of Liparis Rich. (Orchidaceae) in Thailand. Thai Forest Bulletin (Botany), special issue: Papers from the 16th Flora of Thailand Meeting, 7–12 September 2014. (submitted). Thaithong, O. 1999.Orchids of Thailand. Office of Environmental Policy and Planning: Bangkok. หนา 36 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ความหลากหลายของกลวยไมบริเวณสถานีพัฒนาเพื่อสงเสริมการอนุรักษสัตวปาพิษณุโลก ORCHID DIVERSITY AT PHITSANULOK WILDLIFE CONSERVATION, EXTENSION AND DEVELOPMENT STATION เชิดศักดิ์ ทัพใหญ1* ธีระศักดิ์ ซื่อสัตย2 และ วีระกุล สุขสบาย2 1 คณะเกษตรศาสตร ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม, มหาวิทยาลัยนเรศวร 2 คณะวิทยาศาสตร, มหาวิทยาลัยนเรศวร * Corresponding author; chirdsakt@nu.ac.th บทคัดยอ: ความหลากหลายทางชนิดพันธุของกลวยไมบริเวณสถานีพัฒนาเพื่อสงเสริมการอนุรักษสัตวปาพิษณุโลก ดําเนินการ โดยสํารวจและเก็บตัวอยางพืชระหวางเดือนพฤศจิกายน 2550 ถึงเดือนกุมภาพันธ 2552 ผลการศึกษาพบกลวยไม จํานวน 15 สกุล 20 ชนิด โดยสกุลสิงโต (Bulbophyllum Thou.) จํานวน 3 ชนิด พบไดทั่วไปในพื้นที่ปาธรรมชาติ สวนสกุลกุหลาบ (Aerides Lour.) สกุลวานจูงนาง (Geodorum Jackson) และสกุลนางอั้ว (Habenaria Wild.) พบสกุลละ 2 ชนิด กลวยไม สวนมากพบเปนกลวยไมอิงอาศัยและกลวยไมดิน มีเพียง 2 ชนิดเทานั้นที่พบเจริญบนหิน กลวยไมสวนใหญพบอยูในพื้นที่ ความสูงระหวาง 60 – 300 เมตรเหนือระดับน้ําทะเล ของปาผสมผลัดใบ ปาดิบแลงและปาเต็งรัง ตามลําดับ คําสําคัญ: ความหลากหลายของกลวยไม, สถานีพัฒนาเพื่อสงเสริมการอนุรักษสัตวปาพิษณุโลก Abstract: Species diversity of Orchids was carry out by surveying and collecting plant specimens from November 2007 to February 2009. Fifteen genera, 20 species of wild orchids were recognized from the study area. The Bulbophyllum Thou. (3 species) is the most common orchid genus found all over the natural forests. Following genera are Aerides Lour., Geodorum Jackson and Habenaria Wild. that each comprised of 2 species. Mostly orchids are epiphytic and terrestrial controversies with only two species are lithophytic. The orchid habitats are mainly found between 60 – 300 msl. in mixed deciduous, dry evergreen and dry diptercarp forests respectively. Keyword: Orchid diversity, Phitsanulok Wildlife Conservation, Extension and Development Station บทนํา สถานี พั ฒ นาเพื่ อ ส ง เสริ ม การอนุ รั ก ษ สั ต ว ป า พิษ ณุ โลก ได รั บ การจั ดตั้ ง ขึ้ นเมื่ อป พ.ศ. 2539 มี พื้ น ที่ ประมาณ 12,500 ไร ครอบคลุมพื้นที่ปาสงวนแหงชาติลุม น้ําวังทองฝงขวา มีอาณาเขตติดตอดังนี้ ทิศใต ติดตอกับ Oral presentation เขตปาสงวนแหงชาติลุมแมน้ําวังทองฝงขวา สวน ทิศเหนือ ทิศตะวันออกและตะวันตก ติดตอกับเขตหามลาสัตวปา เขาน อ ย-เขาประดู ลั ก ษณะภู มิ ป ระเทศโดยทั่ ว ไปของ บริเวณที่ตั้งสถานีพัฒนาและสงเสริมการอนุรักษสัตวปา หนา 37 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 พิษณุโลก เปนที่ราบระหวางภูเขา มีภูเขาลอมรอบ สภาพ ปาโดยทั่วไปมีความอุดมสมบูรณ โดยปาบางแหงกําลังฟน ตัว เนื่อ งจากเคยมี การใชป ระโยชนโ ดยชาวบา นบริ เ วณ ขางเคียง สภาพปาตามธรรมชาติประกอบดวยปาเต็งรัง ปาผสมผลัดใบหรือปาเบญจพรรณ และปาดิบแลง ความ สู ง ของพื้ น ที่ เ หนื อ ระดั บ น้ํ า ทะเล โดยเฉลี่ ย 60 – 300 เมตรเหนือระดับน้ําทะเล มีน้ําตกและลําธารเล็กๆ ซึ่งมีตน กําเนิดมาจากภูเขาดานบน มีน้ําไหลผานตลอดป สงผลให พื้นที่ดังกลาวมีสังคมพืชที่หลากหลายแตกตางกันไป (สวาง สี ต ะวั น , 2550) ได แ ก 1) ป า ผสมผลั ด ใบ (mixed deciduous forest) เปนสังคมพืชที่มีพื้นที่มากที่สุดของ พื้นที่ปาทั้งหมดของสถานีพัฒนาและสงเสริมการอนุรักษ สัตวปาพิษณุโลก คิดเปน 60% ของพื้นที่ที่ยังคงความอุดม สมบูรณ ลักษณะเปนปาโปรง มีไมไผชนิดตางๆ เชน ไผบง ไผซาง ไผไร ขึ้นอยูอยางกระจัดกระจายทั่วไป ดินเปนดิน รวนปนทราย ตัวอยางพันธุไมที่สําคัญไดแก แดง ประดู ชิงชัน มะคาโมง ตะแบก ยมหิน เสลา สมพง และสาน 2) ปาเต็งรัง (dry diptercarp forest) หรือที่เรียกวา ปาแดง ปาแพะ หรือปาโคก มีพื้นที่ประมาณ 25% ของพื้นที่ปา ทัง้ หมด ลักษณะเปนปาโปรง พื้นที่คอนขางแหงแลง มีไฟ ปาเกิดขึ้นทุกป ไมพื้นลางมี ปรง เปง และหญาเพ็ก เปนไม เดน ดินเปนดินรวนปนทราย และกรวดปนลูกรัง ตัวอยาง พันธุไมที่สําคัญไดแก เต็ง รัง เหียง พลวง พะยอม ตะแบก และติ้ว 3) ปาดิบแลง (dry evergreen forest) เปนปาที่ มีความชุมชื้นอยูทางตอนบน และบริเวณริมลําหวยของ สถานีพัฒนาเพื่อสงเสริมการอนุรักษสัตวปาพิษณุโลก มี พันธุไมคาขึ้นปะปนอยูอยางหนาแนน ตัวอยางพันธุไมที่ สําคัญไดแก มะคาโมง ตะเคียน กระเบา เปนตน เมื่อ พิ จ ารณาจากข อ มู ล ดั ง ที่ ก ล า วมาแล ว ข า งต น นั บ ได ว า สถานีพัฒนาเพื่อสงเสริมการอนุรักษสัตวปาพิษณุโลก เปน พื้นที่ที่มีสภาพปาอุดมสมบูรณและมีความหลากหลายทาง ชี ว ภาพสู ง ในระดั บ หนึ่ ง อี ก ทั้ ง ยั ง อยู ห า งจากตั ว เมื อ ง พิ ษ ณุ โ ลกเพี ย ง 40 กิ โ ลเมตร โดยทางสถานี ฯ ได ดําเนินการสรางทางศึกษาธรรมชาติขึ้นหลายเสนทาง มี การสํารวจทรัพยากรความหลากหลายทางชีวภาพไมวาจะ Oral presentation เป น พื ช สั ต ว ห รื อ จุ ลิ น ทรี ย ต า งๆ เผยแพร ทั้ ง ในรู ป ของ เอกสารสิ่ งพิม พ แผนพั บ และป ายสื่ อความหมายตางๆ เพื่อ เปน แหลงศึ กษาหาความรู เปนห องเรีย นธรรมชาติ สําหรับเยาวชน นิสิต นักศึกษาและประชาชนทั่วไป แต ก็ ยังพบวาขอมูลของทรัพยากรพันธุกรรมของพืชและสัตวที่ มีอยูในพื้นที่ยังคงไมครบถวนสมบูรณ โดยเฉพาะอยางยิ่ง ความหลากหลายทางชนิดพันธุของกลวยไมที่พบเห็นอยูได พอสมควรในพื้นที่ ทําใหทางคณะวิจัยซึ่งไดมีโอกาสเขาไป ศึกษาหาความรูในพื้นที่ของสถานีฯ อยูบอยครั้ง เกิดความ สนใจศึกษาและสํารวจถึงความหลากหลายทางชนิดพันธุ ของกลวยไมขึ้นในที่สุด โดยมีวัตถุประสงคของการศึกษา เพื่อทราบถึงชื่อชนิดที่ถูกตอง ลักษณะทางสัณฐานวิทยา อนุกรมวิธาน และลักษณะทางนิเวศวิทยาของกลวยไมพบ ในพื้ น ที่ ป า ธรรมชาติ ข องสถานี พั ฒ นาเพื่ อ ส ง เสริ ม การ อนุรักษสัตวปาตอไป วิธีการ 1. สํารวจและเก็บตัวอยางพืชวงศกลวยไมตาม เสนทางศึกษาธรรมชาติและพื้นที่ปาธรรมชาติของสถานีฯ (ภาพที่ 1) อยางนอยเดือนละ 1 ครั้ง โดยเพิ่มความถี่ให มากขึ้ น ในช ว งที่ ก ล ว ยไม มี ก ารออกดอก ทํ า การเก็ บ ตัวอยางดอก ชอดอกและผล พรอมทัง้ ถายภาพและบันทึก ลักษณะทางพฤกษศาสตรสีของดอกและผล ชื่อทองถิ่น (ถาทราบ) วันที่เก็บตัวอยาง วัดขนาดของใบ ลําตน หรือ หัวใตดิน (กลวยไมดิน) ตลอดจนความยาวของชอดอก (ไม มี ก ารเก็ บ ตั ว อย า งต น กล ว ยไม จ ากธรรมชาติ ) เพื่ อ เป น ขอมูลในการทําคําบรรยายชนิดพันธุ 2. ตรวจสอบหาชื่อวิทยาศาสตรที่ถูกตอง โดย ตรวจจากรู ป วิ ธ าน (taxonomic key) จากเอกสาร วิชาการและงานวิจัยที่เกี่ยวของ ไดแก Orchid genera of Thailand (Seidenfaden, 1971-1988) กลวยไมไทย เลม 1 และ 2 (วีระชัย และสันติ, 2551ก และ 2551ข) ตลอ ดจ นเ ปรี ยบ เที ยบ กั บ ตั ว อย างพร รณ ไม แห ง (herbarium specimens) ที่เก็บรักษาไวในหอพรรณไม (BKF) กรมอุทยานแหงชาติสัตวปาและพันธุพืช หนา 38 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 3. วาดภาพลายเสน (line illustration) แสดง ลักษณะทางพฤกษศาสตรและรายละเอียดของกลวยไม พร อ มทั้ ง คํ า บรรยายลั ก ษณะทางสั ณ ฐานวิ ท ยาและ อนุกรมวิธาน สรางรูปวิธานเพื่ อเปนเครื่องมือใชจําแนก กลวยไมที่พบภายในพื้นที่ของสถานีฯ ตอไป น้ําตกหวย ฟอง เสนทางมณีไพร ไพร เสนทางมณีไพร มณี หวยฟอง เสนทางผาไทรทอง เสนทางสะบายอย น้ําตก ผลและวิจารณ ผลการศึ ก ษาความหลากหลายของกล ว ยไม บริ เ วณสถานี พั ฒ นาเพื่ อ ส ง เสริ ม การอนุ รั ก ษ สั ต ว ป า พิษณุโลก พบกลวยไมจํานวน 15 สกุล 20 ชนิด (ตารางที่ 1) โดยกลวยไมสกุลสิงโต (Bulbophyllum Thou.) พบ มากที่สุด จํานวน 3 ชนิด สกุลกุหลาบ (Aerides Lour.) สกุลวานจูงนาง (Geodorum Jackson) และสกุลนางอั้ว (Habenaria Wild.) พบสกุ ล ละ 2 ชนิ ด ส ว นสกุ ล อื่ น ๆ พบเพียงสกุลละ 1 ชนิดเทานั้น ซึ่งลักษณะทางนิเวศวิทยา หรือสภาพปาที่พบกลวยไมเจริญอยูมากไดแก ปาผสมผลัด ใบ ปาดิบแลงและปาเต็งรัง ตามลําดับ โดยลักษณะทาง สั ณ ฐานวิ ท ยาและอนุ ก รมวิ ธ านของกล ว ยไม ที่ พ บมี ดังตอไปนี้ แคม ปไฟ สํานักงา น ภาพที่ 1 เสนทางสํารวจกลวยไมบริเวณสถานี ตารางที่ 1 กลวยไมที่สํารวจพบบริเวณสถานีพัฒนาเพื่อสงเสริมการอนุรักษสัตวปาพิษณุโลก จังหวัดพิษณุโลก ชื่อวิทยาศาสตร ชื่อพื้นเมือง วิสัย (scientific name) (vernacular) (habit) 1 2 3 กุหลาบกระเปาเปด E ++ +++ - 2. A. multiflora Roxb. มาลัยแดง E + - - 3. Bulbophyllum blepharites Rchb.f. สมอหิน E + - + สิงโตรวงขาวฟาง L + - - สิงโตกาบยาว L + - - พญาไรใบ E + - - 1. Aerides falcata Lindl. 4. B. crassipes Hook.f. 5. B. longibracteatum Seidenf. 6. Chiloschista sp. Oral presentation ประเภทปา หนา 39 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 7. Cleisostoma areifolium (Rchb.f.) Garay เขาแพะ E + - - 8. Cymbidium aloifolium (L.) Sw กะเรกะรอน E + ++ - 9. Dendrobium aphyllum (Roxb.) เอื้องสาย E + - - 10. Doritis deliciosum (Rchb.f.) ตากาฉอ E + ++ - ชางผสมโขลง T - - + 12. Geodorum attenuatum Griff. วานจูงนาง T ++ - + 13. G. recurvum (Roxb.) Alston วานนางตาม T ++ - - 14. Habenaria dentate (Sw.) Schltr. นางอั้วนอย T + - - นางอั้วปากสอม T ++ - - 16. Liparis siamensis Rolfe ฉัตรมรกต T + - - 17. Nervilia aragoana Gaudich. บัวสันโดษ T ++ - ++ 18. Pomatocalpa spicata Breda ชางดํา E + ++ - 19. Rhynchostylis coelestris Rchb.f. เขาแกะ E - - +++ เอื้องพวงพลอย E + + - T. Yukawa & K. Kita 11. Eulophia graminea Lindl. 15. H. furcifera Lindl. 20. Sarcoglyphis mirabilis (Rchb.f.) Garay หมายเหตุ : E = Epiphytic orchid (กลวยไมอิงอาศัย) T = Terrestrial orchid (กลวยไมดิน) L = Lithophytic orchid (กลวยไมเจริญบนหิน) + = พบนอย ++ = พบบอย +++ = พบมาก 1 = ปาผสมผลัดใบ 2 = ปาดิบแลง 1. ลักษณะทางสัณฐานวิทยา ลักษณะวิสัยและการเจริญเติบโต: จําแนกตาม ลักษณะวิสัยเปนกลวยไมอิงอาศัย 10 สกุล 13 ชนิด เชน สกุ ล กุ ห ลาบ สกุ ล สิ ง โต สกุ ล พญาไร ใ บ (Chiloschista Oral presentation 3 = ปาเต็งรัง Lindl.) สกุลกะเรกะรอน (Cymbidium Sw.) และสกุล หวาย (Dendrobium Sw.) กลวยไมดิน 5 สกุล 7 ชนิด ได แ ก สกุ ล ว า นจู ง นาง สกุ ล นางอั้ ว สกุ ล หมู ก ลิ้ ง (Eulophia R.Br. ex Lindl.) สกุลเอื้องขาวสาร (Liparis หนา 40 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 Rich.) และสกุลบัวสันโดษ (Nervilia Comm. ex Gaud.) โดยทั้งนี้เปนกลวยไมที่ขึ้นเกาะตามคาคบไม (epiphytic orchids) 10 สกุ ล 11 ชนิ ด เกาะบนหิ น (lithophytic orchids) 1 สกุ ล 2 ชนิ ด และเจริ ญ อยู บ นดิ น หรื อ ซาก อินทรียวัตถุ (terrestrial orchids) 5 สกุล 7 ชนิด สวน การจําแนกตามลัก ษณะการเจริญเติ บโตของลําตน แบ ง ออกเปน กลุมที่มีการเจริญทางยอด 7 สกุล 8 ชนิด เชน สกุลกุหลาบ สกุลชาง (Rhynchostylis Blume) และสกุล เอื้องพวงพลอย (Sarcoglyphis Garay) เปนตน และกลุม ที่เ จริ ญ ทางด า นข า ง 8 สกุ ล 12 ชนิ ด ได แ ก สกุ ล สิ ง โต สกุลกะเรกะรอน และสกุลหวาย เปนตน ลําตน หรือ ลําลูก กลว ย: ลั กษณะลําต นของ กลวยไมมีความแตกตางกันหลายแบบ กลุมที่มีการเจริญ ทางยอด ลํ า ต น มั ก มี รู ป ทรงกระบอก เช น เขาแกะ (Rhynchostylis coelestris Rchb.f.) กุหลาบกระเปา เป ด (Aerides falcata Lindl.) มาลั ย แดง (A. multiflora Roxb.) เขาแพะ (Cleisostoma areitinum (Rchb.f.) Garay) เอื้ องพลวงพลอย (Sarcoglyphis mirabilis (Rchb.f.) Garay) และตากาฉ อ (Doritis deliciosum (Rchb.f.) T. yukawa & K. kita) สําหรับ กลุมที่มีการเจริญทางดานขางมักมีลําลูกกลวย เชน ชาง ผสมโขลง (Eulophia graminea Lindl.) สมอหิ น (Bulbophyllum blepharites Rchb.f.) สิงโตรวงขาว ฟาง (B. crassipes Hook.f.) และสิงโตกาบยาว (B. longebracteatum Seidenf.) (ภาพที่ 2ง) เปนหัว สะสมอาหารแบบมั น ฝรั่ ง เช น บั ว สั น โดษ (Nervilia aragoana Gaudich.) นางอั้ ว น อ ย (Habenaria dentata (Sw.) Schltr.) (ภาพที่ 4ก) และนางอั้วปากสอม (H. furcifera Lindl.) เปนตน ใบ: ใบเดี่ยว แตมีความหลากหลายทั้งรูปราง ขนาด เนื้อใบ และผิวใบ กลวยไมที่มีใบลดรูปเปนเกล็ด Oral presentation เล็กๆ ไดแก พญาไรใบ (Chiloschista sp.) ใบรูปขอบ ขนาน เชน สมอหิน สิงโตรวงขาวฟาง และ สิงโตกาบยาว ใบรู ป รี เช น ว า นจู ง นาง (Geodorum attenuatum Griff.) และวานนางตาม (G. recurvum (Roxb.) Alston) (ภาพที่ 2ก) รูปหัวใจ ไดแก บัวสันโดษ ใบรูปแถบ ไดแก ชางผสมโขลง ใบรูปทรงกระบอก ไดแก เขาแพะ (ภาพที่ 2 ค) เปนตน ขนาดใบพบตั้งแตขนาดเล็กจนถึงขนาดใหญ กลวยไมที่มีใบขนาดเล็ก เชน เขาแพะ และพญาไรใบ เปน ตน บางชนิดมีขนาดใหญ เชน บัวสันโดษ และวานจูงนาง ผิวใบเกลี้ยง เชน สกุลกุหลาบ ตากาฉอ และเขาแกะ แผน ใบบางและพับจีบ เชน สกุลวานจูงนาง ฉัตรมรกต และบัว สันโดษ เนื้อใบบางขอบเปนคลื่น เชน ตากาฉอ เนื้อใบอวบ หนา และเหนี ย วคล า ยแผ น หนั ง เช น กะเรกะร อ น (Cymbidium aloifolium (L.) Sw.) และสกุลสิงโต ชอดอกและตําแหนง: กลุมชอดอกแบบกระจะ (raceme) ไดแก กุหลาบกระเปาเปด กะเรกะรอน มาลัย แดง ช างดํ า เขาแกะ เขาแพะ นางอั้ วน อย นางอั้ว ปาก สอม สิงโตรวงขาวฟาง สิงโตกาบยาว และเอื้องพลวง พลอย ชอดอกแบบแยกแขนง (panicle) ไดแก ตากาฉอ และชางผสมโขลง ตําแหนงของชอดอกพบไดทั้งบริเวณขอ และตรงขามใบ ไดแก กุหลาบกระเปาเปด มาลัยแดง ตา กาฉอ ชางดํา เขาแพะ และเขาแกะ เกิดบริเวณปลายยอด ไดแก นางอั้วนอย นางอั้วปากสอม และฉัตรมรกต เกิด บริเวณโคนลําลูกกลวย ไดแก สมอหิน สิงโตรวงขาวฟาง และสิงโตกาบยาว ดอก: กลวยไมเปนดอกสมบูรณ (complete flowers) และสมบูรณเพศ (perfect flowers) กลีบเลี้ยง มี 3 กลี บ แยกกั น เป น อิ ส ระ เช น กุ ห ลาบกระเป า เป ด มาลัยแดง ตากาฉอ กะเรกะรอน เอื้องพลวงพลอย และ หนา 41 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 เขาแกะ กลีบเลี้ยงบน มีลักษณะตางจากกลีบเลี้ยงขาง ทั้ง รวมกันเปนกลุมเรียกว า กลุม เรณู (pollinia) บางชนิ ด รูปรางและขนาด กลีบเลี้ยงขางบางชนิดบิดมาเชื่อมติดกัน เปนฝุนคลายผงแปง ประกอบดวยกลุมเรณูยอย จํานวน เชน สมอหิน สิงโตรวงขาวฟาง และสิงโตกาบยาว กลีบ ดอก มี 3 กลีบ ประกอบดวยกลีบดอกขางซึ่งมีลักษณะ มากอัดกั นแน น ส วนใหญมี ลักษณะเปนก อนแนนคลา ย ขี้ผึ้ง เชน สกุลกุหลาบ สกุลสิงโต และเขาแกะ นอกจากนี้ คลายกัน สวนกลีบกลางเรียกวา กลีบปาก (lip) มีลักษณะ ยังพบวากลวยไมหลายชนิดจะมีแปนเหนียว ติดอยูบริเวณ แตกต า งจากกลี บ ดอกข า งอย า งเห็ น ได ชั ด มั ก จะอยู โคน ทําหนาที่คลายกาวยึดกลุมเรณูใหสามารถเกาะติดกับ ทางดานลาง ซึ่งเกิดจากการบิดตัวของดอกในระยะที่เปน ดอกออน เชน กุหลาบกระเปาเปด กะเรกะรอน และชาง พาหะถายเรณูได เชน เขาแกะ และกุหลาบกระเปาเปด ผสมโขลง เปนตน กลวยไมบางชนิดกลีบปากแยกเปน 3 แฉก ไดแก เขาแพะ กุหลาบกระเปาเปด กะเรกะรอน ตา กาฉอ นางอั้วนอย นางอั้วปากสอม และชางผสมโขลง บางชนิดเปนแองคลายถุง ไดแก ชางดํา (ภาพที่ 5ข) และ เอื้ อ งพลวงพลอย (ภาพที่ 3ค) แผ น กลี บ ปากอาจมี ลักษณะเปนตุมนูนของเนื้อเยื่อ เชน สกุลวานจูงนาง ตากา ฉอ เอื้องพลวงพลอย และชางดํา หรือมีรยางคเปนเสน ไดแก ชางผสมโขลง ขนาดของดอก: มี ตั้ ง แต ข นาดเล็ ก จนถึ ง ใหญ กล ว ยไม ที่ มี ด อกขนาดเล็ ก ดอกบานขนาดเส น ผ า น ศูนยกลาง 3 – 4 มิลลิเมตร เชน สิงโตรวงขาวฟาง สิงโต กาบยาว ชางดํา นางอั้วปากสอม และฉัตรมรกต กลวยไม ที่มีดอกขนาดกลาง ดอกบานขนาดเสนผานศูนยกลาง 2 – 2.5 เซ็ น ติ เ มตร เช น กุ หลาบกระเป า เป ด มาลั ย แดง กะเรกะรอน และเขาแกะ เกสรเพศเมียและรังไข: ประกอบดวยสวนยอด ของเกสรเพศเมีย (stigma) และรังไข (ovary) โดยยอด เกสรเพศเมีย มีลักษณะเปนแองขนาดเล็ก ผิวมักฉาบบางๆ ด ว ยน้ํ า หวาน ที่ มี ลั ก ษณะใสและเหนี ย ว อยู บ ริ เ วณ ดานหนาเสาเกสร (column) รังไขของดอกกลวยไม อยูใน ตําแหนงใตวงกลีบ สวนใหญมีลักษณะแคบยาว ฝงตัวอยู ในกานดอกใกลกับฐานรองดอก มีผิวเรียบ ไดแก เขาแกะ วานจูงนาง และกะเรกะรอน มีสันตามยาว เชน นางอั้ว นอย และนางอั้วปากสอม ผลหรือฝก: ผลของกลวยไมมักนิยมเรียกวา ฝก (pod) มีรูปรางหลากหลายตางกันไป ไดแก รูปขอบขนาน ไดแก ชางดํา รูปไขกลับ ไดแก เขาแกะ รูปรี เชน วานจูง นาง เปนตน 2. ลักษณะทางนิเวศวิทยา กลว ยไม ที่สํา รวจพบ สวนใหญ จะพบอยู ในป า โปรง มีอากาศถายเทไดสะดวก และมีแสงแดดสองผาน เกสรเพศผู ฝาปดกลุมเรณู และกลุมเรณู: ฝา ทั่วถึง โดยสํารวจพบในปาผสมผลัดใบ 11 สกุล 15 ชนิด ปดกลุมเรณู (cap) คือ สวนที่อยูบนสุดของเสาเกสร ทํา ปาเต็งรัง 4 สกุล 4 ชนิด และปาดิบแลง 5 สกุล 5 ชนิด (ตารางที่ 1) จากกลวยไมจํานวน 15 ชนิด 20 สกุล ที่ หนาที่บัง หรือหอหุมกลุมเรณู มักหลุดรวงงาย มีลักษณะ รูปรางที่หลากหลาย รูปคลายจะงอยปากนก เชน กุหลาบ กระเปาเปด มาลัยแดง และเขาแกะ ลักษณะผิวเรียบ เชน สํารวจพบบริเวณสถานีพัฒนาเพื่อสงเสริมการอนุรักษสัตว เขาแกะ และฉัตรมรกต ละอองเรณูของกลวยไมจะอยู ทําการศึกษา พบวากลวยไมมีการเวียนกันออกดอกตลอด ทั้งป โดยพบวากลวยไมมีการออกดอกมาในสองชวงเวลา Oral presentation ป า พิ ษ ณุ โ ลก จั ง หวั ด พิ ษ ณุ โ ลก ตลอดระยะเวลาที่ หนา 42 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ดว ยกั น คื อ ช ว งแรกระหว า งเดื อ นเมษายนถึ ง 60% ของพื้นที่ปาทั้งหมด และชนิดของกลวยไมที่เจริญอยู เดือนมิถุนายน และชวงที่สองระหวางเดือนพฤศจิกายน ไดมีการปรับตัวไดเปนอยางดีตอ สภาพของปาโปรง ที่มี ถึงเดือนธันวาคม การที่ กลว ยไม สวนใหญพ บเจริญอยู มากในป า แสงแดดสองไดทั่วถึงตลอดป อีกทั้งสภาพของปาผสมผลัด ใบยังคงมีความอุดมสมบูรณอยูมาก จึงทําใหสามารถพบ ผสมผลัดใบ มากกวาพื้นที่ในปาดิบแลงและปาเต็งรังนั้น กล ว ยไม เ จริ ญ อยู เ ป น จํ า นวนมากทั่ ง กล ว ยไม ดิ น และ ทั้งนีเ้ นื่องจากพื้นที่ของสถานีสถานีพัฒนาเพื่อสงเสริมการ กลวยไมอิงอาศัย โดยเฉพาะอยางยิ่ง เขาแพะ มาลัยแดง อนุรักษสัตวปาพิษณุโลก เปนปาผสมผลัดใบมากที่สุดถึง นางอั้วนอย นางอั้วปากสอม และพญาไรใบ 1 cm 5 cm ข 5 cm 1 mm ก 5 cm 5 cm 1 mm 5 cm งข ค ภาพที่ 2 กลวยไมแบงตามการเจริญเติบโต ก. กลวยไมดิน (วานนางตาม) ข. กลวยไมอิงอาศัย (มาลัยแดง) ค. กลวยไมอิงอาศัย (เขาแพะ) ง. กลวยไมเจริญบนหิน (สิงโตกาบยาว) Oral presentation หนา 43 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 5 mm ข 5 cm 1 mm ก ค 1 mm 1 mm 1 mm 1 mm จ ฉ ช ง 1 mm 1 mm ฌ ซ ซ ภาพที่ 3 เอื้องพลวงพลอย (Sarcoglyphis mirabilis (Rchb.f.) Garay): ก. ตน ใบ และชอดอก ข. ดอกดานขาง ค. ดอกตัดตามยาว ง. กลีบเลี้ยงบน จ. กลีบเลี้ยงขาง ฉ. กลีบดอก ช. กลีบปาก ซ. เสาเกสร และฝาปดกลุมเรณู ฌ. กลุมเรณู Oral presentation หนา 44 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 สวนในพื้นทีป่ าดิบแลงเปนปาที่มีความชื้นสูง มีลําหวยฟอง ไหลผาน แสงแดดสองไมถึงพื้นลาง ทําใหพบการกระจาย พันธุของกลวยไมจําพวกที่ชอบความชื้นสูง มีแสงแดดรําไร อยางเชน ตากาฉอ ชางดํา เอื้องพลวงพลอย และกุหลาบ กระเปา เป ด สว นป าเต็ง รัง มีลั กษณะเป นป าโปร ง พื้น ที่ คอนขางแหงแลงนั้น สวนใหญพบการกระจายพันธุของ กลวยไมดินที่มีการพักตัวในฤดูแลง ไดแก ชางผสมโขลง บัวสันโดษ และวานจูงนาง นอกจากนี้ยังพบกลวยไมบาง ชนิดพบเจริญไดทั้งในปาดิบแลงและปาผสมผลัดใบ ไดแก กุหลาบกระเปาเปด กะเรกะรอน และชางดํา ซึ่งจะเจริญ อยูตามรอยตอของปาทั้งสองประเภทที่เชื่อมตอกัน จากผล การศึกษาในครั้งนี้ สามารถประเมินไดวาความหลากหลาย ของชนิ ด พั น ธุ ก ล ว ยไม ใ นพื้ น ที่ ป า ธรรมชาติ ข องสถานี พัฒนาเพื่อสงเสริมการอนุรักษสัตวปาพิษณุโลก ยังคงมี ความอุดมสมบูรณอยูพอสมควร ทําใหพบกลวยไมนานา ชนิด ถึง 15 สกุล 20 ชนิด เนื่องจากพื้นที่ปายังคงมีน้ําตก และลําธารเล็กๆ ซึ่งมีตนกําเนิดมาจากภูเขาดานบน และมี น้ําไหลผานตลอดทั้งป สงผลใหมีสังคมพืชและชนิดพันธุที่ หลากหลาย ควรคาแกการอนุรักษและดูแลสภาพผืนปาให คงสภาพสมบูรณอยางนี้ตลอดไป Oral presentation หนา 45 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 1 cm ข 5 mm 5 cm 5 mm ก ค ฉ 5 mm 1 mm 5 mm 5 mm จ ง ช ซ ภาพที่ 4 นางอั้วนอย (Habenaria dentata (Sw.) Schltr.) ก. ตน ใบ และชอดอก ข. ดอก ค. ใบประดับชอดอก ง. กลีบเลี้ยงบน จ. กลีบเลี้ยงขาง ฉ. กลีบดอก ช. เสาเกสรและฝาครอบกลุมเรณู ซ. กลีบปาก 3. ลักษณะทางอนุกรมวิธาน จากการศึ ก ษาทางอนุ ก รมวิ ธ านของพื ช วงศ กล ว ยไม บ ริ เ วณสถานี พั ฒ นาเพื่ อ ส ง เสริ ม การอนุ รั ก ษ Oral presentation สัตวปาพิษณุโลก พบกลวยไมจํานวน 15 สกุล 20 ชนิด จากการบรรยายลักษณะของสกุลพบวามีความแตกตาง ทางสัณฐานวิทยา สามารถนํามาจั ดทํา รูปวิ ธานจํา แนก สกุล ไดดังนี้ หนา 46 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 รูปวิธานจําแนกสกุล 1. กลวยไมเจริญอยูบนดินหรือซากอินทรียวัตถุ (Terrestrial orchids) 2. ลําตนมีหัวสะสมอาหารใตดิน ไมมีลําลูกกลวย 3. ใบมีจํานวน 1 ใบ ตอหัว ใบรูปหัวใจ ……………………….……................................................12. Nervilia 3'. ใบมีจํานวน 2 ใบ ตอหัว หรือมากกวา ใบรูปขอบขนาน รูปรี รูปหอก 4. ตนไมมีเหงา ใบเรียบ มีเดือยรูปทรงกระบอก กลุมเรณูมี 2 กลุม ……………..…10. Habenaria 4'. ตนมีเหงา ใบพับจีบ ไมมีเดือย กลุมเรณูมี 4 กลุม …………………………..……….…11. Liparis 2'. ลําตนไมมีหัวสะสมอาหารใตดิน ลําลูกกลวยเจริญดี 5. ใบรูปขอบขนานหรือรูปรี ปลายกานชอดอกโคงลง กลีบปากมีเนื้อเยื่อนูน 2 อัน ………….……..……9. Geodorum 5' .ใบรูปแถบ ชอดอกตั้งตรง กลีบปากมีรยางค (ภาพที่ 16H) ...................................................…………8. Eulophia 1'. กลวยไมเจริญอยูบนตนไมหรือบนหิน (Epiphytic or Lithophytic orchids) 6. ลําตนและใบลดรูป หรือพบใบขนาดเล็กลักษณะเปนใบเกล็ด ........................................................3. Chiloschista 6'. ลําตนและใบเจริญดี 7. ลําตนเจริญทางดานขาง เกิดรวมกันเปนกอ 8. ลําลูกกลวยสั้นกวา 10 เซ็นติเมตร รูปไขหรือทรงกลม 9. ใบมีจํานวน 2 ใบหรือนอยกวา ……………………………………………2. Bulbophyllum 9'. ใบมีจํานวนมากกวา 2 ใบ ...............................................................5.Cymbidium 8'. ลําลูกกลวยยาวกวา 10 ซม เปนแทงรูปทรงกระบอก ………………………………….…...6. Dendrobium 7'. ลําตนเจริญทางดานยอด มักพบเปนลําเดี่ยวๆ Oral presentation หนา 47 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 10. ใบรูปทรงกระบอก หรือเปนแทงกลม ……………………………………………..…………..4. Cleisostoma 10'. ใบแบนหรือพับเขาหากันตามความยาว 11. ลําตนรูปทรงกระบอกสั้น ใบแบน จํานวน 3 – 7 ใบ ดอกบานขนาด เสนผานศูนยกลาง 3 – 15 มิลลิเมตร 12. ขอบใบเปนคลื่น ปลายใบแหลม ดอกบานขนาดเสนผาน ศูนยกลาง 10 – 15 มิลลิเมตร ................................................................7. Doritis 12'. ขอบใบเรียบ ปลายใบเวา ดอกบานขนาดเสนผาน ศูนยกลาง 3 – 10 มิลลิเมตร 13. จํานวนดอกมากกวา 30 ดอกตอชอ กานดอกยอย และรังไขยาว 2 – 3 มิลลิเมตร ................................13. Pomatocalpa 13'. จํานวนดอกนอยกวา 20 ดอกตอชอ กานดอกยอย และรังไขยาว 7 – 9 มิลลิเมตร ...............................15. Sarcoglyphis 11'. ลําตนรูปทรงกระบอกยาวเห็นชัดเจน ใบพับเขาหากันตามแนวยาว จํานวน มากกวา 8 ใบ ดอกบานขนาดเสนผานศูนยกลาง 20 – 25 มิลลิเมตร 14. ชอดอกหอยลง กลีบปากแยกเปน 3 แฉก มีเดือยยื่นไปดานหนา ….……1. Aerides 14'. ชอดอกตั้งขึ้น กลีบปากเชื่อมเปนแผนเดียว มีเดือยยื่นไปดานหลัง .........................................................14. Rhynchostylis Oral presentation หนา 48 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 1 mm ข 5 cm ก 1 mm ค 1 mm 1 mm จ ง 1 mm 1 mm 1 mm ฉ 1 mm ซ ช 0.5 mm ฌ ญ ภาพที่ 5 ชางดํา (Pomatocalpa spicata Breda): ก. ตน ใบ และชอดอก ข. ดอก ค. เสาเกสรและกลีบปาก ง. กลีบเลี้ยงบน จ. กลีบเลี้ยงขาง ฉ. กลีบดอก ช. กลีบปาก ซ. – ฌ. เสาเกสรและฝาปดกลุม เรณู ญ. กลุมเรณู Oral presentation หนา 49 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 สรุป วีระชัย ณ นคร และสันติ วัฒนฐานะ. 2551ข. กลวยไม การศึกษาความหลากหลายของกลวยไมบริเวณ สถานี พั ฒ นาเพื่ อ ส ง เสริ ม การอนุ รั ก ษ สั ต ว ป า พิ ษ ณุ โ ลก ระหวางเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2550 ถึงเดือนกุมภาพันธ พ.ศ. 2552 รวมระยะเวลา 16 เดือน พบกลวยไมจํานวน 15 สกุ ล 20 ชนิด จํา แนกออกเปน 3 ลั กษณะวิ สั ย คื อ กลวยไมอิงอาศัย กลวยไมดิน และกลวยไมเจริญบนหิน โดยกลวยไมอิงอาศัยพบมากที่สุด 11 ชนิด กลวยไมดิน 7 ชนิด และกลวยไมเจริญบนหิน 2 ชนิด โดยสกุลที่พบชนิด กลวยไมมากที่สุด คือ สกุลสิงโต (Bulbophyllum Thou.) พบมากที่สุด 3 ชนิด สกุลกุหลาบ (Aerides Lour.) สกุล วานจูงนาง (Geodorum Jackson) และสกุลนางอั้ว (Habenaria Willd.) พบสกุลละ 2 ชนิด สวนสกุลอื่นๆ พบเพียงสกุลละ 1 ชนิด กิตติกรรมประกาศ ขอขอบคุณหัวหนาสถานีพัฒนาเพื่อสงเสริมการ อนุรักษสัตวปาพิษณุโลก และเจาหนาที่ทุกทานที่อํานวย ความสะดวกในการสํารวจและเก็บขอมูลภาคสนาม ขอ ขอบคุณภัณฑรักษ และเจาหนาที่ของหอพรรณไม (BKF) กรมอุทยานแหงชาติสัตวปาและพันธุพืช ทุกทานที่ไดให ความอนุเคราะหผูวิจัยเขาศึกษาตัวอยางพันธุไมแหงและ เอกสารวิชาการ เอกสารอางอิง สว า ง สี ต ะวั น . 2550. สถานี พั ฒ นาเพื่ อ ส ง เสริ ม การ อนุรักษสัตวปาพิษณุโลก. เอกสารเผยแพร (แผน พับ) สถานีพัฒนาเพื่อสงเสริมการอนุรักษสัตวปา พิษณุโลก อ. วังทอง จ. พิษณุโลก วีระชัย ณ นคร และสันติ วัฒนฐานะ. 2551ก. กลวยไม ไทย เลม 1. วนิดาการพิมพ, เชียงใหม ไทย 2. วนิดาการพิมพ, เชียงใหม Seidenfaden, G. 1975. Orchid genera in Thailand II Cleisostoma Bl. Dansk Botanisk Arkiv. 29(3): 7– 72 Seidenfaden, G. 1976. Orchid genera in Thailand IV Lipalis L.C.Rich. Dansk Botanisk Arkiv, 31(1): 7 – 96 Seidenfaden, G. 1977. Orchid genera in Thailand V Orchidoideae. Dansk Botanisk Arkiv. 31(3) : 65– 173 Seidenfaden, G. 1978. Orchid genera in Thailand VI Neottioideae. Dansk Botanisk Arkiv. 32(2) : 7 – 184 Seidenfaden, G. 1979. Orchid genera in Thailand VIII Bulbophyllum Thou. Dansk Botanisk Arkiv. 33(3) : 7 – 217 Seidenfaden, G. 1983. Orchid genera in Thailand XI Cymbidieae Pfitz. Opera Botanica. 72 : 7 – 106 Seidenfaden, G. 1985. Orchid genera in Thailand XII Dendrobium Sw. Opera Botanica. 83 : 70 – 73 Seidenfaden, G. 1988. Orchid genera in Thailand XIV Fifty–nine vandoid genera. Opera Botanica. 95 : 7 – 398 Oral presentation หนา 50 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ผลของปจจัยสิ่งแวดลอมตอความหลากหลายของสัตวหนาดินในพื้นที่ระบบนิเวศแหลงน้ําที่ ตางกัน Effect of Environmental Factor on Diversity of Benthos in Difference Reservoirs Ecosystems ปทมา บุญทิพย1* วัฒนชัย ตาเสน2 กอบศักดิ์ วันธงไชย3 และ รุจ มรกต4 1 บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยเกษตรศาตร กรุงเทพฯ ภาควิชาชีววิทยาปาไม คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาตร กรุงเทพฯ 3 ภาควิชาวนวัฒนวิทยา คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาตร กรุงเทพฯ 4 สาขาวิชาเทคโนโลยีการผลิตพืช สํานักวิชาเทคโนโลยีการเกษตร มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีสุรนารี นครราชสีมา * Corresponding-author: Email: Arthropoda_30828@hotmail.com 2 บทคัดยอ: จากการสํารวจสัตวหนาดินในระบบนิเวศแหลงน้ําที่แตกตางกัน 3 รูปแบบ คือ 1. แหลงน้ําบริเวณพื้นที่ปาธรรมชาติ (site 1) 2. แหลงน้ําบริเวณพื้นที่เกษตรกรรม (site 2) และ 3. แหลงน้ําบริเวณที่อยูอาศัย (site 3) ตั้งแตเดือน มีนาคม พ.ศ. 2554 – กุมภาพันธ พ.ศ. 2555 โดยการใชสวิงจับตั้งแตเวลา 09.00-12.00 น. ทุก 14 วัน พบสัตวหนาดินทั้งหมด 8 อันดับ (Orders) 17 วงศ (Families) จํานวน 1,905 ตัว สัตวหนาดินที่พบมากที่สุดคือ กุงฝอย ซึ่งอยูในวงศ Palaemonidae รองลงมาคือ มวนจิงโจน้ํา วงศ Gerridae และหอย วงศ Thiaridae คิดเปนรอยละ 35.28, 19.74 และ 16.33 ของจํานวนตัว ที่พบทั้งหมด ตามลําดับเมื่อพิจารณาในแตละพื้นที่ พบวา แหลงน้ําปาธรรมชาติมีสัตวหนาดินมากที่สุด จํานวน 15 วงศ 8 อันดับ พื้นที่ปาเกษตรกรรมพบสัตวหนาดินทั้งหมด 12 วงศ 7 อันดับ และพื้นที่ที่อยูอาศัยพบสัตวหนาดิน 11 วงศ 7 อันดับ คาสหสัมพันธระหวางปจจัยสิ่งแวดลอมและสัตวหนาดินในระบบนิเวศแหลงน้ําที่ตางกัน พบวา จํานวนชนิดสัตวหนา ดินมีความสัมพันธกับอุณหภูมิอากาศในทางตรงกันขามอยางมีนัยสําคัญทางสถิติ (p-value = 0.000) แตมีความสัมพันธในทาง เดียวกันกับความชื้นสัมพัทธและ BOD อยางมีนัยสําคัญยิ่ง (p-value = 0.000) สวนจํานวนตัวสัตวหนาดินนั้นมีความสัมพันธ ในทางตรงกันขามกับอุณหภูมิอากาศอยางมีนัยสําคัญยิ่ง (p-value = 0.002) แตมีความสัมพันธในทางเดียวกันกับคาความชื้น สัมพัทธ (p-value = 0.001) แสดงใหเห็นวาปจจัยแวดลอมมีผลตอความหลากหลายของสัตวหนาดิน คําสําคัญ: ความหลากชนิด ความมากมาย สัตวหนาดิน ระบบนิเวศแหลงน้ํา Abstract: The benthos survey in three reservoir ecosystems (1. Reservoir near the forest area (site 1), 2. Reservoir near the agriculture area (site 2), and 3. reservoir near the residential area (site 3)) in Suranaree University of Technology, Nakornratchasima Province from March 2011 to February 2012. The benthos was collected by using pond net from 09.00-12.00 am at fourteen day. Eight orders, 17 families 1,905 individuals were identified. The most abundant benthos were Shrimps (Palaemonidae, 35.28%), Water Striders (Gerridae, 19.74%), and shells (Thiaridae, 16.33%), while Leptoceridae was the lowest (0.10%). Site 1 had the highest benthos diversity (15 families 845 individuals) followed by site 2 (12 families 817 individuals), and site 3 (11 families 243 individuals). Oral presentation หนา 51 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 For correlation analysis between environment factors and benthos in difference artificial basin ecosystems. The number species of benthos were negatively significant correlated with air temperature (pvalue = 0.000), but positively significant correlated with humidity and BOD (p-value=0.000). The number individual of benthos were negatively significant correlated with air temperature (p-value=0.002), but positively significant correlated with humidity (p-value=0.001). In brief, the different of environmental factors in each reservoir are influenced to both of quantity and diversity of benthos. Keywords: diversity, abundance, benthos, aquatic ecosystem บทนํา สัตวหนาดินเปนดัชนีตัวชี้วัดคุณภาพน้ําทางดาน ชีวภาพ (Biological indicators) ได เนื่องจากมีวงจรชีวิต อยูในแหลงน้ํา ทําใหสามารถติดตามพรอมกับตรวจวัด คุณภาพน้ําไดอยางตอเนื่อง โดยสัตวหนาดินแตละชนิดมี ความทนทานต อ การเปลี่ ย นแปลงสภาพแวดล อ มได แตกตางกัน บางชนิดตองอาศัยอยูในน้ําสะอาด ในขณะที่ บางชนิดสามารถดํารงชีวิตอยูไดในน้ําที่เนาเสียมากๆ ซึ่ง ความหลากหลายของชนิดและปริมาณของสัตวหนาดินที่ อาศัยอยูในสภาพแวดลอมที่แตกตางกันนี้สามารถเปนตัว ดัชนีบงชี้ถึงความอุดมสมบูรณของแหลงน้ําและคุณภาพน้าํ ได แมวา Cairns and Pratt (1993) จะพบวาการปรากฏ และไมปรากฏตัวของสัตวหนาดินในแหลงน้ําหนึ่งๆ อาจ ขึ้นอยูกับปจจัยอื่นๆ ดวย เชน ความสามารถของชนิดสัตว หนาดิน ฤดูกาล กระแสน้ํา หรือลักษณะพื้นที่อาศัย เปน ตน ตัวอยางสัตวหนาดินที่สามารถนํามาใชเปน ดัชนีชี้วัด คุณภาพน้ําทางดานชีวภาพ เชน หนอนปลอกน้ํา และตัว ออนชีปะขาว ซึ่งสามารถพบไดในแหลงน้ําที่มีความสะอาด สูงมากและมีปริมาณออกซิเจนละลายอยูในน้ําสูง จาก การศึกษาของ อุทัยวรรณ และสาธิต (2547) สังเกตไดวา ในแหลงน้ํามีความสะอาด จะพบวามีสัตวหนาดินจําพวก ตั ว อ อ นของแมลงชนิ ด ต า ง ๆ อาศั ย อยู เช น ตั ว อ อ น ชีปะขาวตัวแบน (Stenacron interpunctatum) ตั ว ออนชีปะขาววายน้ํา (Baetis longipalpus) ตัวออน ชีปะขาวเหงือกกระโปรง (Caenis simulans) ตัวออน ชีปะขาวขุดรู (Hexagenia limbata) และตัวออน Oral presentation ชีปะขาวเหงือกบนหลัง (Ephemrella subvaria) เปนตน สวนในแหลงน้ําที่มีปริมาณออกซิเจนนอย น้ําเนาเสียหรือ มีความสกปรกก็จะพบสัตวหนาดินชนิดอื่น ๆ เชน หนอน แดง หรือริ้นน้ําจืด (Chironomus sp.) เปนตน ดังนั้น การศึกษาวิจัยเกี่ยวกับความหลากชนิด ความชุ กชุ ม การเปลี่ ยนแปลงประชากรสั ตว หน าดิ นใน ระบบนิเวศแหลงน้ํา 3 รูปแบบ สามารถนําขอมูลมาใชใน การวางแผนด า นการอนุ รั ก ษ แ ละการรั ก ษาสมดุ ล ของ ธรรมชาติข องระบบนิเ วศแหลงน้ํ า รวมถึงจั ดเปนแหล ง เรียนรูเชิงนิเวศใหกับเยาวชนและประชาชนทั่วไปที่มีความ สนใจเกี่ยวกับสัตวหนาดินในอนาคตตอไป อุปกรณและวิธีการทดลอง 1. สถานที่ศึกษา ทําการศึกษาในพื้นที่มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีสุร นารี โดยเลือ กบริเ วณที่ใ กล แหลง น้ํา ซึ่ งมี ระบบนิเ วศที่ แตกตางกัน 3 รูปแบบ ไดแก พื้นที่ปาธรรมชาติ (site 1) พื้นที่เกษตรกรรม (site 2) และพื้นที่แหลงที่อยูอาศัย (site 3) เพื่อเปรียบเทียบความหลากชนิดและมากมายของสัตว หนาดิน 2. การเก็บขอมูล 1.การเก็บตัวอยางสัตวหนาดิน เก็บตัวอยางสัตว หนาดินโดยใชสวิงน้ํา (Pond net) ทุกเดือน เดือนละ 2 ครั้ง ในชวงเวลา 9.00-12.00 น. หลังจากนั้นนํามาใสใน หนา 52 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ถาดแยกเศษขยะทีไ่ มตองการออก และเก็บตัวอยางสัตว หนาดินดองในแอลกอฮอร 70 % เพื่อนําไปจําแนกใน หองปฎิบัติการ 2.การศึกษาคุณสมบัติทางกายภาพ ไดแก อุณหภูมิอากาศ ความชื้นสัมพัทธ อุณหภูมินา้ํ ความขุน ของน้ํา และปริมาณน้ําฝน 3.การศึกษาคุณสมบัติทางเคมี ไดแก ความเปน กรดเปนดางของน้ํา (pH) ปริมาณออกซิเจนที่ละลายน้ํา (Dissolved Oxygen; DO ) คาบีโอดี ( Biochemical Oxygen Demand; BOD ) 3. วิเคราะหขอมูล นํ า ข อ มู ล ที่ ไ ด ทั้ ง หมดมาวิ เ คราะห ดั ช นี ค วาม หลากหลายทางชีวภาพ (Shannon’ diversity index), ดัชนีความชุกชุมทางชนิด โดยใชวิธีการของมารกาเลฟ (R) และวิเคราะหหารูปแบบการแพรกระจายของหิ่งหอยตาม วิ ธี ก ารของ Morisita index (Iδ) หาความสั ม พั น ธ (Correlation) ระหวางคุณภาพน้ํากับประชากรสัตวหนา ดิ น โดยวิ ธี ท างสถิ ติ ด ว ยโปรแกรมสํ า เร็ จ รู ป SPSS (Statistical Package for Social Science) เวอรชั่น 16.0 ผลและวิจารณ การสํารวจสัตวหนาดินในระบบนิเวศแหลงน้ําที่ ตางกัน สามารถแบงออกเปน 3 พื้นที่ ไดแกแหลงน้ํา บริ เ วณ พื้ น ที่ ป าธรรม ชาติ แหล ง น้ํ าบริ เ วณพื้ น ที่ เกษตรกรรม และแหลง น้ํา บริเ วณพื้ นที่ อยูอ าศัย พบ ทั้งหมด 3 ไฟลัม (Phylum) 3 คลาส (Classes) 8 อันดับ (Orders) 17 วงศ (Families) จํานวน 1,905 ตัว สัตวหนา ดิ น ที่ พ บ ม า ก ที่ สุ ด คื อ กุ ง ฝ อ ย ซึ่ ง อ ยู ใ น ว ง ศ Palaemonidae รองลงมาคื อ มวนจิ ง โจ น้ํ า วงศ Gerridae และหอย วงศ Thiaridae คิ ด เป น ร อ ยละ 35.28, 19.74 และ 16.33 ของจํานวนตัวที่พบทั้งหมด ตามลําดับ Oral presentation เมื่อพิจารณาในแตละพื้นที่ศึกษา พบวาแหลงน้ํา บริเวณพื้นที่ปาธรรมชาติพบจํานวนวงศของสัตวหนาดิน มากที่สุด จํานวน 15 วงศ 8 อันดับ โดยพวกมวนน้ําใน อันดับ Hemiptera พบจํานวนตัวมากที่สุด คิดเปนรอยละ 41.25 ของจํานวนตัวที่พบทั้งหมด โดยเฉพาะพวกมวนจิ้ง โจน้ํา ในวงศ Gerridae พบมากกวามวนชนิดอื่น คิดเปน รอยละ 71.51 ของจํานวนตัวทั้งหมดที่พบในอันดับนี้ สวน อันดับที่พบรองลงมาเปนพวกกุงฝอยในอันดับ Decapoda (วงศ Palaemonidae) และพวกแมลงปอในอั น ดั บ Odonata คิดเปนรอยละ 33.29 และ 6.61 ของจํานวน ตัวที่พบทั้งหมด ตามลําดับ สวนแหลงน้ําบริเวณพื้นที่ เกษตรกรรมพบสัตวหนาดินทั้งหมด 12 วงศ 7 อันดับ ซึ่ง พวกกุงฝอยในอันดับ Decapoda พบจํานวนตัวมากที่สุด รองลงมาเปนพวกหอยในอันดับ Neotaenioglassa (วงศ Thiaridae) และพวกมวนน้ําในอันดับ Hemiptera คิด เปนรอยละ 40.71, 23.91 และ 15.03 ของจํานวนตัวที่ พบทั้งหมด ตามลําดับ และแหลงน้ําบริเวณที่อยูอาศัยพบ สัตวหนาดินนอยที่สุด จํานวน 11 วงศ 7 อันดับ ซึ่งสัตว หน า ดิ น ที่ พ บมากที่ สุ ด คื อ โดยพบพวกหอยในอั น ดั บ Neotaenioglassa มากที่สุด รองลงเปนพวกกุงฝอยใน อันดับ Decapoda และหนอนแมลงวันในอันดับ Diptera คิดเปนรอยละ 34.16, 23.05 และ 20.98 ของจํานวนตัว ที่พบทั้งหมด (ภาพที่ 1) ซึ่งการศึกษาในครั้งนี้พบนอยกวา การศึ กษาของสั ญ ณ ม รกต (2549) โดยทํา การศึก ษาใน มหาวิ ท ยาลั ย เกษตรศาสตร วิ ท ยาเขตกํ า แพงแสน พบ แมลงน้ําทั้งสิ้น 6 อันดับ 33 วงศ และ การศึกษาของนัสรี ยาและคณะ (2555) พบแมลงน้ําทั้งสิ้น 59 วงศ จาก การศึ ก ษาคุ ณ ภาพน้ํ า ในลํ า ห ว ยแม ต าว อํ า เภอแม ส อด จังหวัดตาก ดัชนีความหลากหลาย ดัชนีความชุกชุมทางชนิด และการแพร ก ระจาย ของสั ต ว ห น า ดิ น ค า ดั ช นี ค วาม หลากหลายของสั ต ว ห น า ดิ น ของแหล ง น้ํ า ทั้ ง หมดจาก วิธีการของ Shannon-Wiener Index (H’ ) มีคาเทากับ 1.96 เมื่อพิจารณาในแหลงน้ําแตละพื้นที่ พบวาแหลงน้ํา บริเวณพื้นที่ปาธรรมชาติมีคาความหลากหลายมากที่สุด มี หนา 53 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 คาเทากับ 1.95 รองลงมาเปนแหลงน้ําบริเวณพื้นที่อยู อาศั ย มี ค า เท า กั บ 1.87 และแหล ง น้ํ า บริ เ วณพื้ น ที่ เกษตรกรรมมีคาเทากับ 1.70 การใช ค า ดั ช นี ค วามหลากหลายเป น ตั ว บ ง ชี้ ระดับคุณภาพน้ํา ซึ่งกําหนดให พื้นที่ใดที่มีคาดัชนีความ หลากหลายสูงกวา 2 แสดงถึงคุณภาพน้ําดีเหมาะตอการ ดํารงชีวิต ถาคาดัชนีความหลากหลายมีคาระหวาง 1-2 แสดงถึงคุณภาพน้ําอยูในเกณฑพอใช สิ่งมีชีวิตพออาศัย อยูได และถาคาดัชนีความหลากหลายต่ํากวา 1 แสดงถึง คุ ณ ภาพน้ํ า ต่ํ า ไม เ หมาะต อ การอยู อ าศั ย ของสิ่ ง มี ชี วิ ต (Masaon, 1991) ซึ่งจากการศึกษาในครั้งนี้พบวา คาดัชนี ความหลากหลายของแหลงน้ําในพื้นที่ปาธรรมชาติมีคา ใกล 2 แสดงว าคุณ ภาพน้ําค อนขางดี แตในแหล งน้ํ า บริเวณที่อยูอาศัยและพื้นที่เกษตรกรรม มีคาดัชนีความ หลากหลายอยูระหวาง 1-2 แสดงวาคุณภาพน้ําพอใช สําหรับคาดัชนีความชุกชุม (Richness Indices) นั้น พบวา พื้นที่แหลงน้ําปาธรรมชาติมีคามากที่สุด คือ 2.21 รองลงมา คือ พื้นที่แหลงน้ําใกลที่อยูอาศัย เทากับ 1.82 และพื้ นที่แหลงน้ํ าเกษตรกรรม เทา กับ 1.77 และค า รูปแบบการแพรกระจายตัวเปนแบบรวมกลุม เพราะมีคา Morisita index มากกวา 1 ทั้งสามพื้นที่ 45 40 % of individuals 35 30 Forest area Agriculture area Residential area 25 20 15 10 5 0 Taxonomical group Figure 1. Comparison of number of families present per taxonomical group in Suranaree University of Technology reservoirs จากการศึ ก ษาค า สหสั ม พั น ธ ร ะหว า งป จ จั ย สิ่ ง แวดล อ มและสั ต ว ห น า ดิ น ในระบบนิ เ วศแหล ง น้ํ า ที่ ตางกัน พบวา จํานวนชนิดสัตวหนาดินนั้น มีความสัมพันธ Oral presentation กับอุณหภูมิอากาศในทางตรงกันขามอยางมีนัยสําคัญทาง สถิติ (p-value = 0.000) แตมีความสัมพันธในทาง เดียวกันกับความชื้นสัมพัทธและ BOD อยางมีนัยสําคัญยิ่ง (p-value = 0.000) สวนจํานวนตัวสัตวหนาดินนั้นมี ความสัมพันธในทางตรงกันขามกับอุณหภูมิอากาศอยางมี นัยสําคัญยิ่ง (p-value = 0.002) แตมีความสัมพันธในทาง เดียวกันกับคาความชื้นสัมพัทธ (p-value = 0.001) (ตารางที่ 1) ซึ่งนัสรียาและคณะ (2555) ไดรายงานไววา ป จ จั ย คุ ณ ภาพน้ํ า ทางกายภาพและทางเคมี ล ว นแต มี ความสําคัญตอการดํารงชีวิต และการสืบพันธุของสิ่งมีชีวิต ในแหล ง น้ํ า และเป น ตั ว กํ า หนดความหลากหลายและ ความชุ ก ชุ ม ของสิ่ ง มี ชี วิ ต ได เมื่ อ ป จ จั ย ใดเกิ ด การ เปลี่ยนแปลง อาจทําใหเกิดผลกระทบตอสิ่งมีชีวิตในแหลง น้ํานั้นๆ ได Table 1 The relationship between environmental factors and benthos Environment factors number of species number of individual -0.508** 0.511** 0.065 -0.302 Air temperature -0.615** Humidity 0.563** Rainfall -0.039 pH -0.106 Biochemical Oxygen Demand (BOD) 0.607** 0.319 Dissolved Oxygen (DO) 0.203 -0.069 Turbidity (NTU) 0.012 0.107 Water temperature 0.011 -0.041 * Significant level at 0.05 ** Significant level at 0.01 อิทธิพลของปจจัยสิ่งแวดลอมที่มีตอจํานวนชนิด และจํ า นวนตั ว สั ต ว ห น า ดิ น จากผลการวิ เ คราะห ค า หนา 54 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 สหสัมพันธระหวางปจจัยสิ่งแวดลอมจํานวนชนิดสัตวหนา ดิน และจํานวนตัวสัตวหนาดิน คา DO มาตรฐานคุณภาพ น้ําที่เหมาะสมตอการดํารงชีวิตของสัตวน้ําตองมีปริมาณ ออกซิเจนที่อยูในน้ํา (DO) ไมต่ํากวา 3 mg/l เมื่อนํามา วิเคราะหในแตละในพื้นที่ พบวา พื้นที่ปาธรรมชาติและปา ใกลแหลงที่อยูอาศัย มีคา DO เฉลี่ย คือ 4.21 mg/l และ 5.35 mg/l ตามลําดับ สําหรับพื้นที่เกษตรกรรมพบวา คา DO มีคาเฉลี่ยต่ํา คือ 2.54 mg/lสําหรับ BOD เกณฑ คุณภาพน้ําที่เหมาะสมตอการดํารงชีวิตของสัตวน้ําตองมี คา BOD ไมเกิน 1.5 mg/l เมื่อนํามาวิเคราะหแตพื้นที่ พบวา ทั้งสามพื้นที่มีคาเฉลี่ย BOD เกินมาตรฐาน และ พบวาคาเฉลี่ยจํานวนสัตวหนาดินมีสูงในพื้นที่ปาธรรมชาติ และต่ําในพื้นที่แหลงที่อยูอาศัย อาจจะเนื่องมาจากบริเวณ พื้นที่ปาธรรมชาติไมมีการรบกวนจากกิจกรรมของมนุษย ทําใหพบเห็นจํานวนสัตวหนาดินสูงกวาพื้นที่แหลงที่อ ยู อาศัย จากผลการวิ เ คราะห ค า สหสั ม พั น ธ ร ะหว า ง คาเฉลี่ยอุณหภูมิอากาศ ความชื้นสัมพัทธ และคาเฉลี่ย จํานวนชนิด และจํานวนตัวสัตวหนาดิน พบวา คาเฉลี่ย จํานวนชนิดและจํานวนตัวสัตวหนาดินสูงเมื่อมีคาเฉลี่ย อุณหภู มิต่ํา ความชื้นสั มพัทธ สูง ซึ่ง พบวา บริเ วณป า ธรรมชาติมีคาเฉลี่ยอุณหภูมิต่ํา และความชื้นสัมพัทธสูง กวาพื้นที่ปาใกลแหลงที่อยูอาศัย ทําใหพบจํานวนชนิดและ จํานวนตัวสัตวหนาดินสูงในพื้นที่ดังกลาว (ภาพที่ 2 ภาพที่ 3 และภาพที่ 4) Figure 2 The relationship between averages of BOD and the number of benthos species in each area. Oral presentation Figure 3 The relationship between environmental factor as air temperature and the number of benthos families and individuals in each area. Figure 4 The relationship between relative humidity and the number of benthos families and individuals in each area หนา 55 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 สรุปผลการศึกษา จากการสํารวจสัตวหนาดินในระบบนิเวศแหลง น้ําที่ตางกัน พบทั้งหมด 3 ไฟลัม (Phylum) 3 คลาส (Classes) 8 อันดับ (Orders) 17 วงศ (Families) จํานวน 1,905 ตัว สัตวหนาดินที่พบมากที่สุดคือ กุงฝอย ซึ่งอยูใน วงศ Palaemonidae รองลงมาคื อ มวนจิง โจน้ํา วงศ Gerridae และหอย วงศ Thiaridae คิดเปนรอยละ 35.28% 19.74% และ16.33% ของจํานวนตัวที่พบ ทั้ ง หมด ตามลํ า ดั บ เมื่ อ พิ จ ารณาในแต ล ะพื้ น ที่ พบว า แหลงน้ําปาธรรมชาติมีสัตวหนาดินมากที่สุด จํานวน 15 วงศ 8 อันดับ พื้นที่ปาเกษตรกรรมพบสัตวหนาดินทั้งหมด 12 วงศ 7 อันดับ และพื้นที่ที่อยูอาศัยพบสัตวหนาดิน 11 วงศ 7 อันดับ จากการศึกษาคาสหสัมพันธระหวางปจจัย สิ่ ง แวดล อ มและสั ต ว ห น า ดิ น ในระบบนิ เ วศแหล ง น้ํ า ที่ ตางกัน พบวา สัตวหนาดินมีความสัมพันธกับอุณหภูมิ อากาศ ความชื้นและ BOD อยางมีนัยสําคัญยิ่ง จากการศึ ก ษาความหลากชนิ ด ความชุ ก ชุ ม การเปลี่ ย นแปลงประชากรสั ต ว ห น า ดิ น ในระบบนิ เ วศ แหลงน้ํา 3 รูปแบบ พบวา ขอมูลที่ไดยังไมครอบคลุมพื้นที่ ทั้ง หมดของมหาวิ ทยาลั ย เท าที่ ค วร ดั ง นั้น หากตอ งการ ขอมูลที่มีความสมบูรณมากกวานี้ควรทําการเพิ่มเติมจุด เ ก็ บ ตั ว อ ย า ง แ ล ะ เ นื่ อ ง จ า ก ข อ มู ล สั ต ว ห น า ดิ น ภายในประเทศไทยยังมีไมมาก ทําใหยากตอการจําแนกซึ่ง เปนอุปสรรคในการระบุชนิด จึงตองมีการศึกษาเพิ่มเติม เพื่ อ เปน ข อ มูล พื้ น ฐานในการจัด การอนุ รั กษ เพื่อ ความ ยั่งยืนของระบบนิเวศสืบไป คําแนะนําจนงานวิจัยครั้งนี้สําเร็จลุลวงไปดวยดี ตลอดจน ขอขอบคุณนางสาวสุมาลี ควรหัตถ และนางสาวสุกัญญา ลาภกระโทก ที่ไดชวยเก็บรวบรวมขอมูลในพื้นที่ เอกสารอางอิง นัสรียา และคณะ. 2555. การประยุกตใชดัชนีชีวภาพ ประเมินคุณภาพน้ําในลําหวยแมตาว อําเภอ แมสอด จังหวัดตาก. วารสารวิจัยมหาวิทยาลัย สวนดุสิต. 5(2):113-123. สั ญ ณ ม รกต บุ ญ ส ง ธนารั ก ษ . 2549. การเปรี ย บเที ย บ คุณภาพน้ํากับความหลากหลายทางชีวภาพ ของแมลงน้ํ า ในแหล ง น้ํ า ต า ง ๆ ภายใน มหาวิ ท ยาลั ย เกษตรศาสตร วิ ท ยาเขต กํ า แพงแสน จั ง หวั ด นครปฐม. วิ ท ยานิ พ นธ ปริญญาโท, มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร. อุทัยวรรณ โกวิทวที และ สาธิต โกวิทวที. 2547. การเก็บ รั ก ษาตั ว อย า งพื ช และสั ต ว . สํ า นั ก พิ ม พ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร : กรุงเทพมหานคร. Cairns, J. and Pratt, J.R. 1993. A history of biological monitoring using bemthic macroinvertes. In: Freshwater biomonitoring and benthic macroinvertebrates. D.M.Rosenberg, and V.H.Resh (Eds.), pp. 10-27. Chapman & Hall, New York. กิตติกรรมประกาศ ผูวิจัยขอขอบคุณผูชวยศาสตราจารยกอบศักดิ์ วั น ธงไชย และอาจารย รุ จ มรกตที่ ป รึ ก ษาร ว มที่ ใ ห Oral presentation หนา 56 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ผลกระทบของเขตเงาฝนตอการปรากฏของพรรณไมตามระดับความสูงจากน้ําทะเลในบริเวณ เขาแหลม ณ อุทยานแหงชาติเขาใหญ จังหวัดนครราชสีมา Effect of Rain Shadow on Presence of Trees along Elevation in Khao Leam Area at Khao Yai National Park, Nakhon Ratchasima Province สัมฤทธิ์ เส็งเล็ก1* ดอกรัก มารอด1 สราวุธ สังขแกว1 และ กฤษฎา หอมสุด2 1 ภาคชีววิทยาปาไม คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ 2 อุทยานแหงชาติเขาใหญ จังหวัดนครราชสีมา * Corresponding-author: Email: senglek@hotmail.com บทคัดยอ: การศึกษาผลกระทบของเขตเงาฝนตอการปรากฏของพรรณไมตามระดับความสูงจากน้ําทะเล มีวัตถุประสงค เพื่อ การศึกษาอิทธิพลของปจจัยสิ่งแวดลอมและการปรับตัวของพรรณพืชในเขตเงาฝน โดยวางแปลงตัวอยาง ขนาด 10 x 10 เมตร จํานวน 3 แปลง ในทุก ๆ ระดับความสูง 100 เมตร จากระดับน้ําทะเล บนพื้นที่เขาแหลม อุทยานแหงชาติเขาใหญ เพื่อ สํารวจองคประกอบพรรณพืชและปจจัยสิ่งแวดลอม (ความสูงจากระดับน้ําทะเล สมบัติดิน และความลาดชัน) ผลการศึกษาพบวา ปริมาณน้ําฝนระหวางดานตะวันออกเฉียงเหนือและดานตะวันตกเฉียงใต มีความแตกตางกัน อยางมีนัยสําคัญทางสถิติ (p < 0.001) จึงสามารถระบุไดวา ทิศดานลาดตะวันออกเฉียงเหนือ คือ พื้นที่เขตเงาฝน และทิศดาน ลาดตะวันตกเฉียงใต คือ เขตรับฝน ความหลากหลายของพรรณพืช พบชนิดพันธุไมจํานวน 103 ชนิด จาก 80 สกุล ใน 42 วงศ และไมสามารถระบุชนิด 2 ชนิด จําแนกเปนไมใหญ 82 ชนิด และไมรุน 55 ชนิด พรรณไมเดน คือ ตองลาด, กะอวม และ สะเตา มีคาดัชนีความสําคัญเทากับ 22.91, 19.03 และ 13.85 ตามลําดับ อิทธิพลของเขตเงาฝนสงผลตอการเติบโตและชนิด พันธุพืช กลาวคือ ในดานอับฝนตนไมมีขนาดเสนผานศูนยกลางเฉลี่ยเล็กกวาดานรับฝน อยางมีนัยสําคัญทางสถิติ (p < 0.01) และพื้นที่เขตเงาฝนมีชนิดพันธุพืชกลุมไมผลัดใบมากกวาไมผลัดใบ โดยเฉพาะในระดับพื้นที่สูงเนื่องจากสภาพอากาศที่ คอนขางรอน และดินแหงแลง เมื่อพิจารณาการสืบตอพันธุจากการกระจายของขนาดเสนผานศูนยกลาง พบวา มีการกระจาย เปนแบบ negative exponential growth form หรือมีการเจริญทดแทนดานโครงสรางเปนไปตามธรรมชาติ นอกจากนี้ ปจจัยความลาดชัน และความสูงจากระดับน้ําทะเล ก็สงผลตอการปรากฏของพรรณพืชดวยเชนกัน คําสําคัญ: เขตเงาฝน การสืบตอพันธุ การกระจายของพันธุพืช อุทยานแหงชาติเขาใหญ Abstract: The study on affected of rain shadow on plant community distribution upon altitudinal was carried out in Khao Laem at Khao Yai National Park. The objective aimed to clarify the influence of rain shadow to plant distribution. Three temporary plots, size 10 m x 10 m, were set up at every 100 m above mean sea level on both aspects of the Khao Laem. All trees and saplings were measured and identified. In addition, the environmental factors (elevation, soil properties and slope) were also observed. The results showed that the annual rainfall between northeast and southwest was significantly different (p < 0.001). It can determine that northeast was the rain shadow and southwest was the rainy. Oral presentation หนา 57 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 103 plant species (including two unidentified ones) from 80 genera of 42 families were found and classified into 82 and 55 of mature and sapling species, respectively. The dominant trees based on important value index (IVI) were Actinodaphne henryi, Acronychia pedunculata, and Pterospermum grandiflorum which IVI were 22.91, 19.03 and 13.85 %, respectively. The influence of rain shadow on plant growth and species existing was significantly different (P < 0.01). The small size class and low species diversity was found in the northeast aspect and mostly comprised with the deciduous species than evergreen species especially on high elevation which quite warm and drought than southwest aspect. The DBH distribution class of both aspects showed the negative exponential growth form. Indicating they can maintain their forest structure under the natural condition. Apart from the rain shadow factor, other environmental factors such as slope and elevation would also influence the tree distribution. Keywords: rain shadow, regeneration, plant distribution and Khao Yai National Park บทนํา สังคมพืชมีความหลากหลายและแตกตางกันทาง ชี ว ภาพขึ้ น อยู กั บ ป จ จั ย สิ่ ง แวดล อ มที่ เ ป น ป จ จั ย จํ า กั ด โดยเฉพาะปริมาณและการกระจายของน้ําฝน (ธวัชชัย; 2555) ซึ่งสงผลกระทบตอการปรากฏของสังคมปาแตละ ชนิด โดยสังคมปาไมผลัดใบ มีพันธุไมที่เปนองคประกอบ หลักเปนพันธุไมที่ชอบความชื้น สามารถเติบโตและตั้งตัว ไดดีใ นพื้น ที่ที่มี ความชื้น สูง ในทางตรงกั นขา มสัง คมป า ผลัดใบ ชนิดพันธุพืชสวนใหญนั้นเปนพันธุพืชที่ทนทานตอ ความแหงแลงเปนระยะเวลาที่ยาวนานไดดีกวา มีกลไกใน การปรับตัวรักษาสมดุลของน้ําภายในลําตน โดยในชวงฤดู แลง จะทิ้งใบเพื่อเก็บรักษาความชื้นไว และเมื่อมีฝนมา หรือไดรับความชื้นติดตอกัน ก็จะผลิใบใหม สภาพภู มิ ป ระเทศ เป น ตั ว กํ า หนดการได รั บ น้ําฝนที่ไ มเ ทาเทียมกัน นอกจากนั้ นความแตกตางของ ความสูงจากระดับ น้ําทะเล ที่สงผลต อการเกิดฝนภูเขา (orographic rain) และทิศทางดานลาด ที่สงผลใหเกิด ดานรับฝนและดานเงาฝน (rain shadow) ฉะนั้นแม บริ เ วณพื้ น ป า จะมี ค วามต อ เนื่ อ งกั น แต อ าจมี ค วาม แตกตางของชนิดพันธุไมในสังคมพืชอยางสิ้นเชิง อยางไรก็ ตาม พืชจําเปนตองมีกลไกในการปรับตัวใหเขากับ Oral presentation สิ่งแวดลอมลอมที่อาศัย และขยายพื้นที่ใหครอบคลุมมาก ที่สุด เพื่อการดํารงเผาพันธุของตัวเองเอาไว ในปจจุบัน สภาวะโลกรอนไดมีแนวโนมทวีความ รุนแรงมากขึ้น ซึ่งสงผลใหการกระจาย และทิ้งชวงของฝน เปนเวลานาน ทําใหพื้นที่ที่มีความแหงแลงก็ทวีความแหง แล ง มากขึ้ น สิ่ ง มี ชี วิ ต ที่ อ าศั ย อยู ใ นบริ เ วณดั ง กล า ว จํ า เป น ต อ งปรั บ ตั ว โดยเฉพาะพรรณพื ช ซึ่ ง ไม ส ามารถ เคลื่ อ นที่ ไ ด จึ ง เป น สิ่ ง มี ชี วิ ต ที่ ไ ด รั บ ผลกระทบโดยตรง อยางไรก็ตาม พรรณพืชเองเพื่อการดํารงเผาพันธุจึงตอง กระจายพั น ธุ ขึ้ น ที่ สู ง เนื่ อ งจากในบริ เ วณที่ สู ง นั้ น มี ความชื้นมากกวาในพื้นที่ต่ํา แตการกระจายของพรรณพืช จะถูกจํากัดดวยอุณหภูมิ ทําใหมีพืชบางชนิดเทานั้นที่จะ สามารถกระจายพันธุขึ้นที่สูงได การศึ ก ษาครั้ ง นี้ จึ ง เป น การศึ ก ษาถึ ง การ กระจายของฝนและอิทธิพลของปจจัยสิ่งแวดลอมที่สงผล กระทบตอพรรณพืชในเขตรับฝนและเขตเงาฝน เพื่อใช เปนแผนการจัดการทรัพยากรปาไม และการคงอยูของ ความหลากหลายของพรรณพืช ตามความตองการทาง นิเวศวิทยาที่แตกตางกันไป หนา 58 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 อุปกรณและวิธีการทดลอง 1. สถานที่ศึกษา อุทยานแหงชาติเขาใหญ (พิกัด 14 05 - 14 35 N และ 101 05 - 101 50 E) มีเนื้อที่ประมาณ 2,168 ตารางกิโลเมตร มีลักษณะเปนภูเขาสูง มีที่ราบสูง และที่ราบต่ํา แทรกตัวอยูบนสันเขาและในหุบเขา มี จุดสูงสุดที่ยอดเขารม 1,351 เมตร จากระดับน้ําทะเล รองลงมาคือ ยอดเขาแหลม 1,326 เมตร (มูลนิธิพิทักษ อุทยานแหงชาติเขาใหญ ; 2548) เปนพื้นที่ที่มีความ หลากหลายทางชีวภาพทั้งในระดับพันธุกรรม ชนิดพันธุ และระบบนิเวศสูง พบชนิดปา 6 ชนิด ไดแก ปาดิบแลง ปาดิบชื้น ปาดิบเขาระดับต่ํา ปาผสมผลัดใบ ปาเต็งรัง และทุงหญา โดยปาดิบแลงมีพื้นที่ปกคลุมมากที่สุด พื้นที่มี สภาพภูมิอากาศแบบมรสุม คือ มีฤดูกาลที่ชัดเจน โดยฤดู ฝนเริ่มตั้งแต เดือนพฤษภาคม - ตุลาคม มีปริมาณน้ําฝน เฉลี่ยรายป 2,270 มิ ลลิเมตร และมีความชื้นสัมพัท ธ คอนขางสูง ชวงฤดูหนาว เริ่มตั้งแตเดือนพฤศจิกายน กุ ม ภาพั น ธ ส ว นฤดู ร อ น เริ่ ม เดื อ นมี น าคม-เมษายน (Chayamarit, 2006) 2. การเก็บขอมูล 1. ปริ ม าณน้ํ า ฝนในแต ล ะทิ ศ ทาง ทํ า การ รวบรวมขอมูลปริมาณน้ําฝนรายวันยอนหลัง 8 ป ตั้งแต วันที่ 1 มกราคม พ.ศ. 2548 จนถึง 31 ธันวาคม พ.ศ. 2555 จากสถานีตรวจอากาศกลุมงานเกษตรปากชอง จังหวัดนครราชสีมา (ตัวแทนขอมูลเขตเงาฝน) และสถานี ตรวจอากาศปราจีนบุรี จังหวัดปราจีนบุรี (ตัวแทนขอมูล เขตรับฝน) เพื่อนําขอมูลที่ไดมาเปรียบเทียบความแตกตาง ของการกระจาย (วันตอป) ปริมาณน้ําฝนเฉลี่ยรายป 2. องค ป ระกอบของชนิ ด พั น ธุ แ ละป จ จั ย สิ่งแวดลอ ม ศึกษาการกระจายของสังคมพืช ตามระดั บ ความสูงและทิศทางดานลาด โดยกําหนดพื้นที่วางแปลง ตั ว อย า งทุ ก ๆ ระดั บ ความสู ง 100 เมตร จาก ระดับน้ําทะเล เริ่มสํารวจตั้งแตบริเวณตีนเขา (800 เมตร จากระดั บ น้ํ า ทะเล) จากทิ ศ ด า นลาดเขตรั บ ฝน (ทิ ศ Oral presentation ตะวันตกเฉียงใต) ขึ้นไปยังยอดเขา (1,200 เมตร จาก ระดับน้ําทะเล) และสํารวจตอเนื่องลงไปยังทิศดานลาด เขตเงาฝน (ทิศตะวันออกเฉียงเหนือ) ในแตละระดับความ สูง โดยวางแปลงขนาด 10 x 10 เมตร จํานวน 3 แปลง แตละแปลงมีระยะหางกัน 50 เมตร เพื่อสํารวจชนิดและ วัดขนาดของไมใหญหรือไมตน (tree) คือ ไมที่มีขนาดเสน ผานศูนยกลางเพียงอก (diameter at breast height, DBH, ที่ระดับ 1.30 เมตร จากพื้นดิน) ตั้งแต 4.5 เซนติเมตร และมีความสูงตั้งแต 130 เซนติเมตรขึ้นไป จากนั้นวางแปลงยอยขนาด 4 x 4 เมตร ที่บริเวณมุมของ แปลงขนาด 10 x 10 เมตร เพื่อใชในการสํารวจไมรุน (sapling) หรื อ ไม ที่มี ขนาด DBH น อยกว า 4.5 เซนติเมตร และมีความสูงมากกวา 130 เซนติเมตร ทํา การจําแนกชนิดและนับจํานวนในแตละแปลงตัวอยาง เก็บขอมูลปจจัยสิ่งแวดลอมภายในแปลงสํารวจ ที่ สํ า คั ญ คื อ ความสู ง จากระดั บ น้ํ า ทะเล (elevation) ความลาดชันของพื้นที่ (slope) คาความเปนกรด – ดาง (soil pH) ซึ่งทําการวัดดวย soil tester และสมบัติดิน (soil properties) ทําโดยเก็บตัวอยางดินดินชั้นบน (ความลึก ตั้งแต 0 - 15 cm) ภายในแปลงตัวอยาง เก็บ ตัวอยางดินจํานวน 3 ตัวอยางตอแปลง เพื่อนํามาหา อินทรียวัตถุในดิน ในหองปฏิบัติการตอไป 3. วิเคราะหขอมูล 1. ขอมูลปริมาณน้ําฝนและการกระจายของฝน ระหวางป พ.ศ. 2545 – 2555 ที่ไดรับทั้งทางเขตรับฝน และเขตเงาฝนมาทําการเปรียบเทียบความแตกตางของ การกระจายและปริ ม าณน้ํ า ฝน ด ว ยการเปรี ย บเที ย บ คาเฉลี่ยกลุมตัวอยาง 2 กลุม ดวยการทดสอบแบบ t-test ที่ระดับความเชื่อมั่น 95 % (p < 0.05) 2. วิเคราะหดัชนีคาความสําคัญ (importance value index, IVI) ซึ่งเปนคารวมของการแสดงออกของ พันธุไ มในสังคมพืช คํานวณได จากผลรวมของคา ความ หนาแนนสัมพัทธ (relative density, RD) คาความถี่ สัมพัทธ (relative frequency, RF) และคาความเดน หนา 59 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 สัมพัทธ (relative dominance, RDo) (Whitaker, 1970) หรือ IVI = RD + RF + RDo 3. คา ดัช นีค วามคล ายคลึ ง (Index of similarity, IS) โดยใชสมการหาความคลายคลึง ของ Sorensen (1948) ดังนี้ IS (%)= 2W A+B X 100 เมื่อ IS = ดัชนีความคลายคลึงของ Sorensen W = จํานวนชนิดที่ปรากฏทั้งในสังคม A และ B A = จํานวนชนิดที่ปรากฏทั้งหมดในสังคม A B = จํานวนชนิดที่ปรากฏทั้งหมดในสังคม B 4. ปจจัยสิ่งแวดลอมที่กําหนดการปรากฏของ พรรณไม ทําการวิเคราะหโดยใชดัชนีคาความสําคัญของ พรรณไมทุกชนิดในแตละหมูไมเปนหลัก ตามกระบวนการ วิเคราะหวิธี Canonical Correspondence Analysis (CCA) ดวยโปรแกรม PCORD version 5 (Mccune and Grace, 2002) ซึ่งเปนการวิเคราะหแบบหลายตัวแปรเพื่อ การจัดลําดับทั้งสวนของหนวยตัวอยาง และตัวแปร 5. ดั ช นี ค วามหลากหลายของชนิ ด พั น ธุ (diversity index) ของ Shannon-Wiener index (H) มีสูตรการคํานวณดังนี้ (Shannon and Weaver, 1949) H = -∑si=1 (pi ln pi) เมื่อ H = คาดัชนีของ Shannon-Wiener Oral presentation pi = อัตราสวนของจํานวนในชนิดที่ i ตอ จํานวนตัวอยางทั้งหมด เมื่อ i = 1, 2, 3,…, s s = จํานวนชนิดทั้งหมดที่พบในการสํารวจ ผลและวิจารณ 1. อิทธิพลของทิศทางดานลาดตอปริมาณน้ําฝน ผลการวิ เ คราะห ข อ มู ล ปริ ม าณน้ํ า ฝนย อ น ยอนหลัง 8 ป ตั้งแต พ.ศ. 2548-2555 พบวา จํานวนวัน ของการกระจายของฝนเฉลี่ยรายป และปริม าณน้ํ าฝน เฉลี่ยรายป ของสถานีตรวจวัดอากาศปากชอง มีคาเทากับ 127 วันตอป และ 1,244.4 มิลลิเมตรตอป ตามลําดับ ในขณะที่ ส ถานี ต รวจวั ด อากาศปราจี น บุ รี มี ค า เท า กั บ 134.4 วันตอป และ 1,905.1 มิลลิเมตร ตามลําดับ โดย จํานวนวันของการกระจายของฝนไมมีความแตกตางกัน อย า งมี นั ย สํ า คั ญ ระหว า งทิ ศ ทางด า นลาด แต ป ริ ม าณ น้ําฝนเฉลี่ยรายป มีความแตกตางกันอยางมีนัยสําคัญทาง สถิติ (p < 0.001) โดยเฉพาะในชวงฤดูฝน (เดือน พฤษภาคม - ตุลาคม) พบวา ปริมาณน้ําฝนเฉลี่ยรายเดือน ของทั้งสองสถานีตรวจวัดอากาศมีความแตกตางกันอยาง มีนัยสําคัญ (p < 0.05) แสดงใหเห็นวา อิทธิพลของทิศ ดานลาดของเขาแหลม ทําใหฝนภูเขา (orographic rain) ที่ เ กิ ด ขึ้ น ในบริ เ วณนี้ ส ง ผลให เ กิ ด เขตเงาฝน (rain shadow) คือ ทิศทางดานตะวันออกเฉียงเหนือ (จังหวัด นครราชสีมา) มีปริมาณน้ําฝนเฉลี่ยรายปนอยกวาพื้นที่รับ ฝน (ทิศทางดานตะวันตกเฉียงใต จังหวัดปราจีนบุร)ี อยาง ชัดเจน (ภาพที่ 1) หนา 60 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 700 * 600 Aver. monthly rainfall (mm) SW NE ** 500 400 *** * 300 200 100 De c Nov Oc t Se p Aug Jul Jun May Apr Mar Fe b Jan 0 Mouth ภาพที่ 1 ปริมาณน้ําฝนเฉลี่ยรายเดือนในรอบ 8 ป ตั้งแต2548-2555 ของสถานีตรวจอากาศปราจีนบุรี (SW = เขตรับฝน) และสถานีตรวจอากาศปากชอง (NE = เขตเงาฝน) หมายเหตุ * p < 0.05, ** p < 0.01, *** p < 0.001 จากการเปรียบเทียบขอมูลปริมาณน้ําฝนในแต ละทิ ศ ทางด า นลาดของเขาแหลมพบว า ฝนที่ ต กผ า น อุ ท ยานแห ง ชาติ เ ขาใหญ ในบริ เ วณเขาแหลม มี ก าร กระจายของจํานวนวันที่ฝนตกเทา ๆ กัน แตปริมาณของ น้ําฝนที่ไดรับนั้นแตกตางกัน เนื่องจากอิทธิพลของทิศทาง ดานลาดของภูเขา ที่ทําใหเกิดการกระจายและการไดรับ ปริมาณน้ําฝนที่แตกตาง (Terry and Wotling, 2011) หรืออาจกลาวไดวา ภูเขานั้นเปนสิ่งขวางกั้นลมและฝน (Smith, 1979) จนกอใหเกิดเขตเงาฝน (rain shadow) ขึ้น ในบริเวณเขาแหลม 2. องคประกอบของพรรณไมในบริเวณเขาแหลม ผลการศึกษา พบพรรณไมทั้งหมด 431 ตัวอยาง สามารถจําแนกได 103 ชนิด 80 สกุล 42 วงศ และไม Oral presentation สามารถระบุชนิดอีก 2 ชนิด โดยแบงเปน ไมใหญจํานวน 312 ตัวอยาง 82 ชนิด 63 สกุล 36 วงศ และเปนไมรุน จํานวน 119 ตัวอยาง 55 ชนิด 49 สกุล 26 วงศ พบวงศที่ มีชนิดไมมากที่สุ ด 5 อันดับแรก ไดแก วงศไมอบเชย (LAURACEAE), วงศไมมะขามปอม (EUPHORBIACEAE), วงศไมสม (RUTACEAE), วงศไมสะเดา (MELIACEAE) และ วงศไมลําไย (SAPINDACEAE) มีความหนาแนน และ พื้ น ที่ ห น า ตั ด ของพรรณไม ใ นบริ เ วณเขาแหลม เท า กั บ 1,040 ตนตอเฮคแตร และ 176.33 ตารางเมตรตอเฮค แตร ตามลําดับ สําหรับชนิดไมที่มีความหนาแนนสูงสุด 5 อันดับแรก ไดแก กะอวม (Acronychia pedunculata (L.) Miq.), ตองลาด (Actinodaphne henryi Gamble), ปอมืน (Colona floribunda (Kurz) Craib), ตาทิบทอง หนา 61 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 (Neolitsea siamensis Kosterm.) และ เชี ย ด (Cinnamomum iners Reinw. ex Blume) มีคาเทากับ 93.33, 73.33, 46.67, 36.67 และ 33.33 ตนตอเฮคแตร ตามลําดับ สวนชนิดไมที่มีพื้นที่หนาตัดสูงสุด 5 อันดับแรก ไดแก ตองลาด (Actinodaphne henryi Gamble), สะ เต า (Pterospermum grandiflorum Craib), EUPHORBIACEAE sp.1, กะอวม (Acronychia pedunculata (L.) Miq.) และ ปอมืน (Colona floribunda (Kurz) Craib) มีคาเทากับ 22.13, 15.43, 14.87, 14.80 และ 14.13 ตารางเมตรตอเฮคแตร ตามลําดับ พิจารณาพรรณไมเดนจากคาดัชนีความสําคัญ (IVI) ในไมใหญ พบวา ชนิดพันธุไมที่มีคาดัชนีความสําคัญ สู ง ใน 10 อั น ดั บ แรก ได แ ก ตองลาด (Actinodaphne henryi Gamble), กะอวม (Acronychia pedunculata (L.) Miq.), สะเตา (Pterospermum grandiflorum Craib), ปอมืน (Colona floribunda (Kurz) Craib), EUPHORBIACEAE sp.1, เชียด (Cinnamomum iners Reinw. ex Blume), ก อ เดื อ ย (Castanopsis acuminatissima (Blume) A. DC.), ตาทิ บทอง (Neolitsea siamensis Kosterm.), กําลั งเลื อดม า (Knema linifofia (Roxb.) Warb.) และ เอียน (Neolitsea zeylanica (Nees) Merr.) โดยมีคาเทากับ 22.91, 19.03, 13.85, 13.60, 12.57, 11.46, 11.21, 10.24, 7.72 และ 7.69 ตามลําดับ เ มื่ อ พิ จ า ร ณ า พ ร ร ณ ไ ม เ ด น จ า ก ดั ช นี ค า ความสําคัญ (IVI) ของไมใหญในแตละทิศทางดานลาด พบวา เขตรับฝน พรรณไมที่มีคาดัชนีความสําคัญสูงใน 10 อันดั บแรก ไดแ ก ตองลาด (Actinodaphne henryi Gamble), สะเต า (Pterospermum grandiflorum Craib), กอเดื อย (Castanopsis acuminatissima (Blume) A. DC.), เชียด (Cinnamomum iners Reinw. ex Blume), พลองกินลูก (Memecylon ovatum Sm.), พูสลักใบดก (Epiprinus siletianus (Baill.) Croig.), กําลังเลือดมา (Knema linifofia (Roxb.) Warb.), ตาทิบ Oral presentation ทอง (Neolitsea siamensis Kosterm.), นี เ ลง (Gomphandra tetrandra (Wall.) Sleum.) และ แดง ดง (Walsura robusta Roxb.) โดยมีคาเทากับ 34.25, 24.70, 21.77, 15.32, 11.96, 11.07, 10.83, 10.47, 10.08 และ 9.05 ตามลําดับ สวนเขตเงาฝน พรรณไมที่มี คาดัชนีความสําคัญสูงใน 10 อันดับแรก ไดแก กะอวม (Acronychia pedunculata (L.) Miq.), ปอมื น (Colona floribunda (Kurz) Craib), EUPHORBIACEAE sp.1, พะบ าง (Mischocarpus pentapetalus (Roxb.) Radlk.), เอียน (Neolitsea zeylanica (Nees) Merr.), ชมพูน้ํ า (Syzygium siamense (Craib) Chantar. & J. Parn.), เตาสยาม (Macaranga siamensis S.J. Davies), ครุฑกนก (Macropanax cf. undulatus (Wall. ex G.Don) Seem.), กัดลิ้น (Walsura trichostemon Miq.) และ มะซัก (Sapindus rarak DC.) มีคาเทากับ 45.16, 34.00, 23.03, 14.38, 13.41, 12.01, 8.35, 8.21, 8.15 และ 7.44 ตามลําดับ เมื่ อพิ จารณาดั ชนี ความคล ายคลึ ง (similarity index) ของพรรณไมทั้งสองทิศทางดานลาด พบวา มีคา ดัชนีความคลายคลึงเทากับ 36.89 % ซึ่งถือวามีความ คลายคลึงอยูในระดับคอนขางต่ํา แมวาอยูในพื้นที่เดียวกัน แสดงใหเห็นถึงอิทธิพลของเขตอับฝนที่มีผลตอการตั้งตัว ของพรรณพืชในพื้นที่ โดยพบชนิดพันธุที่สามารถปรากฏ ในทั้งสองทิศดานลาด จํานวน 19 ชนิด เชน ตองลาด (Actinodaphne henryi Gamble), ตาเสือใบเล็ก (Aglaia gigantea (Pierre) Pellegr.), หมี อิ น (Beilschmiedia incospicua Kosterm.), กอเดือย (Castanopsis acuminatissima (Blume) A. DC.), แกงขี้พระรวง (Celtis timorensis Span.), สีเสียดเทศ (Choerospondias axillaris (Roxb.) B.L. Burtt & Hill), สมุยหอม (Clausena harmandiana (Piere) Piere ex Guillaumin), เชียด (Cinnamomum iners Reinw. ex Blume), หมากขี้อายขาว (Cryptocarya หนา 62 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 albiramea Kosterm.) และ พูสลักใบดก (Epiprinus siletianus (Baill.) Croig.) เปนตน ไมเดนที่พบบริเวณเขาแหลม พบวา พรรณไมที่ ส ว นใหญ เ ป น พรรณไม ไ ม ผ ลั ด ใบ (evergreen tree species) ที่สามารถพบไดในปาดิบแลง และ ปาดิบเขา ระดับต่ํา และมีพรรณไมเดนบางชนิดที่เปนพรรณไมผลัด ใบ (deciduous tree species) ที่สามารถพบไดในปา ผสมผลัดใบ หรือกลาวไดวา พรรณไมที่เปนองคประกอบ หลักในปาบริเวณเขาแหลม อุทยานแหงชาติเขาใหญ เปน พรรณไมไมผลัด อยางไรก็ตาม การกระจายของพรรณไม ทั้งสองกลุม มีความแตกตางกันระหวางทิศทางดานลาด กล าวคื อ เขตรับ ฝน พรรณไม เด น ที่เ ป นโครงสร า งและ องค ป ระกอบหลั ก เป น พรรณไม ไ ม ผ ลั ด ใบ ที่ ต อ งการ ความชื้นในดินสูง สวนในทางตรงกันขาม เขตเงาฝน พบ พรรณไมที่เปนเดนที่เปนโครงสรางและองคประกอบหลัก เปนพรรณไมกลุมผลัดใบที่สามารถกระจายและตั้งตัวไดดี ในพื้นที่แหงแลง หรือมีความชื้นในดินนอย 3. ปจจัยกําหนดการปรากฏของพรรณพืช เมื่ อ พิ จ ารณาป จ จั ย สิ่ ง แวดล อ มที่ มี อิ ท ธิ พ ลในการ กํ า หนดการปรากฏของหมู ไ ม จากการวิ เ คราะห CCA พบวา การปรากฏของหมูไมสามารถอธิบายไดจากการ กระจายของพรรณพืชบนแกนที่ 1 และ 2 โดยมีคา Eigen value เทากับ 0.867 และ 0.748 ตามลําดับ โดยมีคา ความแปรผันรวมทั้ง 2 แกนที่ 28.3 เปอรเซ็นต และมีคา ความสัมพันธ (correlation, r2) ระหวางชนิดและปจจัย สิ่งแวดลอมตอแกนที่ 1 และ 2 มีคาสูงถึง 0.988 และ 0.999 (ตารางที่ 1) และปจจัยที่มีความสัมพันธเชิงบวกกับ แกนที่ 1 คื อ อิ น ทรี ย วั ต ถุ ใ นดิ น และ ความสู ง จาก ระดับน้ําทะเล โดยมีคาความสัมพันธ r2= 0.628 และ 0.557 ตามลําดับ สวนความเปนกรด – ดางของดิน และ ความลาดชัน มีคาความสัมพันธเชิงลบกับแกนที่ 1 โดยมี คา r2= 0.397 และ 0.856 (ตารางที่ 2) อยางไรก็ตาม ปจจัยสิ่งแวดลอมในดาน ระดับ ความสูงจากน้ําทะเล, ปริมาณอินทรียวัตถุในดิน , ความ Oral presentation ลาดชัน และ ความเปนกรด-ดางของดินที่มีความแปรผัน มากในละหมูไม (ภาพที่ 2) ปจจัยดานความสูงเหนื อ ระดับน้ําทะเลเปนปจจัยสําคัญในการกําหนดการปรากฏ ของพรรณพื ช บริ เ วณเขาแหลม เนื่อ งจากความสู ง จาก ระดับน้ําทะเลที่สูงขึ้นเปนปจจัยที่สงผลตอความผันแปร ของอุณหภูมิที่ลดต่ําลง ในขณะที่ความชื้นในอากาศเพิ่ม สูงขึ้น ทําใหการปรากฏของพรรณไมมีความแตกตางกัน ตามระดับความสูงอยางชัดเจน จากการรายงานของ ดอก รัก และ อุทิศ (2552) พบวา การกระจายของชนิดปาแปร ผันตามระดับความสูงจากน้ําทะเล เชนที่ระดับความสูง ตั้งแต 1,000 – 1,800 เมตร จากระดับน้ําทะเล พบการ กระจายของสังคมพื ชปาดิบเขาระดับต่ํ า (lower hill evergreen forest) โดยมีสภาพภูมิอากาศคอนขางหนาว เย็นตลอดป โดยมีอุณหภูมิตั้งแต < 0 – 20 C มีความชื้น สูง โดยเฉพาะฤดูฝนอาจมีคาความชื้นสัมพันธมากกวา 90 เปอรเซ็นตตลอดเวลา โดยความสูงจากระดับน้ําทะเล มี ความสั ม พั น ธ แ ปรผั น กั บ อุ ณ หภู มิ และ ความชื้ น ใน บรรยากาศ ซึ่งอุณหภูมิเปนปจจัยที่สําคัญตอกิจกรรมทาง ชี ว วิ ท ยาของพื ช ส ง ผลให ต อ ปรากฏของสั ง คมพื ช ตาม ระดับความสูงของพื้นที่ที่แตกตางกัน (Barbour et al., 1980) สอดคลองกับ รายงานของ สคาร และ พงศักดิ์ (2546) ที่ไดศึกษาความสัมพันธระหวางสังคมพืชพรรณไม ปา และปจจัยทางดานดินตามการเปลี่ยนแปลงทางความ สูงของภูมิประเทศ ในอุทยานแหงชาติดอยอินทนนท ที่ พบวา สังคมพืชมีการเปลี่ยนแปลงตามการเปลี่ยนแปลง ของระดับความสูงในพื้นที่อยางชัดเจน หนา 63 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ตารางที่ 1 แสดงค า ทางสถิ ติ ข องการวิ เ คราะห ความสัมพันธของปจจัยสิ่งแวดลอมตอการกระจายของ สังคมพืช ดวยการจัดลับดับสังคม (ordination analysis) โดยวิธี CCA Eigen value Variance in species data % of variance explained Cumulative % explained Pearson Correlation, Spp-Envt Kendall (Rank) Corr., Spp-Envt Axis1 0.867 Axis2 0.748 Axis3 0.626 15.2 13.1 11.0 15.2 0.988 0.911 28.3 0.999 0.956 39.3 0.990 0.911 ตารางที่ 2 คาความสัมพันธระหวางปจจัยสิ่งแวดลอมกับ แกนที่ 1 ถึง 3 โดยวิธีวิเคราะห CCA Variable Soil_OM Soil_pH Slope Elev Axis 1 0.628 -0.397 -0.856 0.557 Oral presentation Correlations Axis 2 -0.031 -0.411 -0.305 -0.787 Axis 3 -0.647 0.192 -0.373 -0.184 ความลาดชันมีความสัมพันธโดยตรงตอความลึก ของดิน โดยปกติดินจะมีความลึกของดินชั้นบนนอย เมื่อมี ความลาดชันสู ง ในขณะเดี ยวกั นที่ค วามลาดชันมาก ๆ ตนไมมีโอกาสไดรับอิทธิพลจากลมพายุ ทําใหหักโคน หรือ สงผลตอการเกิดการพังทลายของดินสูง ทําใหเกิดการไหล บาชะลางพังทลายมาก และน้ําก็พาเศษซากตะกอนและ ธาตุ อ าหารไปด ว ย ส ง ผลให พื้ น ที่ มี ค วามอุ ด มสมบู ร ณ น อ ยลง ผลสื บ เนื่ อ งจากการชะล า งหน า ดิ น ที่ รุ น แรง โดยเฉพาะพื้นที่ที่มีความลาดชันสูง สงผลทําใหปริมาณ สัดสวนของอินทรียวัตถุในดินนอย ทําใหดินขาดความอุดม สมบูรณไมเหมาะตอการตั้งตัวของกลุมพืชไมผลัดใบ มีผล ทําใหการเจริญเติบโตของพืชไมดีนัก (ดอกรัก และ อุทิศ, 2552) จากการศึกษาของ รุงสุริยา (2545) พบวา สังคม พืชปาผสมผลัดใบชื้นในเขตภาคตะวันออก มักปรากฏใน พื้นที่ที่มีความอุดมสมบูรณ และมีความลาดชันสูง การชะ ลางหนาดินที่รวดเร็วนั้นสงผลใหพื้นที่นั้นเกิดเปนพื้นที่โลง พืชที่ปรากฏมักเปนพืชที่พบไดทั่วไปในปาผสมผลัดใบ หนา 64 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ภาพที่ 2 การจัดอันดับของหมูไม ในบริเวณเขาแหลม อุทยานแหงชาติเขาใหญ ตามความสัมพันธของปจจัยสิ่งแวดลอม; อินทรียวั ตถุ ในดิ น (Soil_OM), ความเป นกรด-ด างของดิน (Soil_pH), ระดั บความสูงจากน้ําทะเล (Elev) และ ความลาดชัน (Slope) ซึ่งเปนพืชที่ตองการแสงมาก หรือเรียกพืชกลุมนี้วา sun species หรือ heliophytes (Barbour et al., 1980; Luttge, 2008) สภาวะของความเปนกรด – ดางของดิน (soil pH) ในธรรมชาติดินมีคา pH อยูระหวาง 6.5-7.5 ซึ่งเปน สภาวะที่ เ หมาะสมต อ การละลายและแลกเปลี่ ย นธาตุ อาหารระหวางดินและรากพืช จากรายงานของ Hassett Oral presentation and Wayne (1992) กลาววา คาปฏิกิริยาของดิน เปนตัว บงชี้ถึงระดับของการผุสลายตัวของวัตถุตนกําเนิดดิน โดย ในดินที่มีการพัฒนาการผุพังสลายตัวมาเปนเวลานานจะมี คาปฏิกิริยาของดินเปนกรดสูงขึ้นเรื่อย เนื่องจากการถูก แทนที่ของ basic cation (Ca2+, Mg2+) ดวย H+ และดิน ที่มีสภาพเปนกรดสูง สงผลกระทบตอความพรอมใชของ ธาตุอาหาร (nutrient availability) ลดลง (Foth, 1990) หนา 65 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ซึ่งเปนเหตุใหจํานวนชนิดของพืชลดลง เมื่อดินมีความเปน กรดสูง ดวยเหตุนี้ ความเปนกรด – ดางของดินจึงเปน ป จ จั ย หนึ่ ง ที่ ส ง ผลต อ การควบคุ ม ความหลากชนิ ด ของ สังคมพืช (Van der Welle et al., 2003) ตารางที่ 3 การเปรียบเทียบขนาดเสนผานศูนยกลางของ ไมใหญ ตามระดับความสูงจากน้ําทะเล เดียวกัน ในแตละ ทิศทางดวยการทดสอบแบบ t-test วิธี Mann-Whitney rank sum test 4. ผลกระทบของเขตเงาฝนตอพรรณไม ขนาดเสนผานศูนยกลาง (±SD) เขตรับฝน เขตเงาฝน 800 9.48 (±3.7) 13.18 (±6.4)* 900 11.26 (±6.2) 9.76 (±6.9) 1,000 16.33 (±10.2) 8.95 (±3.9)*** 1,100 16.54 (±8.9) 15.06 (±11) 1,200 12.25 (±5.2) 14.46 (±11.3) เฉลี่ย 12.84 (±7.3) 11.17 (±7.1)** หมายเหตุ * p < 0.05, ** p < 0.01, *** p < 0.001 เมื่อพิจารณาขนาดเสนผานศูนยกลางของพรรณ ไมตามระดับความสูงจากน้ําทะเล ในแตละทิศทางดาน ลาด พบวา ขนาดของเสนผานศูนยกลางเฉลี่ย ในเขตรับ ฝนมีขนาดใหญกวาเขตเงาฝน อยางมีนัยสําคัญทางสถิติ (p <0.01) มีคาเทากับ 12.84 ± 7.3 และ 11.17 ± 7.1 เซนติเมตร ตามลําดับ (ตารางที่ 3) โดยเฉพาะเมื่อ พิจารณาตามระดับความสูงจากน้ําทะเล พบวา ที่ระดับ ความสู ง 1,000 เมตรจากน้ํ า ทะเล ขนาดเส น ผ า น ศูนยกลางมีความแตกตางกันอยางมีนัยสําคัญทางสถิติ (p < 0.001) โดยเขตรับฝนมีขนาดเสนผานศูนยกลางเฉลี่ย ใหญกวา อยางไรก็ตาม ที่ระดับความสูง 800 เมตร จาก ระดับน้ําทะเล ขนาดเสนผานศูนยกลางเฉลี่ยของพรรณไม เขตเงาฝนมีขนาดใหญกวาเขตรับฝน อาจเนื่องมาจาก เขต เงาฝน พบพรรณไมป ระเภทผลัด ใบ ที่มี ลํา ตนค อนขา ง ใหญ และมีไมรุนจํานวนนอย เนื่องจากสภาพพื้นที่แหง แลงทําใหการตั้งตัวของพืชทําไดไมดีนัก ในทางตรงกันขาม เขตรับฝน พบพรรณไมไมผลัดใบที่มีเรือนยอดแนนทึบ พื้น ลา งพบไม รุ นขนาดเล็ ก จํา นวนมาก เนื่อ งจากสภาพ ความชื้นในดินเหมาะตอการตั้งตัวของไมขนาดเล็ก จึงทํา ใหคาเฉลี่ยของขนาดเสนผานศูนยกลางลดลง Oral presentation ระดับความสูง จากน้ําทะเล พิจ ารณาการรั กษาโครงสร า งของปา จากการ กระจายของไม ใ หญ แ ละไม รุ น ตามขนาดชั้ น เส น ผ า น ศูนยกลาง (DBH class) พบวา การกระจายของตนไมมี แนวโนมเปนแบบ negative exponential growth form ซึ่งถือวาบริเวณเขาแหลม มีการรักษาโครงสรางของ ปาตามธรรมชาติเปนไปอยางปกติ กลาวคือ จํานวนตนไม ของไม ที่มีขนาดเล็ก มีจํานวนมากเพียงพอที่จะสามารถ ทดแทนเปนไมขนาดใหญที่ดีในอนาคต (ภาพที่ 3)เมื่อ พิจารณาความหลากหลายของพรรณไมตามระดับความสูง จากน้ําทะเล ตั้งแตความสูง 800 - 1,200 เมตร โดยใช ดัชนีความหลากหลายของ Shannon – Weiner (H) พบวา เขาแหลมมีความหลากหลายของพรรณพืชในระดับ ปานกลาง โดยเขตรั บ ฝนมี ค วามหลากหลายของชนิ ด พรรณไมสูงวาดานอับฝนเล็กนอย มีคา เทากับ 2.45 และ 2.17 ตามลําดับ อยางไรก็ตามเมื่อพิจารณาตามทิศทางดานลาด พบวา ดานรับฝนมีแนวโนมที่ความหลากหลายของพรรณ พืชลดลงเมื่อความสูงเพิ่มขึ้นโดยเฉพาะตั้งแตระดับความ สูง 1,000 เมตรจากระดับน้ําทะเล แตกตางกับทิ ศ หนา 66 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ทางดานดานอับฝน ที่แนวโนมของความหลากหลายของ พรรณพืชเพิ่มสูงขึ้นเมื่อระดับความสูงเพิ่มขึ้น (ภาพที่ 4) เนื่องจากบริเวณดานรับฝนที่ระดับความสูงตั้งแต 1,000 เมตร จากระดับน้ําทะเล นั้นจะไมพบกลุมของพันธุไมใน ป า ดิ บ แล ง ขึ้ น บนที่ สู ง เลยอาจเนื่ อ งจากสภาพอากาศที่ หนาวเย็นเกินไป ในขณะที่ดานเขตอับฝนนั้นแมวาความ สูงเกินระดับดังกลาวแลว แตกลุมพรรณพืชในปาดิบแลง ยัง คงกระจายขึ้ นไปไดเ นื่อ งจากมี ความแหง แล งสู งกว า ทางดานเขตรับฝน ทําใหการขึ้นรวมกันระหวางพันธุไมปา ดิ บ แล ง และป า ดิ บ เขาเกิ ด ขึ้ น ได ดี ส ง ผลให ค วาม หลากหลายเพิ่มสูงขึ้นในดานอับฝนแตอยางไรก็ตาม เมื่อ ความสูงจากระดับน้ําทะเลเพิ่มขึ้นจนถึง 1,200 เมตร ความหลากชนิดของพรรณไมก็ลดลง (ภาพที่ 4) ความหลากหลายของพรรณไมมีความแปรผัน แตกต า งกั น ตามระดั บ ความสู ง จากน้ํ า ทะเลและทิ ศ ทางการได รั บ น้ํ า ฝนบนภู เ ขา โดย พบว า ด า นรั บ ฝนมี แนวโนมที่คาดัชนีความหลากหลาย Shannon-Weiner จะลดลงเมื่อระดับความสูงเพิ่มขึ้นโดยเฉพาะตั้งแตระดับ ความสู ง 1000 เมตร จากระดั บ น้ํ า ทะเล (ภาพที่ 4) สอดคลองรายงานของ Yoda (1967) ที่พบวา เมื่อระดับ ความสู งของพื้ นที่ เพิ่ ม ขึ้น ความหลากหลายทางชี วภาพ ลดลง อาจเนื่ อ งจากอุ ณ หภู มิ ที่ ล ดต่ํ า ลงมากเมื่ อ ระดั บ ความสู งเพิ่ม ขึ้นจนทําให พันธุไ มที่ขึ้น ไดดีใ นระดั บต่ําไม สามารถตั้งตัวได อยางไรก็ตามในพื้นที่เขตเงาฝน แนวโนม ของความหลากหลายมีลั กษณะตรงกันขามกันเนื่องจาก เขตเงาฝนมีความชื้นในดินนอยและอุณหภูมิที่สูงกวาเขต รับฝน ทําใหพรรณไมในปาดิบแลงกระจายขึ้นไปตั้งตัวใน พื้นที่สูงมากกวาดานเขตรับฝน แสดงใหเห็นวา หากเกิด การเปลี่ยนแปลงของสภาวะโลกรอน ยอมสงผลตอการ เปลี่ ย นแปลงของอุ ณ หภู มิ ที่ สู ง เพิ่ ม ขึ้ น แม แ ต ใ นที่ ร ะดั บ ความสูงมาก ๆ ซึ่งจะสงผลใหกลุมของพรรณพืชในปาผลัด ใบที่ปรับตัวไดดีในสภาพรอนและแหงแลง รุกเขาไปตั้งตัว บนที่ระดับสูงไดในอนาคต ภาพที่ 3 การกระจายของตนไมตามขนาดชั้นเสนผานศูนยกลาง ในแตละทิศทางดานลาด; (A) ดานเงาฝน และ (B) ดานรับ ฝน Oral presentation หนา 67 การประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวิชาการเครือขายงานวิจัยนิเวศวิทยาปาไมประเทศไทย ณ คณะวนศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ ระหวาง วันที่ 23-24 มกราคม พ.ศ. 2557 ภาพที่ 4 ดัชนีความหลากหลายทางชีวภาพ (Shannon-Weiner index; H) ของพรรณไมตามระดับความสูง และทิศ ทางดานลาด (SW = เขตรับฝน และ NE = เขตเงาฝน) สรุปผลการศึกษา เขาแหลม เปนเทือกเขาที่สงผลตอการขวางกั้น ลมและฝน จนกอใหเก