Christian hymn

Page 1

Christian Hymn-te’ Tangthu Posted on October 23, 2010by zamkhatkham

Zam Khat Kham July 2005 DEDICATION A Tuntunna-ah hih late sa dena midangte’n zong a sak theih nadinga a hilh den hong nusia khin ka pianna ka pa H. Go Suan Nang leh A tapate khat bangin hong ngaihsun-a na khempeuh-a hong deihsak mahmah den thugen lagen a siam hong nusia khin ka sungpa Gen Do te’ tungah hih laibu tungtawnin lungdam ka ko hi. A hawmkhia: Rev. Zam Khat Kham


Ba-141, Lawibual, Tedim 03041 Chin State, Myanmar Khatvei khetna, bu 2,000 July 2005 Zam Khat Kham. A pa H. Go Suan Nang leh a nu Vung Khaw Haute’ sung panin April 29, 1969 ni-in Tedim khua ah suak hi. Faith Baptist Bible College-Tedim (BABS, 1990), Berean Baptist Bible College & Seminary-Bangalore, India (MDiv, 1994), leh Jangshin University Graduate School PCTSSeoul, South Korea (ThM, 2005) te ah pilna sina, Mandalay University of Distance Education-ah Psychology major tawh leitung lam pilna BA sin hi. April 15, 1995 ni-in ordination kipia a, 1991 kuma kipan Leilum EBC pawlpi ah pastor sem hi. 1994-2003 sung THUPHA PUAK editor sema, FBBC ah laihilh hi. 2003 kumin Laisiangtho Thuhaksate kici laibu khat gelh ngei khin hi. A zi Go Khan Lun tawh tapa 2 leh tanu 4 nei uh a, Tedim khua, Lawibual vengah teng uh hi ( Tu laitak Concordia Seminary

Graduate School, St. Louis, MO, USA ah PhD (Systematic Theology) a sin laitak hi). Thumasa Pawlpi tangthu i et ciangin Pasian’ thu kihilhna leh la sakna tonkhawm den hi, cih kimu thei hi. Hotkhiatna thu kigenna cialpite peuhmah ah thu leh la tonkhawm den-a, kha khanlawhna kici rivival kikhopnate peuhmah ah la lo-in, a diakdiak-in mipi lasakna lo-in, thuhilhna guak, thu guak, kicing thei ngei lo hi. 16th century lai-a Protestant Reformation Movement, 17th century Pietistic Renewals-a kipan 19th century leh 20th century sung America leh Europe gamte-a kha khanlawhna i cih revival mei a tawhkuang Christian hymn-te mah ahi hi. I gam-a Pasian’ thu hong puak missionary-te in zong hih thu tel mahmah uh ahih manin thu leh la mah tawh hong pantah uh hi. Laisiangtho leh Pasian’ thu kigelh tuamtuamte ong teisak mahbangun Christian hymn-te hong teisak uh a, Pasian’ hehpihna hangin leitunga la hoihpente mah i ngah kha hi. Tua banah i gam-a lungdamna thu hong puak masa Cope Topa-a kipan sangmangte hong kuankhiat lai-un a gam uh America ah piangthak la, Evangelical la a laan mahmah lai ahih manin Mangkama la ngaih a kiciteng mah i ngah kha sawnsawn hi. Cope Topa-a kipan sia masate, a


diakdiak-in thu leh a a va deuh Rev. S.T. Hau Go’ hanciamna tungtawnin leitung mun tuamtuam-a mite’neihte sanga niam zaw het lo la ngaih tampi nei i hih manin Pasian’ zat hih mi thupite’ tunga i lungdam ding mangngilh ngei kei ni. 1994-2003 sung, Evangelical Baptist Conference pana kha sim-a kihawmkhia THUPHA PUAK editor ka sep sungin, i sak mun zawkdeuh Christian hymn-te kua’phuah hi a, bang hanga kiphuak hiam cih thute“Christian Hymn-te’Tangthu” ci-in column khat hongin tawlkhat sung ka suaksak den hi. A kuamapeuh, a diakdiak-in Pasian’ nasemte, in phattuampih mahmah uh cih ka mu a, lungdam kohna laikhak zong tampi mah ka ngah hi. Tua hun sung mah-in Tedim Evangelical Baptist Church sunga khangnote in “La leh A Phuakte’ Tangthu” kici laibu khat bawl uh a, tua sunga hel dingin tanghtu pawlkhat hong nget bangun ka pia hi. A laibu sah lo-in dawng tampi kihel zo lo banah bu tampi kihawm zo lo a, bei pah sawnsawn hi. Tua hun laipeka kipanin tua bang thu manphate sawtpi a kikep theih nadingin laibu-in kibawl zo leh cih ka ngaihsut ahi hi. A hun pia zo lo, a sum a paii-in sam den sawnsawn ahih manin tu ciang hong suak hi. Sawltak Paul in, “Uangtatna hong tun leenggahzu na kham kei un. Tua sangsikin Khasiangtho tawh na kidim zaw un. Late, hymn-te leh khalam late-in khat leh khat na kihopih un. Lasa-in na lungsim sunguah Topa’ phat un”(Eph. 5:18,19) ci-a hong sawlna i man theih nadingin i saksak late’ khiatna thei-a a kiphuahna tangthu i theih ding thupi mahmah hi. Tua banga i theihna tungtawnin tua late in khiatna hong nei deuh hi. Kua in bang thu hangin bang hun lai-in bang la na phuak hiam cih i theihna tungtawnin ei’ nuntakna-a Pasian’ nasepnate leh hong makaihnate kimu kitel thei deuh hi. Paul mah in, “Ka kha-in la ka sa dinga, ka lungsim-in (theihtelna-in) zong la ka sa ding hi” (I Cor. 14:15) a cih mahbangin i sak late’ khiatna tel sinsen-a, tua late’ tangthu i theih ciangin i lasak hong lim deuh a, khiatna hong neih deuh hi. Hih laibu sunga tangthute ka teina ah ei’ kam-a om lian lo laimal tam simsim ka tuak kha a, Mangkam-a kizang bangbanga ka koih lel tampi om hi (gentehna-in, hymn, pianist, organist, music, poem, violin, leh la dawng saupite kilawhna kammalte). Tua banah, la pawlkhat a Mangkam pana ei’ kam-a kitei nai/kha lo om-a, tuate zong tei tawm se lo-in ahi bangbangin ka suaksak lel hi. Tei vial lehang, la tei lah i vakna hi lo ahih teh, siasak lel kha ni, ci-a ka tuaci koih mai hi. Thu-ummite kilawhna kammal zong “Christian” mah ci-in ka zanga, “K” tawh “Khristian” lo-in “C” tawh ka “Christian” hi. A sim peuhmah in a theih veve, leitung bup-a kizang kammal mah zang lel le’ng hoih ka sa hi. Ei’ kam-a om lah hi tuan lo mawk ahih manin mi’ a i zat veve, i leii in a lawh theih


veve mi’ gelh bangin gelh pah mai lehang ka cihna hi. Pawlkhatte bangin bel “Tapidaw” cih kammal peuh zong zang thei uh a, ei mite’ sungah, a diakdiak-in khualam khawnga te in,“Tapidaw” cih kammal bel nidanga ABM pawlpi a kici deuhte a lawhna vua a zat uh ahi hi. RC pawlpi, Tapidaw pawlpi, EBC pawlpi, AG pawlpi, cih bangin lo den uh hi. A peuhmah-in a Kawlkam khiatna leh i zatna mahmah kituak lo ahih manin leitung bup-a kizang, i leii in a lawh theih luat lel “Christian” mah zat pah lel ding hoih a sa pawl ka hi hi. I Topa’ min mahmah zong mun khat ah “Zeisu” kici a, a dang mun khat ah “Jesu” kici kawikawi hi. I Tedim Labu a kitei masate ah “Zeisu” cih kammal kizanga, Rev. S.T. Hau Go’ tei Xristian La, Tedim Kam sungah “Jesu” na zang hi. Hih laibu sunga late tua mun nih pana kila ahih manin min khat bek kimlai,“J” leh “Z”-a ki malgawm nam nih-in kizang hi. Zon-olna bangah a bul lam leh a dawn lamah om tuak zawzen hi. Hih laibu ka bawlna ah Mangkama kigelh laibu tampi mah ka enkaak-a, mun khatkhat-ah laphuakte’ suah kum khawngte a na kilamdan hun peuh zong om zanzan hi. A kiphuahna thu mahmah zong khat’ gen leh khat’ gen kibang lo thei-a, hymn dawng khat in tangthu nih leh thum a nei thei mah zong hi lel leuleu hi. Tua ahih manin i theihsa thu khatpeuh tawh kituah lohna a om zenzen leh lamdang ngaihsut lo-a, tangthu a cingzaw-a i kan beh ciat ding hi mai ding hi. Hih laibu ka bawlna ah mi kim’ deih la khempeuh kihel lo kha ding hi. Kei mahmah in zong ka hel nop pawlkhat ka hel theih loh om hi. A tangthu ka ngah zawh loh man ahi hi. Mai lamah Pasian’ deihna a om leh a bu nihna kibawl zo henla, hih sunga kihel lo la pawlkhat hihel-in, khangthak laphuaksiamte’ late zong tampi kihel leh, cih ka lunggulhna ahi hi. Ei’ kam-a laibu bawl bel sum leh paii lamsangah meetna a om lo, supna hizaw thei den napiin hih bang laibute ei’ kam-in om leh cih ka deih luatna-in hih laibu kong bawl ahi hi. Bang bang ahi zongin, kicing lo pipi mah-in tu-a ciang kong tun hi. Kicin lohna, khialhnate kimaisak-in, mai lamah a hoihzaw-a i hanciam ding kong thum nuam hi. A phat taak Pasian a kiphat nadinga a khang a khanga kiphuak hih late’ thu i theihna tungtawnin i Pasian’ minthanna i telna khang semsem ta hen. Zam Khat Kham Tedim, July 2005 1. A Sangna Lam Ka Kahto Hi


Higher Ground (Philippians 3:14) Johnson Oatman, Jr. (1856-1922)

Charles H. Gabriel (1856-1932)

Hih la a phuakpa Johnson Oatman, Jr. April 21, 1856 ni-in America gam Medford, New Jersey gei ah suak hi. Kum 19 a phak ciangin Methodist Episcopal Church ah lut-a, a sawt lo-in thuhilh theihna license kipia hi. Tua khit ciangin ordination kipia hi. Pawlpi kem sia taktak bel sem ngei lo hi. A khangno lai-in a innkuan nasep uh ahi sumlei sumzuak nasep sema, a pa’ sih khit ciangin insurance company-ah sem hi. 1892 kuma kipan gospel la phuah kipana, a sih dongin zomsuak hi. 1922 kumin si-a, a sih ciang dong mah la phuak niloh-a, a la phuah peuhmah dawng 3,000 val hi. A nuntak sung bup nipi kal khat-in la dawng li dawng nga peuhmah phuaka, dawng khat ading $ 1 val ngah ngei khol lo hi, kici hi. William J. Kirkpatrick, Edwin O. Excell, leh Charles Gabriel-te a kipan tua hun lai-a gospel laphuak minthangte in a lamalte deih mahmah uh hi. Johnson Oatman’ phuah late lakah “Thupha Na Ngahsa Ngaihsun Pha In” (Count Your Blessings), “No, Not One” cihte zong minthang mahmah-a, tuni dongin kisasa lai hi. Hih la a aw a phuakpa Charles H. Gabriel bel America gam Wilton, Iowa ah August 18, 1856 ni-a suak ahi hi. Charles Gabriel pen Billy Sunday-Homer Rodeheaver evangelistic crusade hun, 1910-20 sung gospel laphuaksiampen khat leh mite’ pahtaakpen la makai khat ahi hi. Rodeheaver Music Companay ah music editor sema September 15, 1932 ni, Los Angeles, California-a a sih dongin la phuakphuak dena, ama’ phuah la peuhmah a kigawmin dawng 8,000 val ding hi, ci-in kiciamteh hi. A kiphuaksa la tampi kaikhawm-a labu tampi mah khenkhia hi. A la phuahte tampi a mal leh a aw phuakkhawm hi. A la phuah tampite a ma’ minin suaksak lo-a, “Charlotte G. Homer” cih min tawh suaksak se hi. La-aw phuah a siam mahmah khat ahih mahbangin “O That Will Be Glory” cih la bang a aw Charles Gabriel’ phuah mah ahi hi. A lamal a hi a, a la-aw a hi zongin a phuah late lakah hih “A Sangna Lam Ka Kahto Hi” (Higher Ground) banah, “Taang Sak In” (Send the Light), “More Like the Master,” “My Savior’s Love,” “He Is So Precious to Me,” “He Lifted Me,” “O It Is Wonderful” cih late minthang mahmah hi.


“A Sangna Lam Ka Kahto Hi” cih la pen 1898 kuma kikhen John R. Sweney, Frank M. Davis, leh J. Howard Entwisle-te’ kaihkhop Songs of Love and Praise, No. 5 sungah kihel pah hi. Charles Gabriel in ama’ tangthu a gelhna Sixty Years of Gospel Song kici laibu sungah hih la-aw 1982 kum, Chicago ah a ciahkik cianga a phuah hi, ci-in gen hi. “Khrist Jesu sunga vanlam-a letsong ngah dinga Pasian in hong sapna kung lam manawh in ka nawt teitei hi.”- Philippians 3:14- ZIV “There is not a heart but has its moments of longing, yearning for something better, nobler, holier than it knows now.” – Henry Ward Beecher 2. A Sia Ding Honkhia In Rescue the Perishing (Luke 14:23) Fances J. Crosby (1820-1915)

William H. Doane (1831-1915)

Kum tampi sung New York City-a Bowery Mission (tu’n kiphel khin) a tutphah khat’ tungah, “Kum 50 val sung hih mission ah Fanny Crosby hong hawh simin hih tutphat tungah tu den hi. Hih tutphat tungah a tut laitakin “A Sia Ding Hon In” cih gospel la ngaih a phuah nading inspiration ngah hi” ci-in sumngo pek khat tungah kigelh hi. “1869 kum, keima’ kum 49 ka phak kum ahi hi. Ka la phuahte tampi pen New York mission-a ka kihel khit-a ka phuah ahi hi. Hih la mahmah zong tuate laka khat ahi hi. Nisat mahmah ni khat nitak lamin nasemmi tampi a kikhopna mun ah thu ka gen hi. Tua banga thu ka gen laitakin nupi khat’ tapa tua nitakin a kihotkhiat kei leh cikmah-in kihonkhia zo ngei nawn lo ding hi, cih ngaihsutna bekbek ka lungsimah hong suak hi. Tua ahih manin, tua kikhopna sungah a nu’ inn leh thuhilhna pana a pialmang tangval khatpeuh a om leh kikhop man ciangin kei’ kianga hong pai nading nakpi takin ka gen hi. Kum 18 a pha tangvalno khat hong dingto-a, ‘Tu-a na gen pen kei ka hi hiam? Ka nu’ kiangah. ‘Vantungah kimu ni’ ci-in kamciam ka piak hangin tu-a ka nuntak zia peuhmah tawh piang thei lo ding hi’ ci-in hong gen hi. Tua pa’ adingin nakpi-in thu ka ngetsak uh a, a tawpna ah tua tangvalnopa maitaii seisai-in hong dingto-a, ‘Tu’n bel ka nu tawh vantungah kimu kik thei ta ning ei, Pasian mu ta ingh ei’ hong ci hi.


“Tua hun madeuh-in Dr. Doane in, Luke 14:23 bulphuh-in, “A Sia Ding Honkhia In, A Si Ding Don In” cih la thulu khat hong khaka, tua thulu tawh la dawng khat ka phuah nadingin hong ngen ngei hi. Tua nitakin ka lungsim ah thu dang khat mahmah zong om lo-a, inn ka tun ciangin hih la ka phuak pah-a, ka lup ma-in a la-aw bulh ding bekin samin ka mansiang hi. A zingsang ciangin tu-a kisasa laaw bulhsak dingin ka lamalte Dr. Doane ka khak pah hi. “1870 kuma kikhen Dr. Doane’ bawl Songs of Devotion labu sungah kihel-a a kikhet masaknapen ahi hi. Hih la ka phuahna mahmah ah Pasian in i tuahkhak thute leh midangte’ hong piak ngaihsutnate gawmkhawmin a hoihpen dingin lemin nasem den hi, cih kimu thei hi” ci-in laphuaknu Fanny Crosby in gen hi. Hih la a phuak Fances Jane Crosby pen America gam Southeast, New York ah March 24, 1820 ni-in suak hi. Fanny J. Crosby ci-in kitamlawh zaw hi. Kha khat leh a lang (nipi kal 6) a phak ciangin a mit na-a, zatui kizang khial a hih manin a mit taw-a, a khan tawntung mit khua mu lo-in om hi. A sih dongin New York City-a St. John’s Methodist Episcopal Church ah pawlpi mi citak mahmah khat-in om den hi. A neutunga kipanin a pi in thu le la kici khempeuh ah pantah hi. New York School for the Blind kici mit khua mu lote’ sangah pilna sin hi. 1847 kum panin 1858 kum dong tua sang mah ah sangsia sem hi. 1958 kumin tua sang mah-a sem mite’ zahtaak mahmah music sia Alexander Van Alstyne tawh kiteng uh hi. A neu tunga kipan in laphuah lam a vak hi a, ahi zongin a la phuahte leitung la pian vive hi zaw hi. Kum 8 a phak laitakin a mit in khua a muh loh hangin a lungkimna hih bangin poem khat na phuak hi: Oh, what a happy soul I am! Although I cannot see, I am resolved that in this world Contented I will be. How many blessings I enjoy That other people don’t;


To weep and sigh because I am blind, I cannot, and I won’t. A poem phuahte lakah, “Rosalie, the Prairie Flower” kici la a phuahna hangin $3,000 ngah ngei a, tua hun adingin tawm het lo hi. Church music lam-a minthang mahmah William B. Bradbury’ thuzawhna tungtawnin kum 40 a phaka kipanin gospel lamal bek phuaka, ama’ genna ah “tua gam sunga a lungnuampen mi” hong suak hi. Fanny Crosby in la a phuah ciangin khukdin-in thungen-a Pasian’ makaihna zong masa lo peuhmah-in la phuak ngei lo hi. A Laisiangtho sungah American lan (flag) khat tep liklek den se hi. Ama’ hun-a gospel laphuak minthang mahmah Ira D. Sankey, William H. Doane, John R. Sweney, George C. Stebbins, George F. Root, William J. Kirkpatrick, leh adang tuamtuamte tawh kithuah-in la tampi phuak hi. A khan sunga a la phuah pongpong dawng 8,000 val hi ci-in kiciamteh hi. February 12, 1915 ni, ama’ kum 95 a phak laitakin i Topa’ kiang hong zuatsan hi. Fanny Crosby’ phuah late lakah hih la “A Sia Ding Honkhia In” (Rescue the Perishing) banah, “Lungmuanna Thupha” (Blessed Assurance), “Amah Thei Ning” (My Savior First of All/I Shall Know Him), “Lam Tawntung A Hong Paipih Hi” (All the Way My Savior Leads Me), “Pasian Min Pha Ta Hen” (To God Be the Glory) cih la ngaihte kihel hi. Hih la a aw a phuakpa William H. Doane pen America gam Preston, Connecticut ah February 3, 1832 ni-in suak hi. Mihau mahmah khat hi a, factory president khat ahi hi. A om ngei nai lo van-zat thak nam 70 phuankhia hi, kici hi. Music lam a uk mahmah hangin nasep-a nei bel hi lo hi. Tua hun lai-a gospel musician minthang mahmah khat hi veve hi. A nuntak sung buppi Mount Auburn Baptist Church of Cincinnati, Ohio ah pawlpi mi-in om den-a, kum tampi sung Sunday School superintendent leh choir leader sem hi. A aw a phuah gospel la dawng 2,000 val hi. Tuate lakah hih “A Sia Ding Honkhia In” (Rescue the Perishing) banah, “Hong Paisan Ke’n Migi Topa”(Pass Me Not, O Gentle Savior), “Nang A Hi’ng, Topa”(Draw Me Nearer), “Singlamteh Kiang”(Near the Cross), “Pasian’ Min Pha Ta Hen”(To God Be the Glory), “Zeisu Min Manpha Na La In” (Take the Name of Jesus) cihte kihel a, a tamzaw-in Fanny Crosby’ la phuahte a aw phuahsak denzaw hi. 3. A Ta Itte Hong Kha God Leads Us Along


(Isaiah 43:2) George A. Young (1903- ?)

George A. Young (1903- ?)

Hih la a phuakpa George A. Young pen a khan tawn khutsiam lettama nasep (carpentry work) sema kivak thuhilhsia khat ahi hi. Tua a khutsiamna angtanpih mahmah hi, i Topa mahmah zong khutsiam lettama khat mah hi, ci hi ve’n! Young-te nupa a kiteen khit tungua kipan Pasian’ nasem dingin kipia pah uh hi. Khualam-a khuaneu khat pan khat ah zin kawikawi-in thuhilh uh hi. A tuahkhak uh bel thu tam mahmah – pawlkhatte nuam-a, pawlkhatte lungtang nat huai mahmah hi. Khat veivei a nasepna vua mite zawng lua mahmah uh a, Young-te innkuan bangmah pia zo lo uh hi. Pawlkhatte bangin lah pia zo ding gegu napi uh awlmawh lo lel uh hi. Young-te nupa bel lungkia mahmah lo uh a, “Pasian in hong makaih-a, e’n a zui i hi lel hi. I taangsap laitakin hong nusia peuhmah lo dinga i omzia khempeuh Ama’n thei lua hi” ci lel uh hi. Tua bang hun ciangin a sek leh a sing-atte hong kimang thei mahmah leuleu hi. Sawt veipi sung mi’ inn bekbek saap-a a om khit uh ciangin amau’ neihsa cih theih ding inn no khat hong lam uh-a, a sek leh a sing-atte hong kimang thei mahmah leuleu hi. A lawmte khat in innmun khat a kiman no taka a piak ciangin a neih sunsun uh tawh lei veuvau sam uh a, a thuhilh loh kalkalin tua innmun ah inn no khat lam uh hi. Kum hizah a ngak khit uh ciangin a mang vua zong a mat ngam loh uh inn khat a nei ding hi ta uh hi. Lawp lua mahmah uh a, zan bangin ihmu zong ihmu thei lo liang uh hi. Ahi ta zongin tua inn a kizawh nading tawlpi khat mah sawt veve lai hi. Bangtan bangtan a ngak zongun ngak taaksa lua mahmah lel uh hi. I Topa in a it a tate vantungah inn nuam khat hong kamciam ahih leh hih leitung mahmah ah zong inn no khat hong pia zo lo ding ahi hiam? A tawpna ah a inn lam uh zo peetpeet ta uh a, inn thakah kituah ta uh hi. “Nuam zensi maw!” cici uh hi. “A taktak mah maw leh!” cici zawzen uh hi. A taktak mah hi sam hi. A innkuanun Phatna La (Doxology) sa-in Pasian’ tungah lungdam ko uh hi. Khua a mialpen hun zankim nangawnin a sak ding uh la a pia, a tawntunga a makaih den Pasian hi mawk hi ve’n! Inn thak nei ta uh a hih teh a inn ah omom ve maw i cih leh tua bang hi dek lo hi. A zin ngei-in zina a vak ngei-in vak hi. Mun khempeuh ah thu hilh-in teci pang kawikawi hi. A taktak-in ci lehang a inn taktak pen vantung hi a, hih leitung bel khualzina a pai laitaka a nawkna hi lel hi. Tua leh ni khat, Young-te’ innsungah bawlsiatna lianpi khat hong tung hi. Khua dang khat-ah thu hilh dingin a innkuan vua a pai kal-un a thuhilhna a lungkim lo, Young bang pepeuh in inn leh lo a


neih ding a haza mi gilo khat in a inn uh haltumsak hi. Young-te innkuan a khualzinna panun a ciah uh ciangin a inn mun vuah vut bek na om ta hi. A innkuan vua a khol veuveu uh sum tawmkhat tawh a lam uh, a ngaklah mahmah uh tua inn tu’n koi-ah om mawk! A kum a kha-a a kepkep uh van leh nate meikuangin valhtum khin ta! Tua innkangtum gei-ah George A. Young ding ngiungeu-a a om laitakin a lungtang na mahmah hi, ahi zongin mei in a kattum theih ngei loh ding a manpha mahmah na tampi a neih gige lam phawkkik hi. Tua banah Job bangmah in dawimangpa’ suksiatna thuak hi ngel kha dinga, ahi zongin amah bek in a thuak hi lo-in, Pasian in ompih gige cih zong thei hi. A lungsim sungah hih lamalte hong kigual denden hi: Satan in hong do a dahna hong tun ciang, A ta itte Pasian hong kha Hong hehpihna tawh i galte hong zawhpih A ta itte Ama’n hong kha. Pawlkhatte tuithuk tuihual sungah, Pawlkhatte mei sung, sisan luangin thuak; Zan thapai khuamial sung le sun hunin, Amah phatna la hong sa sak zo den. Tua inn kangtum gei-ah a din laitkak a lungsimah hih lamalte phuaka, tua khit a sawt lo-in a taang dangte phuak hi. Tuni donga mi tampite a hehnem la ngaih mahmah khat hong piangkhia hi. 4. A Thu Ka Gengen Nuam Hi I Love to Tell the Story (Romans 1:15) Arabella Katherine Hankey (1834-1911)

William G. Fisher (1835-1912)


Evangelical Christian-te laka “Clapham Sect” a kicite’ laka khat ahi Arabella Katherine Hankey’ phuah ahi hi. (“Clapham Sect” i cih bel England gam Clapham-a teng mihau Anglican Evangelical-te kilawhna min ahi hi. 1844 kuma kihawm Edinburg Reviewsunga article khat ah Sir James Stephen in tua mite lawhna-a a zat min kizang suaksuak ahi hi. “Clapham Sect” sungah mi minthang tampi oma, tuate’ lakah England gama sila neihna nakpi-a a langpan William Wilberforce, bank nasepna lama minthang mahmah Henry Thornton, Clapham-a rector John Venn, East India Company-a director sem ngei Charles Grant, governor-general of India a sem ngei Lord Teignmouth, barrister minthang mahmah James Stephen, Evangelical makai minthang mahmah Zachary Macaulay, Parliament-a dissenting member William Smith-te kihel uh hi.ZKK) 1866 kumin in Miss Hankey in i Topa Zeisu’ nuntakna tawh kisai laibu khat gelh hi. Poem-a a phuah ahi hi. Tua kum mah-in a pumpi dam het lo-a, i dam loh i hat loh laitakin kammal telnop nono-a kigelh laite mi kim in telnopsa hi, ci-in phawk hi. Tua mah tawh kizui-in Eden Huan panin Bethlehem bawngkuang sung, tua pan i Topa leitungah a om lai-a a nasepnate poem-in gelhkhia hi. Tua laibu 1868 kumin kikhenkhia a, “The Old, Old Story” cih thulu tawh kihawmkhia hi. Khen nih kisuah-a a masa lamteng “The Story Wanted” kici a, tu-a la-a i sak pen hi pah hi. A nunung lamteng “The Story Told” ci-in kikhen leuleu hi. Tua laibu kideih mahmah-a, kampau tuamtuamin kitei hi. A khen masateng William H. Doane in a aw bulh-in “Tangthu Hong Gen In” (Tell Me the Old, Old Story) ci-a la ngaih mahmah khat a suah mahbangin a khen nunung taang li teng William G. Fisher in a aw phuaka “A Thu Ka Gengen Nuam Hi” (I Love to Tell the Story) kici la ngaih mahmah khat hong piangkhia leuleu hi. William G. Fisher bel America gam Philadelphia khua-a musician minthang khat hi a, piano zuak mi khat ahi hi. “A Thu Ka Gengen Nuam Hi” (I Love to Tell the Story) la-aw a phuah ciangin a sakkik ding phuahbeh hi. “Tua thu ka gengen nuam hi, Gengen lai ning vantungah, Hih thu tul thei ngei lopi, Zeisu leh hong itna” ci-a a phuah ciangin a la dawng buppi ngaihsak mahmah hi. 1875 kuma Philip P. Bliss leh Ira D. Sankey-te’ kaihkhopGoslpel Hymns and Sacred Songs labu sungah kihel pah-a, mun khempeuh-a evangelical Christian-te’ deihpen la khat suak hi. “A Thu Ka Gengen Nuam Hi” (I Love to Tell the Story) ahi-a, “Tangthu Hong Gen In” (Tell Me the Old, Old Story) ahi zongin, Arabella Katherine Hankey’ phuah late a dawng nih-in tuni dong kisasa a, William Fisher in a sakkik-a a gen bangmah-in vantung donga i sak ding late ahi hi. 5. A Thu Zaza Nuam Ing More About Jesus


(Philippians 3:10) Eliza E. Hewitt (1851-1920)

John R. Sweney (1837-1899)

Zeisu Khazih hong hotkhiatna thu ngaihsunsun lehang nuam semsem-a, ngaih semsem hi. Telnop mahmah-a naupangnote nangawn in Zeisu Khazih upna-a san ding a hihna tel thei uh hi. Tua zahkhat-in a langkhat lamah, mihingte’ nuntak tom sunga tel khit zawh ding hi lo kawikawi hi. Bang hang hiam cih leh, tua lungdamna thu i cih a thu mawkmawk bek hi lo a, a “mi” mahmah ahih man ahi hi. Pasian’ Tapa mahmah tawh kizopna, a khangtoto kizopna tungtawna theihna ahi hi. Tanglai-a kipanin a numei a pasal in: “A mah ka theih semsem nading…” “A thu zaza nuam ingh” ci-in a lunggulhna uh na pulaak den uh hi. Kum tampi laipek-in St. Augustine (AD 354-430) in, “Pasian aw, Nang adinga nong bawl hi a, Nang’ sungah ka tawldam matengun ka lungsim uh dai ngei lo ding hi” ci-in na gen ngei ngiat hi. Hih lamalte a phuaknu Eliza Edmunds Hewitt pen hun sawtpi sung zawngkhal-a om ahi hi. Tua bang hun sungin Laisiangtho sim dena Pasian tawh a kizopna ah thuklut mahmah hi. Tua banga Pasian tawh a kizopnate mite’ tungah lai-in gelhkhia-in gensawn nuam mahmah hi. Tua banga a lunggulhna tawh kizui-in Sunday school leh naupangte’ ading lai tampi gelh-in lamal tampitak phuak takpi hi. A tawpna ah tua a lamal phuahte gospel musician John R. Sweney-a kipan lasiam tampite in a aw guan uh-a la ngaih pipi hong suak hi. Eliza E. Hewitt in a lamal phuak-a, John R. Sweney in a la-aw a phuah late’ lakah “Lungsung Khuavakna” (Sunshine in My Soul), “Aksi Tang a Om Diam?” (Will There Be Any Star?) cihte kihel hi. Eliza E. Hewitt’ phuah lamalte lakah tuni donga kisasa la tampi mah om a, “Zeisu’n An Bang Hong Itna Pha” (When We All Get to Heaven), “Stepping in the Light,” “Give Me Thy Heart” cih late minthang deuh hi. Eliza E. Hewitt bel June 28, 1851 ni-in America gam Philadelphia, Pennsylvania khua ah suak hi. Philadelphia-a Girls’ Normal School panin a pilpen “valedictorian” in a sangkahna zo hi. Tawlkhat sung sangsia semin laihilh-a, ahi zongin nungzang natna khat nei-a lupna ngakin om den zaw hi. Kha guk sung nungzang natna nakpi-a a thuakna pan noptuamna a ngah ciangin lungdam lua mahmah a, “Lungsung Khuavakna” a cih la a phuah hi, kici hi. Damdamin a ci dam semsem-a, a tawpna ah Pasian’ nasepnate ah kihel zo ta hi. Fanny Crosby tawh ki-uitui mahmah uh a, kituahkhawm zel-in a la phuahte peuh uh kikumkhawm thei uh hi. Eliza E. Hewitt pen gospel laphuaksiam Edgar Page Stites [“Zeisu Muang In” (Trusting Jesus) a phuakpa] tawh pa unau uh ahi hi. A la phuahte a aw ding John R. Sweney in a phuahsak banah gospel laphuaksiam minthang mahmah William J. Kirkpatrick,


B.D. Ackley, Charles Gabriel, E. S. Lorenz leh Homer Rodeheaver-te in zong phuahsak uh hi. April 24, 1920 ni-in Philadelphia khua ah si hi. Hih la a aw a phuak John R. Sweney bel gospel laphuakte lakah a minthangpen khat ahi hi. La-aw dawng 1000 val phuaka, Gospel labu 60 val a kikhetkhiatna ah a pangpi-in om hi. Eliza E. Hewitt tawh kopkhawma la-aw a phuah banah, Fanny Crosby tawh zong semkhawma, “Amah Thei Ning” (My Savior First of All/I Shall Know Him) la bang zong a aw a phuah ahi hi. John R. Sweney’ phuah la-awte lakah “Zeisu’ Tangthu Ke’n Za Nuan Ing” (Tell Me the Story of Jesus), “Aw Gam Nuampi” (Beulah Land), “Fill Me Now,” “Take the World, But Give Me Jesus,” “Victory Through Grace” cihte kihel hi. John R. Sweney pen America gam West Chester, Pennsylvania ah December 31, 1837 ni-a suak ahi hi. America gam sung buppi-a sang tuamtuam leh college tuamtuamte ah mite’ zahtaak mahmah music hilh sia leh conductor khat-in om hi. Kum 25 sung Pennsylvania Military Academy ah professor of music sem hi. 1871 kum masiah a la phuahte leitung la pian vive hi a, tua kumin kha lam kikhelna lianpi khat nei-in tua khit zawh kum 28 sung a pilna a siamnate Pasian’ nasepna bekin zang hi. A khan sung tawntung la makaihsiam-in minthanga Bible Conference tuamtuamte ah a mah bekbek kideih mai hi. April 10, 1899 ni-in Chester, Pennsylvania ah si hi. A kivui ni-in hun bawlna sungah Ira D. Sankey in tua ma kum 25 lai-a John R. Sweney’ phuah’ la “Aw Gam Nuanpi” (Beulah Land) sak hi. 6. Ama’n Hong Kha He Leadeth Me (Late 23) Joseph Henry Gilmore (1834-1918)

William B. Bradbury (1816-1868)

Hun sawtpi lai-a kipanin America gama Philadelphia khua pen Christian hymn-te le Gospel la ngaih tampite’ piankhiatna mun hi den hi. Tua bang late lakah a minthang penpen khat bel “ Ama’n Hong Kha” cih la ahi hi. Hih la a phuakpa Joseph Henry Gilmore pen April 29, 1834 ni-in America gam Boston, Massachusetts ah suak hi. A pa zong mi minthang khat hi a, tawlkhat sung New Hampshire State ah


governor sem ngei hi. Newton Theological Seminary ah pilna sina 1861 kumin zo hi. A khan sungin Tuiphum pawlpi tam simsim-ah pastor sema, tawlkhat sung bel governor sem a pa’ secretary-in om ngei hi. Newton Theological Seminary ah professor of Hebrew sem ngei a, Rochester University ah Engish literature hilh ngei hi. Tua lai ah lai a hilh sungin college tuamtuama kizang college textbooks tampi gelhkhia hi. La zong tampi mah phuak-a, ahi zongin a laphuah dangte hih la, “Ama’n Hong Kha” zah-in minthang lo hi. Biakna lam leh sanglam-a a sepna tuamtuamte ah mite’ zahtaak-in om a, tuate sangin ama’ kum 28 a phak lai, Philadelphia khua a pastor nei lo pawlpi khat ah donghu sia a sep laitak-a a phuah “Ama’n Hong Kha” cih la a phuakpa a hihna tawh kitheipen zaw hi. March 26, 1862 ni-a hih la a phuahna thu Gilmore in hici gen hi: Philadelphia khua, Broad leh Arch Street-te’ kituahna a om, First Baptist Church ah Ni Thum Ni nitak kikhopna ah Late 23 sung ka gengen laitak hi a, a diakdiak-in Pasian in eite hong makaih ziate in ka lungsim hong lawng deuh hi. Kikhop man ciangin leengla do a siam mahmah den Deacon Watson-te’ inn ah ka tawlnga uh hi. Thu ka gengen kawmun Pasian in hong makaihna a manphatna ka phawk semsem-a, ka laikung la-in tuni a i sak hih lamalte ka gelhkhia ngelhngelh hi. Ka man ciangin tua ka la gelhna laidal ka zi piaphei-in, tua thu peuhmah phawk-in ka nei nawn kei hi. Ka theih loh kalin ka zi in tua laWatchman and Reflector magazine ah na khak hi. Tua magazine sungah na kikhen-a, mite’ muh-a a kikhetkhiat masaknapen ahi hi. Kum thum khit ciangin Rochester, New York-a Second Baptist Church ah pastor sem dingin sap hong sawm uh a, thuhilh dingin ka pai hi. Biakinn sung ka tum phet in a labu uh la-in, “Bang la peuh a sasa peuhmah uh tam?” ci-in labu ka lem hi. “Ama’n Hong Kha” a kici la khat ka tuak liana, pawlpite-a kisa la ngaihte’ lakah kei’ phuah la khat zong na kihel zenzen cih ka theih cilna ahi hi. 1926 kum in Philadelphia khua laizang tak-a om tua First Baptist Church kiphelkhia-a, tua mun-ah zum-inn golpi khat kilam hi. Tua zum-innpi kiu ah sumngo pek khat tungah hih la a taang masa kigelh-a, tua nuai-ah, “March 26, 1862 ni-in New Hampshire State-a governor sem ngei khat’ tapa Reverend Joseph H. Gilmore in Broad leh Arch-te’ leilulam kiu a om First Baptist Church ah thu a hilh khit phet-in Deacon Watson-te’ inn ah “Ama’n Hong Kha” cih la phuak hi. Tua biakinn leh Deacon Watson’ inn pen tu-a hih innpi kilamna mun lian-a om ahi hi” ci in kigelh hi. “Father of the Gospel Songs” (Gospel Late’ Pa) kici William B. Bradbury in Baptist magazine khat ah hih lamalte mukha-a, a lamal tawh kituak ding la-aw a phuah ahi hi. Amah October 6, 1816 ni-in York, Maine ah suak hi. A tangval ciangin Boston, Massachusetts ah lal a, tua lai-ah “American


gam pilna sinna sang le music-te’ pa” (father of American public school and music) kici Lowell Mason tawh kithuah uh hi. America gam nisuahna lama Tuiphum pawlpi lianpipi tampi ah choir director leh organist sem a, naupangte’ laka a nasepnate minthang deuh hi. Tuate’ lakah Music Festival kici naupang tul khat kaikhawma, puan kibang silhsaka, ama’ lapuahte a saksakna la-pawite minthang mahmah hi. La phuah bek hi lo-in, la tawh kisai laihilhna, la ngaihte khetkhiatna nasepte bekbek sepin nei a, 1841 kuma kipanin 1868 kuma a sihkhiat ciang dong Pasian’ la, leitung la bu 59 kaikhawmin khenkhia hi. William B. Bradbury’ phuah la-awte lakah hih la “Ama’n Hong Kha” (He Leadeth Me) banah “Ka Hi Bangin” (Just As I Am), “Thunget Hun Nuam” (Sweet Hour of Prayer), “Zeisu’n Hong It Ka Thei Hi” (Jesus Loves Me), “Depth of Mercy,” “Even Me,” “The Solid Rock” cihte minthang mahmah hi. 7. Amah Thei Ning My Savior First of All/ I Shall Know Him (Late 16:11) Fanny J. Crosby (1820-1915)

John R. Sweney (1837-1899)

Hih zong la dawng 8,000 val a phuak Fanny Crosby’ phuah la ngaih mahmah khat ahi hi. America gam New York State nitumna lam Lake Erie gei-ah Lake Chautauqua a kici bual khat om hi. Tua lai-ah a kiphuat zawh kum 100 val a pha khin Chautauqua Literary and Scientific Circle kici Christian kipawlna khat om hi. “Nuntakna Khomun” (Break Thou the Bread of Life), leh “Day Is Dying in the West” (Tung Sunni A Tum Ta A-Xtian La No. 30) te bang tua lai-a Bible class leh vesper kikhopna-a sak dinga Mary Lathbury in 1877 kuma a phuah late ahi hi. William F. Sherwin in Lathbury’ phuah late a aw phuahsaka, “Gal Dona Awng Un” (Sound the Battle Cry) la zong na phuak hi. Gospel lasakna pen hih kikhopna ah a pangpi khat hi a, Fanny Crosby zong khuakhal hun simin hih kikhopna ah kal khat sung peuhmah kihel den hamtang hi. Fanny Crosby in tua kikhopna ah thu gen dena, ama’ hun peuhmah a hih nak leh musician-te in nuamsa-in, khat leh khat kikholhkhopna hun nuam khat-in zang den uh hi. Khatvei, “A Thu Zaza Nuam Ing” (More About Jesus) la-aw a phuahna tawh a minthang John R. Sweney zong kikhopna ah kihel hi. John Sweney in Fanny Crosby’ phuah “Zeisu’ Tangthu Ke’n Za Nuam Ing” (Tell Me the Story


of Jesus) leh “Take the World But Give Me Jesus” a cih late a aw a phuahsaksa a hi hi. Tua tungtangin zong Fanny in la thak khatpeuh a phuak kha tam, ci-in lam-en sim gige hi. Sunin kikhop hun nuam mahmah khat a man khit uh ciangin nitak khat Fanny leh Sweney-te a tunna uh hotel mai ah tawlnga-in holim uh hi. Nisima manlah den a hih zawzenna khuapi sung nuntak panin tua bang mun nuam hiithiat khat-a tua bang hun nuam a zat theihna khawng uh kikum uh hi. Nuamsa mahmah uh a vantung gam bang phial hi, ci-in ngaihsun uh hi. Tua leh, Sweney in, “Fanny, gen kizomin vantung gam thu i gen ngeii leh, i Topa’n eite adinga hong bawlkholhsak vantung gam taktak i tun teh khat leh khat i mel a kithei dingin na um hia?” ci-in dong laizang hi. Fanny in, “John, ke’n khat leh khat a kithei ding mah-in ngaihsun ve’ng e. Annie Herbert in, ‘Khuamuii kaiiteng a ven teh khat leh khat i kithei zaw ding hi’ a cih lah ke’n ka um mahmah a, nang cih nopna ah bel, ‘Na neutunga kipan na mit-in kuama ta peuhmah a mu ngei lo na hih teh na lawmte, a diakdiakin i Topa na muh teh na thei mawk tam?’ ong ci nuam hi ngeel ci’n, kei zong ngaihsun ngei zel lua inghin, ka lawmte’ mel ahi a, i Topa’ mel ahi zong theih lah dingin ngaihsun ke’ng. Ka buai khak zenzen leh zong, ka Honpa hi ngel inteh ci-a ka up penpen’ kiangah pai-in, ‘Na khut hong lak pak dih ve’ ka ci dinga, a khut sung pawnte tawh i Topa ka thei ding hi” ci-in a lungsim genkhia hi. John Sweney tawlpi khat sung pau lo in om dedu hi. Fanny’ gen zia in bun lua mahmah a, a pau ding thei pak lo hi. Tua ciangin thakhat-in, “Oh Fanny, tu-a na gente la-in nong phuak thei tam? Hongphuak le teh mi tampi’ ading thupha lianpi hi taktak ding hi” a cih leh, Fanny in, “John, hih vai thu na ngen ningin, tu’n bel ka lup hun kheng keii ta in zingsang teh kimu kik ni aw” ci-in kikhen uh hi. Zingsang tungin Fanny Crosby in John Sweney koi-ah om hiam ci-in kana, “My Savior First of All” a kici hih la a kamin gena Sweney in lai-in gelhkhiatsak hi. “Leitung ka nasep bei-a tuihual ka kantan ciang…” ci-in pana khawl lo-in taang khatna zo hi. Tua teh a sakkik in zui-a, “Amah thei ning, Amah thei ning” ci ngelhngelh-a, “A khut a kikhetna pawn panin” ci-in khum hi. A zan nitaka a tutkhopna panun Fanny in la ngaih mahmah dawng khat a phuak khin hong hi ziau leuleu a, John Sweney in a aw phuahsak hi. Hih la a phuak Fanny Crosby pen America gam Southeast, New York ah March 24, 1820 ni-in suak hi. Kha khat leh a lang (nipi kal 6) a phak ciangin a mitna a zatui kinuh khial a hih manin a mit taw a, a khan tawntung mit khua mu lo-in om hi. A sih dongin New York City a St. John’s Methodist Episcopal Church ah pawlpi mi citak mahmah khat-in om hi. A neutunga kipan in a pi in thu le la kici


khempeuh ah pantah hi. New York School for the Blind kici mit khua mu lote’ sangah pilna sin hi. 1847 kum panin 1858 kum dong tua sang mah ah sangsia sem hi. 1958 kumin tua sang mah-a sem mite’ zahtaak mahmah music sia Alexander Van Alstyne tawh kiteng uh hi. A neu tunga kipan in laphuah lam a vak hi a, ahi zongin leitung la pian vive hi zaw hi. “Rosalie, the Prairie Flower” kici la a phuahna hangin $3,000 ngah a, tua hun adingin tawm het lo hi. Church music lam-a minthang mahmah William B. Bradbury’ thuzawhna tungtawnin kum 40 a phaka kipanin gospel lamal bek phuaka, ama’ genna ah “tua gam sunga a lungnuampen mi” hong suak hi. Fanny Crosby in la a phuah ciangin khukdin-in thungen-a Pasian’ makaihna zong masa lo peuhmahin phuak ngei lo hi. A Laisiangtho sungah American lan (flag) khat tep liklek den sen hi. Ama’ hun-a gospel laphuak minthang mahmah Ira D. Sankey, William H. Doane, John R. Sweney, George C. Stebbins, George Root, William J. Kirkpatrick, leh adang tuamtuamte tawh kithuah in la tampi phuak hi. A khan sunga a laphuah pongpong dawng 8,000 val hi, ci-in kiciamteh hi. February 12, 1915 ni, ama’ kum 95 a phak laitakin i Topa’ kiang hong zuatsan hi. Fanny Crosby’ phuah late lakah hih “Amah Thei Ning” (My Savior First of All/I Shall Know Him) banah, “Lungmuanna Thupha” (Blessed Assurance),“A Sia Ding Honkhia In” (Rescue the Perishing), “Lam Tawntung A Hong Paipih Hi” (All the Way My Savior Leads Me), “Pasian Min Pha Ta Hen” (To God Be the Glory) cih langaihte kihel hi. Hih la-aw a phuakpa John R. Sweney pen America gam West Chester, Pennsylvania ah December 31, 1837 ni-a suak ahi hi. Tua gam sunga music sang leh college tuamtuamte ah sangsia sema muibun mahmah hi. Ama’ hun lai-in la makaih siampen khat-a minthang ahi hi. Kum 25 sung Pennsylvania Military Academy ah professor of music sem hi. 1886 kumin tua sang mah in Doctor of Music Degree pia hi. A khan sungin lamal leh la-aw dawng 1,000 val phuaka, midangte tawh kopkhawmin labu 60 val kaikhawmin khenkhia hi. “A Thu Zaza Nuam Ing” (More About Jesus) zong a aw ama’ phuah mah ahi hi. 8. Bethlehem Khua Neu Mite Aw O Little Town of Bethlehem (Luke 2:4) Phillips Brooks (1835-1893)

Lewis H. Redner (1830-1908)


Christmas carol laka minthang mahmah hih la bel America gama thuhilhsia minthang mahmah Phillips Brooks’ phuah ahi hi. Phillips Brooks pen “Prince of the Pulpit” kici zawzen namah-a ama’ thugente lai-in kihawm-a American litrature ah classic suak pahpah hi. Pastor sem ngei lakah amah zah-a thuhilhna leh laphuahna tawh mi a zo dang om lo hi, kici hi. Phillips Brooks in hih la 1868 kuma a phuah hi, kici hi. 1866 kumin Holy Land ah zin hi. Bethlehem khua ngiat-ah hawh a, December 24 ni nitak-in tuucingte’ tunga vantungmite’ kilatna mun hi, ci-a a kiciaptehna mun va hawh hi. A zingciang Christmas ni-in zingsang nai 10:00 AM pan nitak lam nai 3:00 PM dong i Topa’ suahna mun hi, ci-a a kiciaptehna muna om Church of Nativity ah kikhawm hi. Tua a kikhopna in a lungsim zo mahmah hi. A kisa late leh tua mun mahmah-a a omna tungtawnin a lungsimah la dawng khat suak hi. Ahi zongin 1868 kum ciangin tua la phuak pan hi. Tua kumin Philadelphia, Pennsylvania-a a pastor sepna Holy Trinity Church ah Sunday School Christmas progam-a naupangte’ sak ding la khat zongzong hi. A lungkim bangin a la mu lo-a, a beisa kum thum lai-a Holy Land a pai lai phawk sitset lai ahih manin la khat phuah ding ngaihsun hi. La khat phuak takpi a, tua a phuahthak Christmas carol a organist lah ahi Sunday School Superintendent lah ahi Lewis H. Redner pia a, naupangte’ sak theih dingin a sak baih ding la-aw a phuah nadingin ngen hi. Redner bel Philadelphia kiimtengah Sunday School lam a hahkat mahmah khat leh church music lam a kin mahmah-a kithei khat ahi hi. Pastorpa’ lamal tawh kituak ding la-aw a ngah nadingin tawlkhat sung mah buaipih hi. Tua program kipat ding ni khat in a sap ni-in a ihmutna pan thakhat-in khanglo-a hih la-aw phuak hi. Redner in hih la-aw vantung pana hong ki “letsong” hi ci den hi. Naupangte’n deih mahmah pahlian uh a, nitu dongin naupangte bek hi lo-in pisalte’n zong a deih la khat hong suak hi. 1874 kumin kikhenkhia hi. Brooks in naupangte’ ading la tampi a phuah hangin tuni donga kisa cih theih ding hih la bek phialmah om mai hi. Phillips Brooks bel America gam Boston, Massachusetts ah 1835 kuma suak ahi hi. Harvard University leh Episcopal Theological Seminary pan sang a man khit ciangin 1859 kuma kipan kum tampi a nasep ahi pastor nasep kipan hi. 1859 pan 1869 ciang Philadelphia ah, 1869 pan 1891 ciang Boston-a Trinity Church ah sem hi. 1893 kuma a sih madeuh-in Massachusetts State sunga om pawlpi khempeuh a uk dingin Bishop-in kikoih hi. A mi mahmah gol ngiat-a (6’6”), a lungtang zong lian-in zai mahmah hi. Minute khat sungin kammal 250 val bang pau-in thu hilh hi. Tua banga a thuhilhnate hangin tua hun lai-a New England-a


laang mahmah Unitarianism nakpi-in kikhaktan zo hi, kici hi. Unitarian upna in a zawhgawp Harvard University nangawn kilok zo hi kici hi. Zi nei ngei lo tangvalpi a hih hangin in naupang it thei mahmah hi. A laisimna inndei sungah naupangte hawh-a a holim nop nadingun naupangte’ deihtheih kimawlna leh milim tuamtuam kem den hi, kici hi. Pulpit tungah ding viavua-a thu a hilh ngaungau siapa, naupangte tawh a inn sung sual tungah bialin kimawl thei zel hi. Thakhata a sih ciangin a mah a theikha mi peuhmah dah mahmah uh-a, a kap lo om lo hi. Kum 5 a pha pan Phillips Brooks’ lawmte naupangno khat in siapa a muh loh sawt ahih manin lungnuam thei lo-in a nu dong hi. A nu in Bishop Brooks van-inn-a a ciahna thu a gen ciangin tua naupang in, “ Nu, vantung mite nuam zen si inteh!” ci hi, kici hi. 9. Calvary Ah At Calvary (Ephesians 1:7) William R. Newell (1868-1956)

Daniel B. Towner (1850-1919)

Singlamteh tunga Topa Zeisu’ thuakna leh sihna tungtawna hong kilangkhia Pasian’ itna leh hehpihna a kicinna teci panna hih la William R. Newell’ phuah hi a, amah Moody Bible Institute-a sangsia sem den khat ahi hi. William R. Newell pen America gam Savannah, Ohio ah May 22, 1868 ni-in suaka April 1, 1956 ni-in Deland, Florida ah si hi. Wooster College, Princeton Theological Seminary leh Oberlin Theological Seminary-te ah pilna sin hi. Chicago khua-a om Moody Bible Institute ah assistant superintendent-a a kikoih ma-in tawlkhat sung pastor sem hi. Laisiangtho hilh siam leh conference-a thugen minthang ahi hi. Kum tampi sung khuapi tampi ah Laisiangtho sinpihna nei kawikawi hi. Laisiangtho hilhcianbu tampi gelhkhia a, tuate’ lakah Romans, Hebrews leh Kilaakna bute minthang deuh hi. Studies in the Penteteuch leh Studies in Joshua-Job (Kregel Publications) zong gelh hi. Ni khat, Institute-a a class ah laihilh dinga a pai laitakin hih lamalte hong suaka, kuama’ om lohna classroom khat ah lut-in a ip sunga a puak lai-ip tung khat ah gelhkhia ngelhngelh-a tu-a i sak banglian hi pah hi. Tua khit a sawt lo-in tua sanga a seppih Director of Music Dr. Daniel B. Towner tawh kituak uh-a tua lamalte lak hi. Tua zawh nai khat khit, a laihilhna pan a ciahkik ciangin a lawmpa


Towner in a la-aw phuahsa in na nei a, a lawmta un Pasian’ tungah lungdam lua mahmah-in tua la sa khawm pah uh hi. 1895 kuma kikhen Famous Hymns labu sungah kihel pah hi. Hih la phuakpa William R. Newell pen a pianthak ma-in pastor sem a pa a lungkhamsak ngei khat ahi hi. A pa lungkham lua-in Moody Bible Institute a President Dr. R. A. Torrey’ kiangah ap nuamin lai khak hi. Nisimin Laisiangtho kisimna leh piangthak khangno dangte tawh kithuahkhopna ah om leh a nuntakna kikhel zo ding ci-in lam-en hi. Torrey in ngaihsun-a, tua sang pen Pasian’ nasem dingte kipattahna mun hi a, khangno siate’ kipuahphatna mun hi lo ahih teh ci-in sang lo dektak hi. A tawpna ah a pa in thum teiiteii a, Dr. Torrey’ thukhun bangin nisimin amah tawh kimu den-a, sang thukhun khempeuh a zuih taktak ding leh kisang bek ding hi ci-in thukimna bawl uh hi. Newell hong pai takpi a, buaina hau lua mahmah takpi hi. Ahi zongin sang thukhunte bel a kimin zui zo vanglak hi. Nisimin Dr. Torrey kiangah pai dena, dotna tampipi nei den hi. Dr. Torrey in tua dotnate Laisiangtho panin dawng den napi-in Newell in suahtakna taktak ngah thei het kei leh kilawm hi. Ahi zongin zingsang khat a mai hong taii mahmah a, Pasian in a thungetnate uh dawng taktak cih Dr. Torrey in thei lian hi. Tua ni-in William R. Newell mi thak suak takpi hi. Tua ni a kipanin Newell pen sangnaupang khempeuh lakah a etteh huaipen sangnaupang hong suak hi. Tua bek tham lo-in America gam buppi a Laisiangtho hilh a siampen khat hong suakto lai hi. Daniel B. Towner pen March 5, 1850 ni-in America gam Rome, Pennsylvania-a suak hi a, October 3, 1919 ni-in Longwood, Missouri ah si hi. Evangelical gospel music lamah a pha ding om lo hi, ci-a kiciamteh ahi hi. Music hilh sia, conductor, solo sa, la-aw phuak, lamal phuak – siam loh mahmah a nei lo khat ahi hi. Ama’ pattahsa mi minthang tampi zong om hi. Charles M. Alexander, Harry Dixon Loes, Homer Hammontree, H.E. Tovey, George S. Schuler-te a kipan evangelical la makai tampite ama’ pattahsa vive ahi hi.1885kum, D. L. Moody Cincinnati ah evangelistic campaign bawl dinga a pai-a kipan Moody leh Towner-te kizom den uh hi. Tua kikhoppite ah Towner in choir makaih-a Moody in a siam a vakna, kha lama a cihtaknate thupisa mahmah a, amah tawh kithuah dingin kun hi. Tua huna kipanin a sihkhiat dongin D.L. Moody tawh ahi zongin, Moody tawh kizom gospel nasepna khatpeuhpeuh tawh ahi zongin sem khawm den hi. 1893 kum khuakhal sungin D.L. Moody in ama’ phuat sangpi Moody Bible Institute ah Music director a sem dingin Towner cial hi. Khangno lamte gospel music makai dinga pattah nading tupna ahi hi. Gospel la makai dingte limtaka pattahna kician neih ding kisam hi ci- a a phawk masa Moody leh Towner hi, kici thei hi. Music hilh sia khat ahihna, la khatpeuh a phuahna, mipi mai-a la a makaihna khempeuh ah mite Zeisu Khazih tawh a kizop nading uh, mite Pasian tawh a kinai nading uh tup-in nei vinven hi.


La-aw dawng 2,000 val phuaka, labu 14 kaikhawmin sangah laihilhna-a a zat ding textbook pawlkhat zong gelh hi. Ama’ phuah la-awte lakah, “Muang Ding Mang Ding” (Trust and Obey), “I Topa Hong Itna Lamdang” (Grace Greater Than Our Sin), “Saved By the Blood,” “Nor Silver Or Gold,” “My Anchor Holds,” “Only a Sinner” late minthang deuh hi. 10. Calvary Ah Hong Zui Ning Lead Me to Calvary (Luke 23:23) Jennie Evelyn Hussey (1874-1958)

William J. Kirkpatrick (1838-

1921) “Ka nuntakna a tamzaw khualam vive ah zang ka hi manin Topa in ka nuntakna hong lak main, ‘Zeisu ka it hi’ ci-in mi khempeuh’ tungah gen nuam lua ingh.” America gam Concord, New Hampshire-a First Baptist Church pastor-pa’ tunga tuiphum nading a nget kawma a gen Jennie Evelyn Hussey’ kammalte ahi hi. Miss Hussey pen Quakers a kici Friends nu le pa sung pana piang ahi hi. A pu a pate New England ah khang tampi pek-a kipan a tengte ahi uh hi. A nuntak sung bup phial a sanggamnu damlo kem-in om hi. Khatvei beek phun ngei peuhmah lo a, “Topa’ tung pan hi” ci-in sanga khatvei mahmah zong heh ngei lo hi. Nisim-in inn nasep teng tawh manlah den-in, kuama’ lungdam kohna nangawn ngah lopi-in a buai mahmah den hangin Evangelist Gipsy Smith in a gen theihzel mahbangin “Zeisu’ ompihna” sin den-in nuamsa mahmah lel hi. Thuak zawh loh ding zah-a na, a mel mahmah a siasak zo helzen guhnatna tawlkhat sung nakpi-a a thuak khit ciangin hih lamalte phuaka, laphuaksiam dangte bangmah-in leitung bei dong a tul ngei lo ding min khat hong ngah hi. “Topa aw, kei’ ading hong puaksak khin na hih manin phun het lo-in ka singlamteh nisimin hong pua nuamsak in’ ci-in thungen hi. Tua mah tawh kizui-in hih bangin la hong phuak hi: Nang thuak khin ta kei adingin, Kei zong nang adingin;


Nisim ka singlamteh pua ning, Na hai hong dawnpih ning. “Calvary-ah Hong Zui Ning” la sunga taang lina hong suak hi. Hih banga a thuakna leh a ki-apna panin hih la dawng buppi ading ngaihsutna hong phulkhia ahi hi. Ni tampi sawt lo-in a la dawng buppi phuak khina, a nunung lam pan kipana kiphuak hi se hi. Taang nihna, taang thumna leh taang lina a Topa’ tunga thumnate a phuah khit ciangin taang khatnaa “Ka Nunna vannuai tang ta in, Mang in ka Kumpi-in” ci a a lungtang pana phulkhia pulaakna tawh a kikhum ahi hi. Hussey in Pasian’ deihna-a ki-apna sin takpi a, tua tungtawnin leitung buppi-a thu ummite’ ading thupha a suak la dawng khat a phuaknu suak hi. Hih la-aw phuakpa William J. Kirkpatrick bel February 27, 1838 ni-in Ireland gamah suak hi. A neu lai-in a nu le a pa tawh America gamah lal uh a, Duncannon, Pennsylvania ah teng uh hi. Khutsiam lettama nasep sema, ahih hangin a uk taktak bel music ahi hi. Violin, cello, tamngai leh fife tum sin hi. Kum 17 a phak ciangin Methodist Episcopal pawlpi ah lut a, biakna la lamah kipia hi. American Cilvil War (tual-gal) sungin 91st regiment of Pennsylvania Volunteets ah 1861-1862 sung galkap sung misic makai leh tamngai tawh a kibang pian tum theih namkhat hi fife tumin om hi. Tua khit ciangin tembaw kilamna ah sema, kum 12 sung Philadelphia-a innsung vanzat furniture kibawlna ah sem hi. Sunday school nasepna thupisa dena, 1859 kumin camp meeting-a sak ding la pawlkhat khen hi. 1865 kumin Philadelphia ah organist leh music director suaka, 1878 kum ciangin a khutsiam nasep nusia kiuhkeuh ta hi. Gospel laphuah leh biakna la editor sema, John R. Sweney tawh kopkhawmin biakna labu 50 dektak kaikhawmin khenkhia uh hi. Amah guak in bu 40 khenkhia leuleu hi. September 29, 1921 ni-in si hi. 11. Dai Dide! Zan Siangtho! Silent Night! Holy Night! (Luke 2:11) Joseph Mohr (1792-1848)

Franz Guber (1787-1863)


English Translation: John F. Young (1820-1885) Hih la a phuakpa Joseph Mohr pen Austria gama khua hoih mahmah Salzburg khua-ah 1792 kuma suak ahi hi. A naupan lai pahphot-in Salzburg-a Cathedral of Salzburg choir ah kihel den hi. 1815 kumin Roman Catholic pawlpi sungah priest-in ordination kipia hi. Ordination a ngah khit ciangin Salzburg kiim-a pawlpi tampi-ah sem kawikawi hi. Hih la bel 1818 kum, Alps mualdung a Tyrol kual-a om Obernorf-a a kilamthak St. Nicholas pawlpi ah assistant priest a sep laitaka a phuah ahi hi. Father Mohr leh khua sunga sangsiapi leh pawlpi sunga organist a sem Franz Guber te holim thei zel uh a, Christmas hymn hoih taktak hiphuak nai lo ahihna khawng kikum thei uh hi. Tua banga a gen zel uh thu leh a pawlpi organ uh hoih lo-a Christmas hun sung kizang thei lo ding cih a zak sawnsawn ciangin tua kum Christmas Eve Mass-a sak theih ding la khat phuah hong sawm hi. A citak lua mahmah a pawlpi mite a lungnop loh ding uh deih lo hi. La khat phuak takpi-a, a lawmpa Franz Guber’ kiangah paipih pah hi. Franz Guber in a muh phet-in, “Father Mohr, hih lian hi ei, mu peetpeet hang ei, Pasian’ min ki phat hen o!” ci pahlian hi. A sawt lo-in Guber in tua la tawh kituak ding a la-aw phuak pah hi. Father Mohr’ phuahsa lamal tawh kituak lua mahmah-a, Christmas Mass lap lian sawnsawn hi. Tua nitak-in Father Mohr leh Franz Guber-te in tua la sa uh a, Guber in guitar tumkawm hi. Tua nitaka tua la a za peuhmah in hoihsa lua mahmah uh a, tuni dong mah-in hoih a kisa hi mai hi. A hun a sawt semsem teh ngaih semsem zawsop hi. Mohr ahi a, Guber ahi zongin tua a la phuah un amau’ khua peuhmah kanin leitung buppi-ah kizel inteh, ci-in ngaihsun kha ngei het lo uh hi. Ahi zongin Christmas khit phet-in organ puahpa Karl Maurachen hong pai-in a organ sia uh puahsak hi. Amah pen Zillerthal pan hi a, tua kiima organte ama’ bawlsa ngen ahi hi. Mi minthang sim mahmah khat ahi hi. A organ puah a man ciangin a awsuah sin nuama la dawng khat ngen hi. Joseph Mohr in a piak ding la thei pak lo-a, a zan deuh a a phuah uh “Dai Dide! Zan Siangtho!” ladal pia hi. Karl Maurachen in a organ puah a sinna-in tua la sa hi. Hoihsa lua mahmah-a dal khat ngen pahlian hi. Ama’ hangin Tyrol kual-ah tua la hong kizel pak-a, a sawt lo-in Tyrolean Folk Song minthang mahmah khat hong suak hi. Mi tuamtuam in sa uh a, tua huna minthang mahmah Strass Children’s Quartet in Germany leh Austria gam sungte-a concert a bawl kawikawina te vuah a sak uh ciangin hong kizel pha mahmah ta hi. 1838 kumin German hymn bu khatah kikhen a, “koipana kua phuah hiam cih a kithei lo hymn” ci-in kigelh hi. Hih la a kiphuah zawh kum 36 a sawt ciangin Germany gam


kumpipa Emperor Frederich in za a, Christmas la kiphuak ngei lakah a ngaihpen hi ci-in ciamteh hi. Germany gam sunga Christmas program khempeuh ah a kihel nadingin thupia hi. America gamah 1839 kumin Tyrolean Singers ahi the Rainers-te in sa uh a, a kizak masaknapen ahi hi. A sawt lo-in Mangkam leh kampau tuamtuamin kitei pah zangzang hi. Mangkamin mihing 8 in amau’ siam bangin tei ngei uh hi. Leitung bupah hih Christmas carol a kisak lohna gam om lo a, mun khempeuh ah a kideihpen la hi den mai hi. Mangkama kitei zelzulte lakah John F. Young’ tei penmah kideihpen hi. Amah America gam Pittston, Kennebec county, Maryland ah October 30, 1820 ni-a suak ahi hi. Episcopal pawlpi ah ordination kipia a, Florida State sungah kum tam simsim sung bishop sem hi. Pawlpi sungah a sep sung tawntung biakna late lunglut mahmah a, Mohr’ phuah “Dai Dide! Zan Siangtho!” zong hoihsa mahmah ahih manin Mangkamin letkhia pah hi. 1863 kuma Clark Hollister’ khet Service and Tune

Book kici labu sungah kihelpah hi. 1861 kuma kikhen Hymns and Music for the Young kici labu leh ama’ sih khit 1887 kuma Henry Hopkins in a khet Great Hymns of the Church te ama’ editor sepna tungtawna piang labute ahi hi. 12. Dai Hithiat-a Tawldamna Mun Near to the Heart of God (James 4:8) Cleland B. McAfee (1866-1944)

Cleland B. McAfee (1866-1944)

A muibun taktak hymn i cih “Mi khat’lungtang pan hong phulkhia-a midangte’ lungtang a sukha la ahi hi” ci-in gen lehang kikhial-in ka um kei hi. Hih la “Dai Hithiat-a Tawldamna Mun” zong tua bang la mah ahi hi. Cleland B. McAfee in 1901 kuma a phuah hi a, Chicago, Illinois-a First Presbyterian Church ah pastor a sep laitaka a phuah ahi hi. Ni khat a it mahmah a sanggampa’ tanute nih gawl natna diphhteria tawh thakhat-in si, cih thu za-a, dah mahmah hi. Tua banga dah lua mahmah-a a om laitakin amah leh amah a kihehnep nading leh a innkuanpih dangte a hehnep nadinga hih la a phuah ahi hi. A sak masaknapen zong a sanggampa Howard’ inn ah a sanggampa’ tanu nihte kivuina hun sung mah hi pah hi. A Nipi kik ciangin ama’ biakinn mahmah ah choir-te in nekkawm nekna ah sa kik uh hi. A sanggam dang khat mah ahi Lapsley in ngaihsa lua a, ama’ pastor sepna Berkeley,


California-a First Presbyterian Church ah a ciah ciangin pua pah hi. Tua panin mun khempeuh ah kizel hi. Tua huna kipan tuni dongin mite a hehnem den la khat hi den hi. Hih laphuakpa Cleland Boyd McAfee pen America gam Ashley, Missouri ah September 25, 1866 ni-in suak hi. Union Theological Seminary ah pilna a sin khit ciangin Parkville, Missouri-a Park College ah 1881-1901 sung sangsia sep leh college pastor sep thuahkhawm hi. Tua khit ciangin New York-a First Presbyterian Church leh Brooklyn, New York a Lafayette Avenue Presbyterian Church, pawlpi nih ah pastor sema lawhcing mahmah hi. 1912-30 sung Chicago-a McCormick Theological Seminary ah professor of systematic theology-in om hi. Mipil Laisiangtho siam mahmah, thugen zong a siam mahmah khat hi a, laibu tampi zong gelh hi. A pawlpi sung General Assemby ah elected moderator-in kikoih hi. Tua banga Pasian’ na muibun taka a sepna tampite sangin tuhun ciangin “Dai Hithiat a Tawldamna Mun” la a phuakpa a hihna tawh kiphawk zaw hi. A nasepna pan pension a lak khit ciangin Jaffrey, New Hampshire ah tenga February 4, 1944 ni-a a sih dongin laigelh, thuhilh, laihilh, lecture pia kawikawi cih bangin a hun zang hi. Hih la bel 1903 kumin The Choir Leader kici labu sungah kihel a, Dayton, Ohio a Lorenz Publishing Company-te’ khet ahi hi. Tuni dongin evangelical labu kici peuhmah ah kihel veu hi. 13. Dawn Un, Zeisu’ Min Vangliatna All Hail the Power of Jesus’ Name (Kilaakna 19:12,16) Edward Perronet (1726-1792) Altered by John Rippon (1751-1836)

“Coronation” Tune: Oliver Holden (1765-1844) “Miles Lane” Tune: William Shrubsole (1760-1806) “Diadem” Tune: James Ellor (1819-1899)

Hih lapi pen “National Anthem of Christendom” (Christiante’ Minam Lapi) kici a, “Kei’ Ading Tam Khang Suangpi” (Rock of Ages) la a phuakpa Augustus Toplady in editor a sepna Gospel

Magazine sungah 1779 kum November kha-in suaka a kikhet masaknapen ahi hi. Christian upna a tunna mun khempeuh ah kampau nam tuamtuamin kitei khin hi. A kisakna khempeuh ah mite


lawpsakin thathak guan den hi. Mipil ngel khat bangin, “Leitungah Christian kici peuhmah a om laiteng hih la kisa dinga, tua khit teh vantungah kisa lai ding hi” ci zawzen a, hi peuhmah hi. Hih lamal a phuakpa Edward Perrenet pen England gam Sundridge, Kent ah 1726 kumin suak hi. Biakna lam bawlsiatna hangin France (Piancik gam) panin Switzerland gamah, tua pan England gama tai a minthang mahmah French Huguenot innkuan sung pana piang ahi hi. A pa pen State Church of England sungah pastor khat ahih hangin Wesley-te unau leh George Whitefield-te’ makaih evangelical movement a paakta mahmah khat ahi hi. Edward zong a pa bangmah-in Anglican pawlpi sungah pastor-in oma, ahi zongin pawlpi kalsuanziate lungkim lo-in genkhia den hi. “I was born and I am likely to die in the tottering communion of the Church of England, but I despise her nonsense” ci-in gen den hi. Ama’ gen bang hi lo-in a sawt lo-in tua pawlpi nusia-in 1740 leh 1750 kumte in Wesley-te’ nasepna nakpi-in panpih hi. Tua hun sung pen Wesley-te leh amau’ nungzuite in amau’ nasepna a thukimpih lo mite’ bawlsiatna nakpitaka a thuak hun lai uh ahi hi. Tua banga a thuaksiatnate uh tawh kisai-in John Wesley in a diary sungah: “Rockdale panin Bolton ah ka pai uh a, Bolton-ate tawh tehna in Rockdale a huumpite tuuno na hi mai uh hi. Edward Perronet kisialpaii-a, buan lakah kihualgawp hi. Suangtum leeng keiimawka tawlette(padenpauhte) kitam ziahziah hi”ci-in gelh ngei hi. Ni khat, kikhopna khat ah John Wesley in kikhop kik-ah Edward Perronet in thu hilh ding hi, ci-in mipi’ tungah thuzaksakna nei hi. Wesley sangin kum 18 nauzaw ahih mahbangin Edward Perronet in Wesley’ mai peuhmah ah thu hilh nuam ngei lo hi. Mipi’ mai ah Wesley’ thu nial nuam lo ahih manin pulpit ah dinga ama’n tua a thuhilh ding cikmah-a mang ngei lo a hihna gen hi. Tua khit ciangin, “Ahi zongin, leitunga kihilh ngei sermon laka thupipen kong hilh ding hi” ci-in Mualtung Thuhilhna simkhia-a tu kik hi. Perronet in hymn dang tampi a phuah hangin tuni donga kisa la cih theih ding hih la bek mah om hi. Hih lamalte a minthanna pen hih lamalte tawh kisa la-aw thumte hang ahi hi. America gamah Oliver Holden’ phuah “Cornation” la-aw kilimzatpen hi. Holden pen Massachusetts a khutsiam (carpenter) khat hi a, ama’ sintawmin music siama lasak sinna sangah sangsia (singing school teacher) sem hi. Great Britain gamah Perronet’ lawmpa William Shrubsole’ phuah “Miles Lane” la-aw kilimzatpen hi. English layman (pawlpi mi mawkmwk) James Ellor’ phuah “Diadem” la-aw bel choir-te ah kilimzat hi. Pawi la-aw tepawl hi a, ei’ kiangah zong hih la-aw kideih hi. Hih la a kizatna tawh kisai a zaknop mahmah tangthu tampi om ngei hi. India gama missionary pai masa mahmah pawl ahi E.P. Scott khualzina a paina ah misuamte in umcih-in teipi


tawh ngim uh hi. Ama’n zong a ipsunga a puak den violen lakhia-in hih la sa hi. “Hih leitunga mi nam kim in” a cihna mun a tun ciangin tua mi gilote in a khut vua a tawi uh teipite khiasuk-in a khitui uh bua huahua keiimawk hi, ci hi. Scott in tua minamte’ kiangah Pasian’ itna leh tatkhiatna thu a sih tawp dongin hilh hi. Pasian in Ama’ hawmsiamna tawh lungdamna thu a kisam lua mahmah tua mite’ tungah hih la zangin lungdamna thu gen hi, cih ding hi mawk inteh! 14. Ding Un, Ding Un, Zeisu’ Mi! Stand Up, Stand Up for Jesus! (Ephesians 6:14) George Duffield (1818-1888)

George J. Webb (1803-1887) Adam Geibel (1885-1933)

1858 kumin a khua buppi a lok zo kha khanlawhna khat Philadelphia khua ah tung hi. “Philadelphia-a Pasian’ nasepna” (the work of God in Philadelphia) kici hi. Tua sunga kihel Pasian’ nasemte’ lakah Episcopal pawlpi sia Dudley Tyng zaha muibun om lo ding hi, kici tek hi. A kithuahpih sia dangte zong a thuzawh mahmah khat ahi hi. A pa, Rev. Stephen H. Tyng pen Philadelphia khua-a pawlpi lian mahmah khat ahi Episcopalian Church of the Epiphany-a pawlpi kem sia ahi hi. Tawlkhat sung a pa’ nasep huh-in assistant-in om a, tua khit ciangin a pa’ nasep luahto hi. A thuhilhnate ah thutang lua a, tua hun lai-a America gama kizang sila neihna (slavery) langpanin thugen den ahih manin a pawlpi mite pawlkhat lungkim lo uh hi. A nasep tawp pah-ek a, ama’ nungzui mi citak pawlkhat tawh the Church of the Covenent kici pawlpi khat phuan uh hi. A pawlpi thak uh khang mahmah hi. Tua a khang mahmah pawlpi thakah pastor a sep bek hi lo-in, khuapi laizanga om YMCA ah sun ciangin cialpi bawl den hi. Ama’ thuhilhna ngai dingin mi tampipi kikhawm den hi. March 30, 1858 ni-in sunkam-a ama’ thuhilhna ngai dingin mi 5,000 val kikhawma, Paikhiatna 10:11 tungtawnin thuhilhna nei hi. “Pasal kisateng kuan unla, Topa’ na sem un” ci-a thu a hilh ciangin mi 1,000 val in a nuntakna uh Pasian’ adingin ki-ap uh hi. Tua hun lai-a thuhilhna khempeuh lakah a muibunpen hi, ci-in kiciamteh hi. A thuhilhna sungah, “Ka Topa’ nasem ka hih manin Pasian’ lungdamna thu genna ah ka cihtak loh sangin hih ka taklam khut a bul pan a kitankhiat ding utzaw ingh” ci-in gen ngeu hi. A kal kik


sung khua lamah hawh-in, vaimim um kigawikhiatna set (corn thresher) a et laitakin a duap in a puanban teep mankha-in a sihuipi kitat-a, a thagui zialcip hi. Sisan tam luang lua ahih manin ni li khit ciang, April 19, 1858 ni-in si hi. Si dinga lupna tungah a lup laitakin a lawmte in a kam nunung a dot uh ciangin, “I vek-in Zeisu’ ading ding ni” ci-in vaikhak hi. A Nipi kik ciangin a lawm it mahmah a naseppih, Philadelphia khua-a Temple Presbyterian Church pastorpa Rev. George Duffield in zingsang huna a thuhilhna ah a lawmpa a pahtawina-in Ephesians 6:14: “Tua ciangin na kawnguah thutak kawnggak gaksa, na awmuah dikna awmdal bulhsa…in ding un”(ZIV) a cihna mun simin thuhilhna nei hi. A khupna-in, a it mahmah a lawmpa’ kam nunnung a zakna tungtawn-a a phuah tang 6 a pha poem khat simkhia hi. Rev. Duffield’ pawlpi-a Sunday School superintendentpa a lungsim lawng mahmah a tua lamalte a dal-a hawmkhiat dingin khenkhia lian hi. Baptist pawlpi laihawm khat-a editorpa in a muh ciangin hoihsa mahmah a, mi a tamzawte’ sim theih dingin hawmkhia sawn hi. George Duffield bel America gam Carlisle, Pennsylvania ah September 12, 1818 ni-a suak ahi hi. Yale Universiry leh Union Theological Seminary ah pilna sin hi. Pasian’ ading na tampi a sepnate pahtawina-in Knox College in Doctor of Divinity Degree pia hi. Kum 6 sung University of Michigan Board of Regents member khat-in om hi. Hih la-aw pen “Webb” kici a, George J. Webb’ phuahsa leitung la khatpana hymnal editor khat in a lak ahi hi. Tua la bel “‘Tis Dawn, the Lark Is Singing” (Khua Phalvak Ta, Luivan’n Zong Zaila Awi) a cih khat ahi hi. Atlantic Tuipi tunga kilehleh tembawpi khat tunga lasate’ sak theih la khat hi, kici hi. Webb bel England gam Salisbury ah June 24, 1803 ni-a suak ahi hi. 1830 kumin America gam tung hi. Boston ah tenga, tua khua kiima music tawh kisai munte ah kihel pha mahmah hi. Tua khua-a om Old South Church ah kum 40 sung organist sem hi. A la-aw dang khat pen “Geibel” la-aw kici a, Adam Geibel in 1901 kuma Duffield’ lamal tawh kituak dinga a phuah ahi hi. Adam Geibel bel September 15, 1885 ni-a Germany gama piang ahi hi. America gam a tun ciangin organist leh music hilh sia-in om hi. Adam Geibel Music Company phuana, a nunung lam ciangin Hall-Mack Company kici a, tua khit ciangin Rodeheaver Company tawh kigawm lai-a Rodeheaver Hall-Mack Company suak hi. Geibel pen kum 8 a phak lai-in a mit na-a, a mit tegel taw kiuhkeuh hi. A mit in khua a muh loh hangin organist, conductor minthang mahmah khat suak veve a, la-aw tampi phuak hi. Leitung la zong phuaka, tuate’ lakah “Kentucky Babe,” leh “Sleep,


Sleep, Sleep” a cih late bang minthang mahmah hi. Male Voice kici pasal bekbek sak late a phuahsiam deuh a, arrangement bawl zong siam hi ci-in minthang mahmah hi. William Cowper’ cih mahbangin, “Pasian’ tatzia tel zawh hi lo” takpi a, khangno Episcopalian thuhilhsiam mahmah khat, vaimim um gawina set, sihna ciang a piangsak tuahsiatna, Presbyterian pastor khat in a phuah pahtawina lamal, la-aw nih – khat pen leitung la hi a a khat pen mit khua mu lo khat’ phuah la-aw, “Pasian’ nasepna” kici 1858 kuma kha khanlawhna – hih teng a kigawm ciangin “Ding Un, Ding Un, Zeisu’ Mi!” kici la ngaih mahmah khat hong piangkhia-a, tuni dongin i labute lema hih la i sak simin i lungsim hong thosak den hi. 15. Eite’ Ki-Itna Blest Be the Tie That Binds (I John 2:10) John Fawcett (1740-1817)

Hans G. Naegeli (1773-1836)

Hih la a phuakpa John Fawcett pen England gam Lidget Green, Yorkshire ah 1740 kumin mizawng innkuan sung khat-a piang ahi hi. kum 16 a phak ciangin George Whitefield’ thuhilhna tungtawnin piangthak hi. Kum 26 a phak ciangin Baptist pawlpi-ah ordination kipia a, England gam khunglam Wainsgate-a pawlpi neu khat ah pastor sem dingin kisam hi. Tua pawlpi neu mahmah in zawng mahmah hi. A khasum tawm mahmah a, a innkuan lah khangkhangin sumzatna zaii semsem hi. Wainsgate ah tawlkhat sung a sep khit ciangin London khuapi a Carter’s Lane Baptist Church ah pastor sem dingin kisam hi. A minthang mahmah Dr. Gill’ nasep maban zom dinga kisam hi a, a pawlpi lian mahmah-in hau mahmah a, pawlpi thupi mahmah khat ahi hi. Wainsgate pana a dinkhiat ni dinguh hong tun ciangin a van uh a pua ding leengte’ kiimkot-ah a pawlpi mite khitui naptui tawh dahmai kahmai-a ding khipkhep-a om a muh ciangin a zi Mrs. Fawcett in thuak zo nawn lo a, “John aw, kei bel hibang pi-in pai teiiteii zo kei ning. Bangci banga pai teiiteii ding cih thei zo nawn ke’ng” ci-in hong kapkhia hi. A lawmpa in zong, “Kei zong e, thei zo nawn tuan ke’ng”ci ngeungau ta mai hi. A kiguangsa vanteng kisuahkhiakiksak hi.


Rev. Fawcett in a pawlpi mite’ tunga a thuhilhna khat ah hih lamalte hel-in thu hilh a, 1782 kuma kikhen Rev. Fawcett’ phuah poem dawng 166 kikhumna labu sungah “Sanggam Ki-itna” (Brotherly Love) cih thulu tawh kihel hi. Rev. Fawcett in hih mite’ kiangah kum 50 val pastor semsuak hi. A khasum kumkhat-in $200 val ngei lo hi, kici hi. Thuhilhsiam leh laithei mipil khat-in a min hong kiza mahmah hi. 1777 kumin khangno thuhilhsiate’ adingin sang khat hong hi. 1793 kumin England gam Bristol-a Baptist Academy ah siapi sem dingin kicial napi-in a pawlpi mite nusia nuam lo ahih manin pai lo hi. Christian nuntakna tawh kisai laibu tampi gelh-a, pawlkhatte bang bu tampipi kikhenkhia-a kikhawng mahmah hi. 1811 kumin America gama Brown University in Pasian’ na a sepnate pawhtawina-in Doctor of Divinity Degree pia hi. July 25, 1817 ni-in pumzaw natna tawh tuk-a, a nuntakna a bei dongin Wainsgate-a a pawlpi mite nusia lo hi. Mimal tupna leh meetnate suplawh ngama Pasian leh a mite a it taktak khalam makai hoih taktak khat ahi hi. Hih la a aw a phuak bel Hans G. Naegeli hi a, May 26, 1768 ni-in Switzerlang gam Zurich khuapi gei-a suak ahi hi. Music khetkhiat bekbek nasep-a nei khat hi a, Swiss Association for the Cultivation of Music ah president zong sem ngei hi. Music pilna sinna lamah madawk khat-in kiciamteh hi. America gama church music leh pilnna sinnate’ pa a kici Lowell Mason nangawn ama’ nungzui bangin kigen hi. Hih la aw min “Dennis” pen Swirzerland gama piang masa hi a, a nunglam ciangin 1837 kuma Europe gam a zin sungin Lowell Mason in lei-a, George J. Webb tawh 1845 kuma a khetkhawm uh The Psalterysungah kihel a, “arranged from Naegeli” ci-in ciaptehna khat kiguang hi. 16. Etlawm Mualkuam Unokpak The Lily of the Valley (Solomon’ La 2:1) Charles W. Fry (1837-1882)

Arranged by William S. Hays (1837-1907) Arranged from J. R. Murray (1861)

Hih a saknuam mahmah la a kiphuahna tangthu sulzuih lehang lunglut huai mahmah hi. America gama kiphuak “minstrel” la khat hong paipai-in England gam hong tun ciangin a kideih mahmah la khat hong suak hi. A kisak ciangin kidom letlet-a, Salvation Army sunga musician khat in


Goslpel lamal phuaka tua mintrel la-aw tawh a gawmkhop ciangin thakhat thu-in a kideih mahmah la khat suak pah hi. D.L. Moody leh Ira D. Sankey-te England gam a zin uh ciangin hih la kisa za uh a, deih pah uh hi. Sankey in tei pah a, America ah ciahpih-in khenkhia- a, Sunday school-a kideihpen la hong suak ziau hi. “Etlawm Mualkuam Unokpak” la a kiphuahna leh a kizelh zia tu-abang ahi hi. Hih lamalte a phuakpa Charles Fry pen Salvation Army sunga a tuampen mahmah “The Musical Frys” kicite’ tapa upapen ahi hi. England gam buppi ah zin kawikawi-in la sa kawikawi uh a, a tuampian mahmahna vuah la a sak uh ciangin a kikhensa ladal peuhmah en ngei lo uh hi. Shorthand (khutlam tomkaih) siam mahmah ciat uh a, la khatpeuh a zak uh ciangin a upenpa Charles longal in tei mengmeng uh-a, la thak khat a ngah hi pahpah uh hi. Charles’ nasep bel tua late’ aw solfa tawh ciapteh mengmeng ding ahi hi. Tua bangin lamal leh la-aw ciapteh mengmeng siam uh ahih manin la tampi kemcing zo uh hi. 1882 kumin Brother Charles si a, a nusiat nate’ lakah lamal pawlkhat a kigelhna laidal khat zong kihel hi. Tua lamalte’ nuai, a ladal taw ah solfa-in la-aw na ciamteh hi. Tua la kua’ phuah hi a, koi pana a ngah hiam cih bangmah gen lo hi. Tua ladalte Salvation Army ah kipia a, 1885 kum bul lamin kikhenkhia hi. Salvation Army sungah kideih pah-a, ahi zongin Moody leh Sankey-te England gam a zin uh ciangin mipi’ tungah kizel pan hi. Tua ladal Sankey a kipiak ciangin Sankey in mipite sinsaka tua tungtawnin mipite’ deih la khat hong suak hi. A sawt lo-in tua cialpi sungah a kiteel munpen la hong suaka, minthang mahmah hi. America ah Sankey a ciahkik ciangin America gamah zong Moody leh Sankey-te’ cialpite ah a kideihpen la khat suak leuleu hi. Sankey in 1887 kuma a khet Gospel HymnsNo. 5 sungah hel-a, lamal phuak Charles Fry hi ci-in suaksaka, ahi zongin a la-aw bel kua’ phuah hiam cih kithei lo hi, ciin gelh hi. America gamah a laan keii khit ciangin hih la a aw kua’ phuah hiam cih kitheikhia pan hi. A tamzawte’ ngaihsut bangin English folk song la-aw hi lo-in 1871 kuma William S. Hays in Louisville, Kentucky-a a phuah a hihna kimukhia hi. Hays in a phuah cil lai-in “The Little Ole Log Cabin Down the Lane” kici la tawh kisakhawm dinga a phuah la-aw ahi hi. Tua hun lai-a laang mahmah minstrel la-aw namte ahi hi. Bangbang ahi zongin tua la-aw England gam va tung hi. Charles Fry in tampi sim mah khel-a, Pasian phatna la suaksak hi. Leitung bup mun tuamtuamah a kideihpen la khat-in om den hi. 17. Gamlapi Mual Tungah The Old Rugged Cross


(I Peter 2:24) George Bennard (1873-1958)

George Bennard (1873-1958)

La makai khatpeuh in mipite la a teelsak sima kitel den la ahi hi. Hih la a phuakpa George Bennard in 1913 kuma a phuah hi a, 20th century sunga la kiphuak lakah a kideihpen khat ahi hi. Hih laphuakpa George Bennard bel America gam Youngstown, Ohio-ah 1873 kuma suak ahi hi. A nu leh a pate tawh Albia, Iowa ah kisuan uh a, tua panin Lucas khua ah kituah uh hi. Tua khua ah a ten sungun Bennard in Zeisu Khazih a Honpa le a Topa in sanga piangthak hi. Kum 16 a phak ma-in a pa in sihsan-a, Salvation Army ah lut hi. Salvation Army sungah Bennard leh a zi masate officer-in om uh hi. Methodist Episcopal Church sungah ordination kipia-a, a nasepna kithupisan mahmah hi. Kum tampi sung revival cialpi bawl-in kitaaklah mahmah hi. Khatvei, a cialpi bawlna pan Michigan lam zuan-a a ciahna ah haksatna lianpi tuaka, singlamteh khiatna ngiat leh Sawltak Paul in Khazih tawh thuakkhopna a cih bang hiam cihte nakpi-in ngaihsun pha hi. Hih thute a lungngaih kawmin singlamteh i cih biakna sunga “lim” (symbol) khat bek hi lo a, lungdamna thu laigil ahihna phawk hi. Hih la a phuahna tawh kisai Bennard in hici gen hi: 1913 kum ni khat Albion, Michigan ah ka om laitak hih la ka phuah nopna hong suak hi. “Gamlapi Mual Tungah” la phuah ka kipan hi. A masa-in a aw ka phuak hi. A lamal ka gelh masakte ki cing zo ka sa kei hi. A tawpna ah tu-a bangin ka phuak thei-a, ka lungsim tawnga keima’ lunggulhnate tawh kizui-a ka phuah ahi hi. A sawt lo-in, June 7, 1913 ni-in Pokagon, Michigan ah kisa-a a kisak masaknapen ahi hi. Pawlpi sung ahi lo a pua lama a kizak masaknapen bel Pokagon-a Chicago Evangelistic Institute-a a kisakna ahi hi. Mi tampi’ zak-a kisa hi a, tua huna kipan kideih mahmah pah hi. Hih la a phuah khit phet-in George Bennard in a lamalte Charles Gabriel khak pah hi. Gabriel in a sawt lo-in mikim’ deih la khat hong suak ding hi, ci-in gena, a gen bang teekteekin a kiphuah khit a sawt lo-in mikim’ deih la khat suak pah takpi hi. Hih la a phuah khit kum 40 sung Bennard in a evangelistic nasep zomsuak lai hi. Gospel la dang zong phuak sama, ahi zongin hih la zah-a minthang om lo hi. October 9, 1958 ni, ama’ kum 85 a phak laitakin George Bennard in tua “singlamteh” Pasian’ piak “kham lukhu”-in khek takpi hi. A nuntakna a nunung lamteng Reed City, Michigan pana a gamla lua lo “lampi gei”-a a inn ah teng hi. Tua a tenna inn gei-ah pi 12 a sang


singlamteh khat kiphut-a, tua tungah, “Gamlapi Mualtungah Singlamteh Tul Gemgam – hih la a phuak George Bennard’ tenna Inn” ci-in kigelh hi. Thu um mite in singlamteh a kibia hi lo-in singlamteh tunga si Zeisu Khazih bek a kibia hi, ci-a kigen zong za ngei zel ding hi hang. Ahi mah hi, ahi zongin singlamteh ngaihsun lo-in i Topa’ sihna zong kingaihsun thei tuan lo zel hi. 18. Gunpi Ah I Kikhawm Ding Hiam? Shall We Gather at the River? (Kilaakna 22:1) Robert Lowry (1826-1899)

Robert Lowry (1826-1899)

1864 kum khuakhal sung nisat mahmah ni khat, Baptist pastor Dr. Robert Lowry Brooklyn, New York-a a inn sung a laisimna inndei sungah tu-in tawllet (padenpauh) ah dakkhia hi. Tua hun laitakin tua gamah pul natna naksia takin tunga nisim-in mi tampipi si-in kivui ngelhngelh hi. A tutna mun panin sivui-a pai mite leh sivui khina a ciahkik mite en hi. Khitui naptui tawh dahmai kah mai-a om mi tampite a muh ciangin a lungsim na mahmah hi. “Sihna gunpiau ah i kikhen mahbangin nuntakna gunpiau ah i kimukik ding hiam?” ci-in amah leh amah kidong hi. Kilaakna 22:1 a, “Tua ciangin vansawltak in nuntakna guntui hong laka, crystal bangin cim sitset a, Pasian le Tuuno tokhom pan luangkhia in” (ZIV) a cihna mun phawk hi. A organ omna munah kiheii phei-a, hih la, a mal leh a aw thakhat-in phuak hi. Robert Lowry bel gospel laphuaksiam masate’ laka a kizahtaak mahmah khat ahi hi. America gam Philadelphia khua ah March 12, 1826 ni-in suak hi. Kum 17 a phak ciangin Zeisu Khazih a Honpa-in sanga piangthak hi. 1854 kumin Bucknell University pan pilna sangpi tawh a sangkahna zo a, tua university mah ah 1869-75 sung professor of literature sem hi. Tua sang pan mah-in doctorate degree ngah hi. Pastor zong sema, a masapen-in Philadelphia khua gei-a West Chester Baptist Church ah sem hi. Tua khit ciangin New Jersey, New York City, leh Brooklyn te ah pastor sem kawikawi hi. 1899 kum, ama’ kum 73 pha-a a sih ciang dong lawptak-in Pasian’ na sem hi. A nuntak sung tawntung Pasian’ nasem minthang khat-in om hi. Laisiangtho siam, thugen siam khat hi a, pawlpi sung vaihawm zia zong siam hi. Music leh hymn lamsang zong uk mahmah a,


ahi zongin nuntakna taktak-a nasepin bel nei ngei lo hi. Lamal leh la-aw tampi phuaka, labu tampi mah a khetkhiat hangin a nuntak sung tawntung Pasian’ thu genna mah bulphuhpi-in nei den hi. Ahi zongin, 1868 kumin gospel musician minthang William Bradbury a sih ciangin Biglow Publishing Company-te in music editor dingin amah tel uh hi. Dr. Lowry in zong tua nasep sanga, music khetkhiatna lamah mi muanhuai mahmah khat hong suak hi. Sunday school labu 20 val khenkhia a, a kikhen ngei Sunday school labu lakah a hoihpente hi, kici hi. Ama’ gelh laibute laka khat ahi Pure Gold bang bu awn khat (1,000,000) val kizuak zen hi. Robert Lowry’ hanciamna hangin America gama Pasian’ la kiphuahna leh Pasian’ la kisakna nakpi-in khangto hi, ci-a kiciamteh ahi hi. Ama’ hun lai-in Gospel lamal leh la-aw phuahna ah amah a pha ding mi om lo mai ding hi, ci-a kiciamteh ahi hi. Hih la “Gunpi Ah I Kikhawm Ding Hiam?” (Shall We Gather at the River?) banah, “Han Thuk Sungah Lum Hi” (Christ Arose), “Bang Dang Hi Lo, Zeisu’ Si Hi” (Nothing But the Blood of Jesus) cih late a mal leh a aw a phuah ahi hi. Tua banah, “Lam Tawntung A Hong Paipih Hi” (All the Way My Savior Leads Me), “Nang Kong Deih Tawntung Hi’ (I Need Thee Every Hour), “Zion Khua I Pai Hi” (We’re Marching to Zion), “Hong Honpa Na Sih Dong’ (Savior, Thy Dying Love), leh “Where Is My Wondering Boy Tonight?” cih late zong a aw a phuah ahi hi. 19. Han Thuk Sungah Lum Hi Christ Arose (Luke 24:6-8) Robert Lowry (1826-1899)

Robert Lowry (1826-1899)

Christian hun kipat cil lai-a om kha hi lehang Thawhkik Ni Easter Sunday zingsangin thu ummite khat leh khat i kimuh teh “Haleluijah, Amah thokik hi! Haleluijah, Amah thokik takpi hi!”ci-in kihopih kha ngel ding hi hang. Tua hun lai-a thu ummite’ adingin i Topa’ thawhkikna bek mah a kingakna uh hi a, i Topa thokik taktak cih a theihna-un thahatsak hi. Tuhun thu- ummite zong tuamah ahi hi. Tua mah tawh kizui-in tuhun pawlpi tuamtuamte in Thawhkik Ni gualzawhna i bawl ciangin Robert Lowry in 1874 kuma a phuah hih “Han Thuk Sungah Lum Hi” (Christ Arose) cih la i sa-a, i sak simin i lungsim hong lawpsak den hi. (A Mangkamin “Christ Arose” hi-a, “Khazih Tho Zo” cih bangkhat hi napi-in, ei Tedim Labu sungah a taang masa a gual masa kila-in “Han Thuk Sungah Lum Hi” ci-in thulu kipia zawsop hi. A thu tawh kituak pha het lo hi. Thawhkikna gualzawhna la kimlai, han sunga lupna thulu tawh kisasa mawk hi. ZKK).


Robert Lowry bel gospel laphuaksiam masate’ laka a kizahtaak mahmah khat ahi hi. America gam Philadelphia khua ah March 12, 1826 ni-in suak hi. Kum 17 a phak ciangin Zeisu Khazih a Honpa-in sanga piangthak hi. 1854 kumin Bucknell University pan pilna sangpi tawh a sangkhana zo a, tua university mah ah 1869-75 sung professor of literature sem hi. Tua sang pan mah-in doctorate degree ngah hi. Pastor zong sema, a masapen-in Philadelphia khua gei-a West Chester Baptist Church ah sem hi. Tua khit ciangin New Jersey, New York City, leh Brooklyn te ah pastor sem kawikawi hi. 1899 kum, ama’ kum 73 pha-a a sih ciang dong lawptak-in Pasian’ na sem hi. A nuntak sung tawntung Pasian’ nasem minthang khat-in om hi. Laisiangtho siam, thugen siam khat hi a, pawlpi sung vaihawm zia zong siam hi. Music leh hymn lamsang zong uk mahmah a, ahi zongin nuntakna taktak-a nasepin bel nei ngei lo hi. Lamal leh la-aw tampi phuaka, labu tampi mah a khetkhiat hangin a nuntak sung tawntung Pasian’ thu genna mah bulphuhpi-in nei den hi. Ahi zong, 1868 kumin gospel musician minthang William Bradbury a sih ciangin Biglow Publishing Company-te in music editor dingin amah tel uh hi. Dr. Lowry in zongtua nasep sanga music khetkhiatna lamah a muanhuai mahmah khat hong suak hi. Sunday school labu 20 val khenkhia a, a kikhen ngei Sunday school labu lakah a hoihpente hi, kici hi. Ama’ gelh laibute laka khat ahi Pure Gold bang ci lehang bu awn khat (1,000,000) val kizuak zen hi. Robert Lowry’ hanciamna hangin America gama Pasian’ la kiphuahna leh Pasian’ la kisakna nakpi-in khangto hi, cia kiciamteh ahi hi. Ama’ hun lai-in Gospel lamal leh la-aw phuahna ah amah a pha ding mi om lo mai ding hi, ci-a kiciamteh ahi hi. Hih la banah, “Gunpi Ah I Kikhawm Ding Hiam?” (Shall We Gather at the River?), “Bang Dang Hi Lo, Zeisu’ Si Hi” (Nothing But the Blood of Jesus) cih late a mal leh a aw a phuah ahi hi. Tua banah, “Lam Tawntung A Hong Paipih Hi” (All the Way My Savior Leads Me), “Nang Kong Deih Tawntung Hi’ (I Need Thee Every Hour), “Zion Khua I Pai Hi” (We’re Marching to Zion), “Hong Honpa Na Sih Dong’ (Savior, Thy Dying Love), leh “Where Is My Wondering Boy Tonight?” cih late zong a aw a phuah ahi hi. La a phuah ciangin bangci phuah cih a kidot ciangin, hici phuah tuaci phuah cih lian om lo a, lamal ahi a, la aw ahi zongin a lungsimah a suah teh, inn-a a om laitak ahi a, lam a pai laitak ahi zongin gelhkhia pahlian hi, ci-in gen hi. A la phuahte a tamzaw organ tawh a sin ma-in laidal tunga a phuahsa vive hi zawpian den hi. Tam vei simsim a lamal leh a la aw phuah khat-a a phuahkhop hi mai hi, ci-in zong gen ngei lai hi.


Hih “Christ Arose” zong tua bangmah ahi hi. 1874 kum Thawhkik Ni Easter hunlai-in nitak khat Laisiangtho sima devotion a neih laitakin Luke 24:6-8 sunga Zeisu Khazih’ thawhkikna tawh kizoma thupiangte lungngai-a, “‘Amah hih lai-ah a om kei hi; amah thokik zo hi! Amah note tawh Galilee gama a om lai-in note kiangah, ‘Mihing Tapa mawhnei mite khut sungah kipia dinga, kikilhlumin a ni thumna ni-in kithokiksak ding hi’ ci-a hong gen phawk gige un’ a ci uh hi. Tua ciangin ama thugente a phawk kik uh hi”(ZIV) a cih kammalte a sim ciangin a lungsim thosak mahmah hi. A sawt lo-in Dr. Lowry organ mai ah tu a, tua lai mah ah hih lamalte leh hih la aw teekteek mah hong phulkhia hi mai hi. Tua Laisiangtho mun a simna tungtawna a lungsima a ngaihsutnateng la dawng khat a suak ahi hi. 1875 kuma William H. Doane leh Robert Lowry-te’ khet Brightest and

Best labu sungah kihel pah hi. Hih la a taangte leh a sakkik i et ciangin sihna hanga dahna leh thawhkikna hanga lungdamnate a kilamdanna teltakin kimu thei hi. Christiante’ upna buppi Zeisu Khazih’ thawhkikna tungah kinga liuleu takpi hi. 20. Hing Eive! He Lives (Matthew 28:6) Alfred H. Ackley (1887-1960)

Alfred H. Ackley (1887-1960)

“Tua a sisa Jew khat bang nuammawh-a bia laizang ding ka hia?” Hih la a mal leh a-aw a phuakpa Alfred H. Ackley in evangelistic cialpi a bawlna a kikhawm Jew-te tangvalno sangnaupang khat in lungsim takpi-a a dot ahi hi. Evangelist Ackley in, “Amah hing aive! Hong gen ning aw, Amah si zenzen lo ahi, tu mahmah in hi lai ah nungta ahi! Tu mahmah-in tua Zeisu nungta teekteek ahi. Kei’ nuntakna mahmah, tua bek tham lo mi tul tampi sim zawhte’ nuntakna tungtawnin hong lak thei ding hi’ng” ci-in dawng hi. Ackley in a lungsim khempeuh-in tua banga dawnga tua tangvalpa in Zeisu Khazih a san nading a hanciam na khempeuh la dawng khat hong suak hi. Lungdamna Thu bute sunga Zeisu’ thawhkikna a kigelhnate a sim kikkik ciangin “Amah thokik zo hi” cih kammalte in khiatna thak nei mahmah hi. Tua thawhkikna thu in a lungsim a lawnna pana hong phulkhia la ahi hi. Laisiangtho’


hong hilhna, ama’ lungtang sung mahmah-a a theihna, tangthu mahmah in teci a pannate in sim zawh loh mite’ nuntakna-a a tuahsa uh thu leh teci panna ahi “Amah nungta hi” cih thu hong lak hi. Tua a nungta Zeisu Khazih in ompih gige ahih manin hih la a phuah laitakin zong haksa het lo-in phuak thei ziau hi. A mal leh a aw phuah khat-a a phuah pah ahi hi. Rodeheaver Company in 1933 kuma a khet Triumphant Service Songs labu sungah kihel pah a, tuni dongin evangelical pawlpite’ deihpen la khat hi den hi. Hih la a phuakpa A.H. Ackley January 21, 1887 ni-in America gam Spring Hill, Pennsylvania ah suak hi. Music sinna kician mahmah a nei mi khat hi a, laphuah zia mahmah zong Englang gam London khuapi-a Royal Academy ah sin ngiat hi. Cello tumsiam minthang khat zong ahi hi.(Cello i cih violin tawh kibang khauzang kisai tum theih hi a, khuk kikal-ah kinga-a kitum ahi hi. ZKK). Westminster Theological Seminary ah pilna sina a zawh ciangin Presbyterian pawlpi ah 1914 kumin ordination kipia hi. Pennsylvania leh California ah Presbyterian pawlpite kemin pastor a sep kawmkawmin hymn mal leh hymn aw phuak den hi. Gospel la leh hymn dawng 1,000 val phuaka, Rodeheaver Company-te huh in labu tampi kaikhawmin khenkhia hi. Pasian’ la phuahna leh lasakna lam a hanciamnate pahtawina-in John Brown University in Doctor of Sacred Music Degree pia uh hi. July 3, 1960 ni-in Whittier, California ah si hi. 21. Hoihna leh Hehpihna In Hong Zui Taktak Ding Surely Goodness and Mercy (Late 23) John W. Peterson (1921- ) Alfred B. Smith (1916- )

John W. Peterson (1921- ) Alfred B. Smith (1916- )

Laisiangtho Pasian’ humuap hi-a, a mal kim leh a buppi-in a kibanga Khasiangtho’ humuap hi ci-in i um hi. Ahih hangin Late 23 zah-a mi kim’ lungsim a nuamsak, hehnepna leh tha thak a guan om lo mai kha ding hi. I pangpaat i thanem laitakin hih Late sunga David’ kammalte in bangzah-in i tha hong hatkiksak den! Bangzah-in hong lungmuangsak! Tua banah Laisiangtho mun khat peuhpeuh sangin hih mun bulphuh-a kiphuak la mahmah zong tamzaw ding hi. Hih la “Surely Goodness and Mercy” mahmah zong 1958 kuma John W. Peterson leh Alfred B. Smith-te in Late 23 mah bulphuh-a a phuah uh ahi hi.


“Prince of Preachers” kici zawzen thuhilhsiam Charles Haddon Spurgeon in The Treasury of

David kici volume 7 a pha Late hilhcianna khat na gelh ngei a, tuni dong mah kisim tangtang lai-in hoih kisa mahmah hi. Late hilhcianna a gelh lai-in a zawh nading kum 20 val sawt hi, ci hi. Charles H. Spurgeon in, “Late thuk taka a lung ngaingai mi bekmah in a sunga thu thuk manphate mu thei bek ding hi” ci-in gen ngei hi. John W. Peterson in hih la a phuahna thu uh tawh kisai hici gen ngei hi: “Ni khat, Montrose, Pennsylvania-a ka studio sunga ka piano mai-ah ka tut laitak, tua hun laitaka ka naseppih Alfred B. Smith inn sungah hong tum hi. Bang hang hiam zong thei lian nawn kei mai ingh e, ka nih un hih la ka phuak khawm uh hi. Mi dang khatpeuh tawh tua banga la ka phuah khop lam thei kei mai ingh. Tua khit lam teh bel ka nih mah un la dawng 2, dawng 3 bang phuak khawm lai ungh.” Alfred B. Smith in, “Philip P. Bliss’ tu le tate’ lak panin khat in lai hong khaka, Bliss a neu lai-a a sangsia numei khat’ thu hong gen hi. Tua sangsianu bel Philip Bliss in a it mahmah khat ahi hi. A min Murphy kici hi. Lai a sim theih ma, a gelh theih ma un Late 23 hilh-in lotngahsak hi. ‘Surely goodness and mercy shall follow me’ a cihna mun a tun ciangin Philip Blisss in, “surely good Miss Murphy shall follow me all the days of my life” a ci-in ngaihsun ngiat pongmawk hi. Tua thu ngaihsuna ka genkikna uh tungtawnin hih la a thulu ding hong pianga hih la a kiphuak hi mai hi” ci-in a tangthu a cingzaw-in gen ngei hi. John Willard Peterson kici min bel Galpi Nihna khit lam peuhmah-in evangelical-te’ lakah a za ngei lo om lo mai kha ding hi. “Dean of contemporary gospel song writers” kici liang namah-a khangthak laphuakte’ lakah a min dawkpen ahi hi. America gam Lindsborg, Kansas ah November1, 1921 ni-a suak ahi hi. A nu a pate music lam a va mahmah Swedish minamte ahi hi. Galpi Nihna laiin Asia gam tengah Air Force-a sem vanleenghawl ahi hi. Sen gam leh Kawl gam gamgi dung, Kawl gam sung mahmah khawngah vanleeng-in leengleeng hihtuak hi. Gal ven ciangin Moody Bible Institute leh American Conservatory of Music-te ah music sin hi. Western Conservative Baptist Semianry leh John Brown University-te panin pahtawina doctorate degree ngah hi. Gospel la dawng 1,200 val phuak-a, cantata 25 val phuak hi. A la phuahte copy awn guk (six million copies) kizuakkhia khin hi. Missionary la “So Send I You” zong Peterson’ phuah mah ahi hi. “Nuntak Tawntungna Ciktui Ka Dawn Hi” (Spring of Living Water), “Heaven Came Down”(Ka Sung Khuavak Tang Sak Ta Hi – Xtian La No. 285), “All glory to Jesus,” “Come, Holy Spirit,” “Jesus Is Coming Again,” “God’s Final Call,” “No One Understands Like Jesus,” “Shepherd of Love,” “Over the Sunset Mountains,” “It Took


A Miracle,” cih late zong ama’ phuah mah ahi hi. A la phuahte ngaih thei mahmah a, ahi zongin ei Tedim kama kitei tam nai lo hi. A kitei sunsun ngaih thei mahmah hi. John W. Peterson tawh kopkhawm-a hih la a phuak Alfred Barney Smith zong gospel hymn tawh kisai-in a thei lo om lo hi. “Dean of gospel music” a kici zawzen pa ahi hi. November 8, 1916 niin America gam Midland Park, New Jersey ah suak hi. Moody Bible Institute leh Juilliard School of Music-te ah music sin hi. 1943 kumin Wheaton College panin a sangkahna zo hi. Wheaton ah a sangkah sungin Wheaton College Symphony Orchestra ah concertmaster-in om hi. Tua khit ciang Singspiration Publishing Company phuan-in 1962 kum dong president sema, gospel la ngaih bu tampi khenkhia hi. A kideih mahmah Inspiring Hymns zong ama’ khet mah ahi hi. 1972 kumin Encore Publications kici music campany khat phuan leuleu a, Living Hymns kici labu hoih mahmah khat-a kipan evangelical hymn bu tampi khenkhia hi. Gospel la, chorus dawng 500 bang phuaka, “For God So Loved the World” leh “With Eternity’s Values in View” te minthang mahmah hi. John W. Peterson leh Alfred B. Smith-a kipan gospel laphuakte ki dong thei zel-a, la a phuah uh ciangin bang zia (method) zang uh hiam? A lamal phuak masa maw, a la-aw? La a phuah uh ciangin a suah laitakin gelhkhia henhan uh ahia, ahih kei leh ngaihsunsun, geelgeel-a a phuah uh hiam? Hih laphuaksiam tegel in bel, la a phuah uh ciangin a zuih uh thukhun ‘set pattern’ cih bang tentan om lian lo a, la i cih a hun tawh kizui a mun tawh kituakin pawlkhatte thakhat thu-a a ngah uh omin, pawlkhatte hanciam mahmah a kul zong om hi, ci-in gen uh hi. Bang bang ahi zongin laphuaksiam mahmah nih in Late 23 bulphuh-a a phuah uh hih la ngaih mahmah dawng khat hong piankhiat manin Pasian’ tung leh amau’ tungah i lungdam mahmah hi 22. Hong Hon Topa Zeisu’ Tal-ah Majestic Sweetness Sits Enthroned (Solomon’ La 5:10-16) Samuel Stennett (1727-1795)

Thomas Hastings (1784-1872)

Evangelical hymn lakah tuampian simsim-a a ngaih mahmah hih la bel Solomon’ La 5:10-16 sung kibulphuh-a kiphuak ahi hi. I Topa mahmah phatna ahi zongin, eite’ adinga hong zawhsaksa A nasepte hanga Amah phatna ahi zongin a kiphuahna hih la pen a tungin taang 9 pha hi. “The Chief Among Ten Thousand” ahi kei leh “The Excellencies of Christ” kici hi.


Samuel Stennett pen England gam Exeter ah 1727 kumin suak hi. A pa Dr. Joseph Stennett pen London Khuapi a Little Wild Street Church-a Baptist pastor minthang mahmah khat ahi hi. 1748 kumin Samuel in a pa’ nasepna ah huhsia sema, kum 10 khit ciangin a pa’ mun luahto in kum 37 sung tua lai-ah semsuak hi. Ama’ hun lai-a thugensiam evangelical makai khat-in kiciamteh hi. Tua hun lai-a gam-ukna lama sem ulian tampite’ muanin om a, Kumpi George III nangawn in thupisa mahmah hi, kici hi. 1763 kumin University of Aberdeen in a nasepna tampite pahtawina-in Doctor of Divinity Degree pia hi. August 24, 1795 ni-in London ah si hi. Pawlpi khat bekbekah citak takin kum 37 sung pastor sem hi. Theology thulu tuamtuam tampi tawh lai tampi gelh-a, la dawng 39 phuak hi. Tua late a tamzaw 1787 kuma kikhen Rippon’ kaihkhop Baptist collection khat ahi A Selection of Hymns from

the Best of Authors kici labu sungah kimu thei hi. Stennett’ phuah late lakah hih la mah minthangpen hi. “Zawdan Gun Gei-Ah” On Jordan’s Stormy Banks) a cih la zong ama’ phuah mah ahi hi. Hih la a minthanna pen a lamalte a hoih mahmah banah tua lamalte tawh kituak ding la-aw a kiphuah man ahi hi. American church musician minthang Thomas Hastings in 1837 kumin hih la-aw na phuak hi. Amah October 15, 1784 ni-in America gam Washington, Connecticut ah suak hi. Music taktak a sinna tam lo-in a mit mahmah a hat loh den hangin a khan sungin church music bu 50 sanga tawmzaw lo gelh a, la-aw dawng 1000 leh lamal dawng 600 phuak hi. Mi tuamtuamte’ phuahsa la bu 50 bang kaikhawm lai hi. 1858 kumin the University of the City of New York in ama’ nasepna thupite pahtawina-in Doctor of Music Degree pia hi. American church music a khangtosak taktak Thomas Hastings leh Lowell Mason hi, ci-in ciaptehna ngah hi. Ama’ la-aw phuahte lakah hih “Hong Hon Topa Zeisu’ Tal-Ah” (Majestic Sweetness Sits Esnthroned) banah, “Kei’ Ading Ta Khang Suangpi” (Rock of Ages), “A Dahte Hong Pai un” (Come, Ye Disconsolate), “From Every Storm Wind That Blows” cih late kihel hi. 23. Hong Hopa In Hong Kun I Hear the Savior Say/Jesus Paid It All (Isaiah 1:18) Elvina M. Hall (1820-1889)

John T. Grape (1835-1915)

Pasian phatna hymn khempeuh lakah a lamal leh a la-aw a kituakpen-a kingaihsun ahi hi. La phuaknu Elvina Hall pen pawlpi mi mawkmawk khat hi lel hi. 1865 kum Nipi Ni zingsang khat a pawlpi


ahi America gam Baltimore, Maryland-a Monument Street Methodist Church ah kikhawm hi. A pastorpa Rev. George Scrick’ thugen a ngaih laitakin a lungsim-ah hih la hong suak zuaizuai hi. Zeisu Khazih sunga hotkhiatna a kicinna hangin Pasian’ tungah lungdam ko hi. Tua banga a lungdam koh laitakin a lungsim sungah hih la hong phul-a, a pawlpi labu “The New Lute of Zion” sung a awnna mun khat ah gelhkhia hi. Tua khit ciangin laidal dang khat ah teikhia-a a pastorpa pia hi. Tua khit teh tua la peuhmah phawkin nei kha nawn lo hi. Pawlpi siapa pawlpi organ tumpa’ kiangah va hawh hi. Tua hun laitakin a biakinn uh puah uh a, kizo dektak ahih manin a sawt lo-a biakinn thak-a kituah ding a vaihawm laitak uh ahi hi. Organ koihna ding om lo ahih manin a tumpa Mr. Grape’ inn ah kikoih hi. Siapa in, “Na inn ah organ koih i hih teh biakinn thak-a sak ding la-aw thak khatpeuh phuah na nei maw?” ci-in dong hi. Mr. Grape in zong a phuahsa la-aw pawlkhat siapa’ngaih dingin tum pah hi. Siapa in, “Kalai! zan deuh mah in Miss Elvina Hall in lamal hoih mahmah khat hong pia hi ve’n, tu-a na tum la-aw tawh kituak dinga kiphuak hi leh lah a kilawm lianzen a!” a cih kawmkawmin a Laisiangtho lem-in a sunga ladal lakhia hi. A nih un tua lamal leh la-aw sa khawm uh-a, kituak lua mahmah hi. A nuntak sungun tua bang peuhmah sinkha tuakkha ngei lo uh a, lamdangsa mahmah uh hi. Pasian’nasepna a hihna tel lua mahmah uh a, Pasian in nalamdang khat sem hi, cih thei uh hi. A sawt lo-in Baltimore-a pawlpi tuamtuamte ah hih la hong kizel hi. 1868 kumin kikhenkhia a, “Sabbath Chords” kici labu sungah kiguang hi. 1875 kumin Philip P. Bliss leh Ira D. Sankey-te in “Gospel Hymns” kici labu sungah a guan uh ciangin leitung bupah kizel hi. Hih la a phuak Mrs. Elvina Mable Hall pen June 4, 1820 ni-in America gam Alexandria, Virginia ah suak hi. A pasal tawh Baltimore, Maryland-a Monument Street Methodist Church ah kum 40 val pawlpi mi citak mahmah-in om uh hi. A la-aw phuak John T. Grape bel Baltimore-a suangmeihol khuk nei mihau khat ahi hi. Monument Street Methodist Church ah kum tampi om a, Sunday school ah lah hilh-in, organ tum choir makai lah semkawm hi. Pasian’ nasepzia a lamdanna kilang mahmah hi. A min kiza het lo numei khat-in pawlpi labu sung a awnna mun khat-a a gelh la, a minthang het lo organ tum khat in a aw hong bulh-a, tua bang a pian nadingin pastor khat in a mal leh a aw gawmtuah a, tuni a i neih labute’ sungah a kihel veu la ngaih mahmah khat hong piangkhia hi. 24. Hong It Zeisu Topa Aw


Jesus, Lover of My Soul (Nahum 1:7) Charles Wesley (1707-1788)

Simeon B. Marsh (1798-1875)

Hih la a phuakpa Charles Wesley bel la ngaih dawng 6,500 val a phuakpa hi a, tuate’ lakah hih la mah a hoihpenin kingaihsun hi. Labu kici khempeuh ah kimu kim-a leitunga kampau kici peuhmah-in kilet kim hi. Ahi zongin Charles Wesley in hih la a phuah khit ciangin a upa John Wesley laka, a upa in, “sentimental” lua ci-a a nolh lam a thei tam lo ding hi. A phuakpa’ sih khit ciangin kilimsak pana, 1740 kumin Hymns and Sacred Poemkici la dawng 139 kikaikhawm lakah kihel a, a kikhetkhiat masaknapen ahi hi. Mi thupi tampite in hih la thupi a sakna uh gen uh hi. Dr. Bodine bang in, “It is the finest hearthymn in the English language” ci zawzena, Mangkam-a kiphuak hymn lakah a ngaihpen hi, ci-a a ciapteh ahi hi. American thuhilh minthang Henry Ward Beecher in, “Leitunga tu ngei kumpi khempeuhte’ minthanna khempeuh ka ngah sangin hih la a phuakpa ka hih ding utzaw ingh; thupizaw in vangliatna neizaw hi. New York-a mi haupenpa’ hauhna khempeuh ka neih sangin hih la a phuakpa ka hih ding utzaw ingh. Tua mipa a sawt lo-in si dinga, kiphawkkha nawn lo ding hi, tua pa’ thu gen ding bang om mawk ding hiam? Ahih hangin hih la bel kisasa dinga a tawpna ah Pasian’ omna mun a kitun ciang nangawnin mi pawlkhatte’ muk-ah hihla mah om lai ding hi” ci ngiat hi. Charles Wesley in hih la a phuahna tawh kisai-in tangthu tampi om hi. America gamah tomkalkhat a om khit ciangin 1736 kumin England gamah ciahkik hi. Tuipi tungah huihpi tuaka tembaw tunga tuang mi peuhmah khatbeek suakta kei leh kilawm hi. December 3 ni-in tembaw khawlna tung teiisam uh hi. Charles Wesley in khukdinsuka a honkhia Khut (Pasian) a phatna a diary sungah na khum hi. Pawlkhatte’ genna ah tua bang huihpi a tuah sungin vasano khat ama’ omna inndei sungah lut-a, a angsung bel hi, ci uh hi. Tua vasa lau lua mahmah a, liing tantan-a om kimlai, ama’ angsung a tun ciangin a launa khempeuh veng hi, kici hi. Pawlkhatte leuleu in hih la pen Charles Wesley’ nuntakna a lak teci panna bangin ngaihsun uh hi. May 21, 1738 ni-a Aldersgate-a a pianthak dong Pasian tawh kilemna zonga a kitomtomnateng la-a a phuah hi, a ci zong om leuleu hi. Hih bang la hoih khat bel tangthu tuamtuam a nei ta kei zongin la hoih mah hi lel hi. A kammalte mahmah khum ngutngut a, Mangkam-in a dawng buppi ah kammal 188 a omna lakah mal


156 te aw-khat bek a suak (one-syllable) kammal vive hise hi. I Topa pen “hong itpa,” “hong damsakpa,” “bukna,” “tuinak,” “kha,” cih bangin na khempeuh-a kicing Pa ahihna na gen hi. Wesley mahbangin thu um mi a kuamapeuh in, “Kei’ deihnateng kicinna Khazih Topa Nang na hi” ci thei takpi ding hi hang. Hih lamal tawh kisakhawm dingin la-aw tampi kiphuak ngei-a, Simeon B. Marsh’ phuah pen mah kitamzatpen hi. Marsh bel 1798 kumin Sherborne, New York-ah suak hi. Organist lah hi, choir director lah hi-a, sangsia sem khat zong ahi hi. Presbyterian pawlpi mi hoih mahmah khat hi-a, 1834 kum phalbi tun kuanin hih la-aw phuaka, “Martyn” ci-in min pia hi. John Newton’ phuah “Mary at Her Savior’s Tomb” kici la tawh sakkhop dinga a phuah ahih manin khatveivei bang “Resurrection Tune” (Thawhkikna La-aw) kici zawzen hi. Kum 30 khit ciangin biakna la-a minthang mahmah American-te Thomas Hastings in hih la-aw mukha a Charles Wesley’ phuah “Hong It Zeisu Topa Aw” lamal tawh kibulh leh kituak mahmah ding cih mukhia hi. Kituak takpi hi. Charles Wesley’ phuah ladang pawlkhatte lakah, “Tuni’n Khazih Hingkik” (Christ the Lord Is Risen Today), “Mi Tulsawm’ Aw Nei Zen Leng” (O for A Thousand Tongues), “Ngai Un, Vantung Mite’n Lasa” (Hark! The Herald Angels Sing) “A Charge to Keep I Have,” “Depth of Mercy,” cihte kihel hi. 25. Hong Itzaw Ning More Love to Thee (Philippians 1:9, 10) Elizabeth P. Prentiss (1818-1878)

William H. Doane (1832-1915)

October 26, 1818 ni-a America gam Portland, Maine-a suak Mrs. Elizabeth Payson Prentiss pen a nuntak tawntung Khazih ompihna a nuntakpih ngiat misiangtho khat-in kiciamteh hi. A thei mite in, “a mitte te kikkek-a, ciamnuih gen thei laimawkin, milak kihel sangin ama’ inn sung nuam a sazaw nupi neu nu” ci uh hi. A lungsim a liat hangin a pumpi zawngkhal den hi. A nuntak tawntung dam hun cih peuhmah a nei ngei kiuhkeuh lo mi khat ahi hi. A neutunga kipan mah-in laigelh siamna leh laphuah siamna nei hi. Kum 16 a phak ciangin kha thu lam ahi-a laigelhna lamah ahi zongin a sang mahmah-a kingaihsunYouth’s Companion ah a


laigelhte kihelhel ta hi. Massachusetts leh Virginia ah tawlkhat sung sangsia sema, 1845 kumin a nung ciangin Union Theological Seminary-ah professor of Homiletics leh Polity a suak ding Presbyterian minister Dr. George L. Prentiss tawh kiteng uh hi. Mrs. Prentiss in a laigelhte khenkhiain hawmkhiakhia a, a laibu gelh khat,Stepping Heavenward a cih bang USA bekbekah bu 200,000 kizuak zen hi. “Hong It Zaw Ning” a cih la bel Mrs. Prentiss in dahna lianpi a thuak laitaka a phuah ahi hi. 1850 kumte in New York City ah Pasian’ na a sep laitakun a tate khat khuai uh hi. Sawt kihal lo-in a ta neupen in sihsan leuleu hi. Sawtpi sung kihehnem zo het lo-in om a, a diary sungah, “Ang hawm, gim lua-a paat ngeiigneii pumpi, haksatna tampi ka thuakna hih leitung nusia-a taisat nop luatna lunggulhna” ci-in na gelh hi. Tua banga dahna lianpi a thuak laitakin Mrs. Prentiss in Thuciam Lui sunga Jacob leh Pasian a kimuhna ngaihsun hi. Dahna lianpi thuaka Pasian a kisappen laitakin Pasian in a na dawntuahna ngaihsun hi. Tua bangmah a tuah nading thu nakpi-in ngen hi. Sarah Adams’ phuah “Nang Tawh Nai Zaw Nuam Ing” a cih la zong ngaihsunsun hi. Tua banga thungena a ngaihsutsut laitakin Sarah Adams’ a bangmah in Bethel-a Jacob tuahkhak thu tungtawnin ama’ teci panna hih la hong phuak hi. Tua nitak mah in a taang li-in zosiang hi, ahi zong kum 13 sung kuamah lak lo hi. A pasal nangawn lak lo hi. 1869 kumin tua lamal kikhenkhia a, a nung ciangin Songs of Devotion labu sungah kihel hi. A sawt lo-in kampau nam tuamtuam-in kiletkhia a, Arabic pau leh Sen pau nangawnin om hi. August 13, 1878 ni-in Dorset, Vermont-a a khuakhal innpi vuah Mrs. Prentiss si hi. Mrs. Prentiss in haksatna nakpi-a a thuak laitakin, “I see now that to live for God, whether one is allowed ability to be actively useful or not, is a great thing, and that it is a wonderful mercy to be allowed even to suffer, if thereby one can glorify God” ci-in na gen ngei -a, kha thu-a a picinna kimu thei hi. Hih la a phuahna tawh kituakin, “To love Christ more is the deepest neeed, the constant cry of my soul….out in the woods, and on my bed, and out driving, and when I am happy, and busy, and when I am sad and idle, the whisper keeps going up for more love, more love, more love!” ciin Khazih a itzawk ding a lunggulhna na gen hi. Hih la aw a phuak William Howard Doane in Mr. Prentiss’ phuah la tawh kituak dingin a lawaw phuahsak hi. Wiiliam H. Doane bel America gam Preston, Connecticut ah February 3, 1832 ni-a


suak ahi hi. High School a kah laitakin piangthaka, Baptist pawlpi sungah lawptakin lay-worker sem hi. A khangno lai-a kipanin sing tawh nasepna tuamtuam a bawl J.A. Fay and Company tawh kizom dena, 1860 kumin Cincinnati, Ohio ah a nasep tuah a, tua lai ah president sem hi. Tua banga company president a sep lai-in nidanga om nai lo vanzat nam 70 val phuanthak hi, ci-in kiciamteh hi. Cincinnati mah ah tengsuaka khuasung tuisung leh pawlpi sungah makaipi khat-in om hi. Kum 25 val sung Mount Auburn Baptist Church ah Sunday school superintendent sem hi. Music zong tampi phuaka, ahi zongin nuntakna-in nei ngei lo hi. La-aw dawng 2,200 val phuaka, labu 40 val kaikhawmin khenkhia hi. Christmas lasaupi catata zong tampi mah phuak hi. Music lam a hanciamnate pahtawina in Denison University in 1875 kumin pahtawina Doctor of Music Degree pia hi. William Doane in tuni donga kisasa gospel la-aw ngaih tampi phuaka, tuate lakah, “A Sia Ding Honkhia In” (Rescue the Perishing), “Hong Paisan Ke’n, Migi Topa”(Pass Me Not, O Gentle Savior), “Nang A Hi’ng, Topa”(Draw Me Nearer), “Singlamteh Kiang”(Near the Cross), “Pasian’ Min Pha Ta Hen”(To God Be the Glory), “Zeisu Min Manpha Na La In” (Take the Name of Jesus), “Thungetna Hun Pha” (’Tis the Blessed Hour of Prayer), “I Ngak Laitak Hong tuak Diam?” (Will Jesus Find Us Watching?) cihte kihel hi. Elizabeth Prentiss’ phuah hih “Hong Itzaw Ning Topa” (More Love to Thee) la-aw ding a phuah banah, a tamzaw-in Fanny Crosby’ laphuahte a aw phuahsak denzaw hi. Sum leh paii hau mahmah napi-in kiniamkhiat mahmah a, Pasian’ nasepna ah a hihzawh zaha Christian lay-worker khat-a pang den mi ahi hi. Pasian’ nasepna adingin sum tampipi pia den hi. Cincinnati YMCA hall a pipe organ zong ama’ piak mah hi a, Chicago-a Moody Bible Institute ah Doane Memorial Music Building a kilam nadinga a kisam sum khempeuh zong ama’ piak mah ahi hi. December 24, 1915 ni-in South Orange, New Jersey ah Topa’ kiang hong zuatsan ta hi. A nuntak sung tawntung Pasian in nakpi taka a zat mi ahi hi. 26. Hong Naisak In Draw Me Nearer (Hebrews 10:22) Fanny J. Crosby (1820-1915)

William H. Doane (1831-1915)


Hih la phuaknu Fanny Crosby a la-aw phuakpa William Howard Doane-te’ inn-a a hawhna pana hong piangkhia la ahi hi. William Doane-te’ tenna Cincinnati, Ohio ah Fanny Crosby a hawhna pana hong piangkhia la ahi hi. William H. Doane-te’ kianga hawh ding Fanny Crosby lawp gige den hi. A gamlum lua mahmah den New York City pan suakta ding cih thu bek hi sam lo a, Dr. Doane-te innkuan pen a khami mahmah, Pasian um mahmah-a, Pasian a it mahmah innkuan ahih manin Fanny Crosby in tua inn nuamsa ngiat hi. Nitak khat, nitum kuanin Dr. Doane-te’ innmai innka ah tukhawm liiliai uh hi. Tua laitak a bawlpa Pasian bek in a zeptheih nitum kuan meiite in mel tuamtuam nei-in zepzep bangin hoih lua mahmah hi. Fanny Crosby pen kha khat leh a lang a phak-a kipan a mit in khua a muh loh hangin a pi’ gengenna tungtawnin nitum kuan mel tuamtuam tawh kizem meiite zong a mu ngei zel ahi hi. Ni zong damdam in tumsuk hiaihiai ta hi. Tua laitak-in Dr. Doane in tuabang hun cianga Pasian tawh i kinai theihna, nisim-a i kisapnate Pasain in hong sik hong guat dennate kuppih a, a thupipen Pasian, na khempeuh a piangsakpa eite’ Honpa hong suahna mahmah a lamdanna genin Pasian’ thu kikum uh hi. Tua banah, nisim-in Pasian lung kimsak ding bek i tup semsem ding cih thute kikumkum uh hi. Thakhat-in, Fanny Crosby in Dr. Doane’ kiangah tua thute a gengen sungun a lungsim sungah la khat hong suak ahih manin laidal khat la pak a a gelhkhiatsak nadingin ngen hi. Gual khat khit gual khat, taang khat khit taang khat, tua khit teh a sakkik, khawl lo-in gen ngelhngelh a, a gen bangbang Dr. Doane in gelhkhia ngelhngelh hi. Fanny Crosby in gospel la ngaihpi khat a phuak khin hong hi ziau zel hi. A zingciangin Dr. Doane in a la-aw phuaka, a mal le a aw kituak lua mahmah hi Tua hang mah in Fanny in ama’ phuah late lakah a deihpen khat hong suak hi. Hih la a phuaknu Fanny Crosby pen America gam Southeast, New York ah March 24, 1820 ni-in suak hi. Kha khat leh a lang (nipi kal 6) a phak ciangin a mitna a zatui kinuh khial a hih manin a mit taw-a, a khan tawntung mit khua mu lo-in om hi. A sih dongin New York City a St. John’s Methodist Episcopal Church ah pawlpi mi citak mahmah khat-in om den hi. A neutunga kipanin a pi in thu le la kici khempeuh ah pantah hi. New York School for the Blind kici mit khua mu lote’ sangah pilna sin hi. 1847 kum pan 1858 kum dong tua sang mah ah sangsia sem hi. 1958 kumin tua sanga mite’ zahtaak mahmah music sia Alexander Van Alstyne tawh kiteng uh hi. A neu tunga kipan in laphuah lam a vak hi a, ahi zongin leitung la pian vive hizaw hi. Church music lam-a minthang mahmah William B. Bradbury’ thuzawhna tungtawnin kum 40 a phaka kipan


gospel lamal bek phuaka, ama’ genna ah “tua gam sunga a lungnuampen mi” hong suak hi. Fanny Crosby in la a phuah ciangin khukdin-in thungen-a Pasian’ makaihna zong masa lo peuhmah-in phuak ngei lo hi. A Laisiangtho sungah American lan (flag) khat tep liklek den se hi. Ama’ hun-a gospel laphuak minthang mahmah Ira D. Sankey, William H. Doane, John R. Sweney, George C. Stebbins, George F. Root, William J. Kirkpatrick, leh adang tuamtuamte tawh kithuah-in la tampi phuak hi. A khan sunga a laphuah pongpong 8,000 val hi, ci-in kiciamteh hi. February 12, 1915 ni, ama’ kum 95 a phak laitakin i Topa’ kiang hong zuatsan hi. Fanny Crosby’ phuah late lakah hih la “Hong Naisak In” (Draw Me Nearer) banah, “Lungmuanna Thupha” (Blessed Assurance), “Amah Thei Ning” (My Savior First of All), “A Sia Ding Honkhia In” (Rescue the Perishing), “Lam Tawntung A Hong Paipih Hi” (All the Way My Savior Leads Me), “Pasian Min Pha Ta Hen” (To God Be the Glory) cih la ngaihte kihel hi. Hih la-aw phuakpa William H. Doane pen America gam Preston, Connecticut ah February 3, 1832 ni-in suak hi. Mihau mahmah khat hi a, factory president khat ahi hi. Music a uk hangin nasep-a nei bel hi lo hi. Tua hun lai-a gospel musician minthang mahmah khat hi veve hi. A la-aw a phuah gospel la dawng 2,000 val hi. Tuate lakah “A Sia Ding Honkhia In” (Rescue the Perishing), “Hong Paisan Ke’n Migi Topa”(Pass Me Not Gentle Savior), “Nang A Hi’ng, Topa”(Draw Me Nearer), “Singlamteh Kiang”(Near the Cross), “Pasian’ Min Pha Ta Hen”(To God Be the Glory), “Zeisu Min Manpha Na La In” (Take the Name of Jesus) cihte kihel a, a tamzaw-in Fanny Crosby’ laphuahte a aw phuahsak denzaw hi. 27. Hong Pai Ciangin When He Cometh (Malachi 3:17) William O. Cushing (1823-1902)

George F. Root (1820-1895)

Hih “Suangmanpha la” pen naupangte’ adinga kiphuak ngei la a kici peuhmah lakah a kideihpen la khat ahi hi. A phuakpa William O. Cushing in hih lamalte 1856 kumin ama’ Sunday School naupangte’ adinga a phuah ahi hi. Malachi 3:17 bulphuh-a a phuah ahi hi.


William O Cushing in Sunday School la tampi phuaka kideih thei mahmah hi. Tuate banah Ira D. Sankey’ labu Sacred Songs and Solos bu sunga kihel la dawng tampi zong phuak lai hi. Tua late lakah “Nang Kong Beel Hi’ (Hiding in Thee), “Ring the Bells of Heaven,” “Under His Wings,” “There’ll Be No Dark Valley,” leh “Down in the Valley With My Savior I Would Go” late zong kihel hi. William O. Cushing pen America gam Hingham, Massachusetts ah December 31, 1823 ni-in suak hi. Kum 20 val sung Disciples of Christ pawlpite ah pastor sema lawhcing mahmah hi. 1870 kumin a zi si-a, a cidam lo ahih main a nasepna pan khawl hiau hi. A pum peuh zaw pianmawk-a, a aw zong suak mel lo hi. A lungman mahmah laitakin, “Topa aw, Nang ading ka sep ding khatpeuh hong pia in” ci-in thu ngen ngeungau hi. A thungetna Pasian in dawnga mi mawkmawkte’ phuah theih khol loh a hi leklek piana kisa Sunday School la tampi a phuak dingin Pasian in zang hi. Ira D. Sankey, Robert Lowry, George F. Root-a kipan gospel laphuaksiam tampi tawh kithuah uh hi. A nuntak sungin gospel hymn dawng 300 val phuak hi. Mi thupi, mi nuam, a khami mahmah mi khat ahi hi. Amah tawh kithei kha peuhmah in it uh hi. A kimuhpih peuhpeuh thathak guan den hi. October 19, 1902 ni-in hih leitunga a nasep hun bei ta a, Lisbon, New York ah si hi. Hih la-aw phuakpa George Frederick Root bel America gam Sheffield, Massachusetts ah August 30, 1820 ni-a suak ahi hi. A khangno lai mah-in tangthu-a minthang Boston khua-a Park Street Church ah organist-in om pah hi. Tua khit tawlkhat sung Lowell Mason’ khut nuai-ah music sina, music hilh sia minthang khat suak hi. Tawlkhat sung New York ah kisuan-a, tua lai-a New York Institute for the Blind ah laihilh hi. Fanny Crosby bang a sangnaupangin om ngei hi. 1850 kumin France gam Paris ah kum khat sung music sina, America gam a tunkik ciangin The Flower-

Queen kici cantata khat phuak hi. A lamal ding Fanny Crosby in phuahsak hi. American Tualgal hun sungin Root in gam itna, minam itna la pawlkhat phuaka kideih mahmah hi. Leitung la phuaka a minthan mahmah hangin ama’ uk taktak bel William Bradbury’ patsa nasep ahi mikim’ sak theih ding, a Sunday School suah gospel late (Sunday school type gospel songs) phuah ding mah ahi hi. Musician minthang khat ahihna tawh kizahtaak mahmah a, tua banah ama’ nuntakzia ngiat mite’ maingap theih dingin oma, kha thu ah a upna leh a dinmun kip mahmah hi. 1872 kumin music lam a sepna tampite pahtawina in University of Chicago in Doctor of Music Degree pia-in pahtawi hi. Root in a khan sungin gosple la dawng za tampi a phuah banah labu 75 kikaikhawma a kikhetna ah kihel hi. Tua banah music hilhna laibu tampi gelha cantata dawng tampi phuak hi. Root and Cady music firm min tawh ladal tampi hawmkhia hi. Tuni donga kisa ama’ phuah late’ lakah “Hong Honpa Kiangah Hong Pai Meng In” (Come to the Savior Make No Delay), “Ring the Bells of Heaven,” “The Lord Is in His Holy Temple” cihte minthang deuh hi.


George Root in hih la “Hong Pai Ciangin” ading la-aw a phuah ciangin tualgam bei khit pawla minthang mahmah “Johnny Schmoker” kici leitung la khat panin a la-aw la hi, kici hi. William Cushing’ phuah lamal leh George Root’ phuah la-awte a kithuahkhop ciangin America gam leh England gam-a kipan leitung bupppi-a kideih la ngaih mahmah khat hong piang hi. 19th century musician minthang George Root August 6, 1895 ni-in Bailey’s Island, Maine ah si hi. 28. Hong Pai In, Thupha Namkim Nak Come, Thou Fount of Every Blessing (I Samuel 7:12) Robert Robinson (1735-1790)

John Wyeth (1770-1858)

Hih la a phuakpa Robert Robinson pen England gam Swaffham, Norfolk ah September 27, 1735 ni-in suaka a nu a pate minuamsa lua hi lo hi. Kum 8 a phak ciangin a pa in sihsan a, kum 14 a phak ciangin a nu in sammet sin dingin London paisak hi. Tua lai ah tawlkhat sung khangno gina lo pawlkhat tawh kikhawl-in zukham ankham numei lama phengtat mi khat suak hi. Kum 17 a phak ciangin George Whitefield’ thuhilhna cialpi khat-ah a lawmte tawh va kikhawm uh hi. Tua “Methodist thuhilhsiapa zahpih” nuama pai uh hi lelzaw hi. Ahi zongin George Whitefield’ gen lungdamna thu in a lungsim vut lua-a pianghtak hi. Kum 7 khit ciangin Ama’ nasem dingin Pasian’ sapna ngah-a, Methodist pawlpi ah nasep kipan hi. Tua khit ciangin Cambridge ah kituah a, Methodist pawlpi nusia in Baptist pastor suak leuleu hi. Tua lai ah Laisiangtho thuthuk thei theologian khat suaka, hymn zong tampi mah phuak hi. Hih la a phuah laitakin a kum 23 pha pan hi. Taang nihna ah, “Nong huhna tawh hih ciang kong tung, Huhna mualsuang hiah phut ing” a cih kammalte I Samuel 7:12 kila hi a, tua lai-a Ebenezer pen Pasian’ muanhuaina/thumanna lim ahi hi. A taang thumna a, “Topa kong vaksan dek zeel hi, Ka it Pasian hong kem in” a cih kammalte in laphuakpa Robinson’ nuntakzia ding genkhol hi leh kilawm zawzen hi. Hih la a phuahzawh kum bangzah hiamkhat ciangin mawhna sungah pukkik zelmawk-a, kip lo kho lo-in om hi. Tua banah Unitarianism a kici Pasian pen mimal thum Pasian khat hi cih Trinity upna a nial upna lam peuh ah hong hoi thawthop hi. (Unitarianism in Trinity nial-a, Zeisu


Khazih Pasian hi lo hi, ci-in Khasiangtho zong Pasian-in sang lo hi. Mihingte’ pukna, mawhna tanga Zeisu’ sihna, tawntung gawtnate um lo uh hi. ZKK) Robinson tawh kisai a kigen thupiang khat om ngei hi. Khatvei, Robinson sakol-leeng tuang hi. Labu (hymn book) khat lunglut lua mahmah-a sim nupi khat tawh tuangkhawm hi. A leeng tuan kawmun tua nu Robinson’ lamah kiheii-a, “Tu-a ka saksak hih la ngaih na sa hia? Na bangci muh a?” ci’n dong hi. Robinson zong khitui naptui tawh kidim-in, “Madam aw, kei pen kum tampi lai-a hih la a phuakpa hi’ng, tua hun lai-a ka lungnopnate a ngah kik thei ding hi le’ng leitung tul khat dim kham le ngun tawh khek ngam ingh” ci-in kapkhia hi, kici hi. A la-aw min pen “Nettleton” kici sezen a, 18th century bul lam-a Pasian’ mizat minthang mahmah American evangelist Rev. Asahel Nettleton’ min tam-a kiphuak ahi hi. A phuakpa bel John Wyeth hi a, America gam Cambridge, Massachusetts ah March 31, 1770 ni-a suak ahi hi. Laikhet lam nasem printer hi a, pawlpi mi mawkmawk music siam khat ahi hi. 1813 kuma a khet Wyeth’s

Repository of Sacred Songs kici labu sungah hih la hel-a, a kikhet masaknapen hi pah hi. 29. Hong Paisan Ke’n, Migi Topa Pass Me Not, O Gentle Savior (Luke 18:35-43) Fanny J. Crosby (1820-1915)

William H. Doane (1831-1915)

Hih la zong Fanny J. Crosby’ phuah la ngaih mahmah khat mah hi zel-a, hih laibu sungah ama’ phuah la tampi kihel khin a hih manin, ‘Pha zo ta’ ci-a hel ka sawm nawn loh hi napi-in hih la kihel lo-in hih laibu kicing thei kei leh kilawm kasa-a kong hel hi. Hih la a phuak Fanny Jane Crosby pen America gam Southeast, New York ah March 24, 1823 ni-in suak hi. Kha khat leh a lang (nipi kal 6) a phak ciangin a mit na-a, zatui kinuh khial a hih manin a mit taw-a, a khan tawntung mit khua mu lo-in om hi. A sih dongin New York City a St. John’s Methodist Episcopal Church ah pawlpi mi citak mahmah khat-in om den hi. A neutunga kipanin a pi in thu le la kici khempeuh ah pantah hi. New York School for the Blind kici mit khua mu lote’ sangah pilna sin hi. 1847 kum panin 1858 kum dong tua sang mah ah sangsia sem hi. 1958 kumin tua sang mah-a sem mite’ zahtak mahmah music sia Alexander Van Alstyne tawh kiteng uh hi.


A neu tunga kipan in laphuah lam a vak hi a, ahi zongin a la phuahte leitung la pian vive hizaw hi. Kum 8 a phak laitakin a mit in khua a muh loh hangin a lungkimna hih bangin poem na phuak hi: Oh, what a happy soul I am! Although I cannot see, I am resolved that in this world Contented I will be. How many blessings I enjoy That other people don’t; To weep and sigh because I am blind, I cannot, and I won’t. A poem phuahte lakah, “Rosalie, the Prairie Flower” kici la a phuahna hangin $3,000 ngah a, tua hun adingin tawm het lo hi. Church music lam-a minthang mahmah William B. Bradbury’ thuzawhna tungtawnin kum 40 a phaka kipanin gospel lamal bek hong phuak ta a, ama’ genna ah “tua gam sunga a lungnuampen mi” hong suak hi. Fanny Crosby in la a phuah ciangin khukdin-in thungen-a Pasian’ makaihna zong masa lo peuhmah-in la phuak ngei lo hi. A Laisiangtho sungah American lan (flag) khat tep liklek den se hi. Ama’ hun-a gospel laphuak minthang mahmah Ira D. Sankey, William H. Doane, John R. Sweney, George C. Stebbins, George F. Root, William J. Kirkpatrick, leh adang tuamtuamte tawh kithuah-in la tampi phuak hi. A khan sunga a laphuah pongpong dawng 8,000 val hi, ci-in kiciamteh hi. February 12, 1915 ni, ama’ kum 95 a phak laitakin i Topa’ kiang hong zuatsan hi. Fanny Crosby’ phuah late lakah hih la “Hong Paisan Ke’n, Migi Topa” (Pass Me Not, O Gentle Savior) banah “Lungmuanna Thupha” (Blessed Assurance), “Amah Thei Ning” (My Savior First of All/I Shall Know Him), “A Sia Ding Honkhia In” (Rescue the Perishing), “Lam Tawntung A Hong Paipih Hi” (All the Way My Savior Leads Me), “Pasian Min Pha Ta Hen” (To God Be the Glory) cih langaihte kihel hi.


1868 kumin New York-a thonginn khat-ah Fanny J. Crosby hawh hi. Thongkiate’ tungah lungdamna thu va gena, Zeisu Khazih a san nadingun hanthawn hi. Thu a gengen laitakin thongkiate khat in, “Topa aw, kei hong paisan kei in!” ci-in hong kikokhia-a, a thugen bang zom thei pak lo zawzen hi. Hih la a aw a phuakpa Wiliam H. Doane in “Pass Me Not, O Gentle Savior” kici thulu tawh la khat a phuah nadingin ngen hi. Fanny Crosby in zong tua bang la khat phuah ding lunggulh mahmah-a a lungsim tawngah thungen hi. Amah mahmah zong mit khua mu lo ahih manin mit khua mu lo mite khuamial gam sunga a nuntakzia uh tel mahmah hi. Jericho khua gei-a mittawpa phawk hi. Tua mittawpa khutdawhngen-in lamgei-ah tu hi. Mi honpite in nawk uh a, mite’ husa leh kheging za hi. Banghanga tua banga mi honpite in nawk-a, tua lampi ah kua pai ding hiam cih a dot ciangin, “Nazareth mi Jesu in hong nawk laitak hi” (Luke 18:37- ZIV) ci-in kigen hi. Nakpi-in kiko-a a hehpih ding ngen pah hi. I Topa’ kiang a kipaipih mateng kuama’ khoh zawh-in om lo hi. Hih laphuaknu in tua mitawpa in khua a muh theih mahbangin kha lam-a mittawte in zong Pasian’ hehpihna hangin khua mu kik thei hi, cih la-a a phuah ahi hi. Hih la a aw a phuakpa William H. Doane pen America gam Preston, Connecticut ah February 3, 1832 ni-in suak hi. Mihau mahmah khat hi a, factory president khat ahi hi. A om ngei nai lo van-zat thak nam 70 phuankhia hi, kici hi. Music lam a uk mahmah hangin nasep-a nei bel hi lo hi. Tua hun lai-a gospel musician minthang mahmah khat ahi hi. A nuntak sung buppi Mount Auburn Baptist Church of Cincinnati, Ohio ah pawlpi mi-in om den-a, kum tampi sung Sunday School superintendent leh choir leader sem hi. A la-aw a phuah gospel la dawng 2,000 val hi. Tuate lakah hih la, “Hong Paisan Ke’n Migi Topa”(Pass Me Not, O Gentle Savior) banah, “A Sia Ding Honkhia In” (Rescue the Perishing), “Nang A Hi’ng, Topa”(Draw Me Nearer), “Singlamteh Kiang”(Near the Cross), “Pasian’ Min Pha Ta Hen”(To God Be the Glory), “Zeisu Min Manpha Na La In” (Take the Name of Jesus) cihte kihel a, a tamzaw-in Fanny Crosby’ laphuahte a aw phuahsak denzaw hi. 30. Huan Sungah In the Garden (John 20) C. Austin Miles (1868-1946)

C. Austin Miles (1868-1946)


1912 kumin music publisher Dr. Adam Geibel in C. Austin Mile’ tung pan lamal dawng khat ngen hi. A aw-suah mahmah nem ngiingeii a, a taang a gual khempeuh ah hehpihna dim-in, lam-etna a nei lo mite lam-etna pia a, a gim mite tawldamna a pia ding la khat a phuah nadingin ngen hi. Hih la phuakpa C. Austin Miles pen manzaih (photography) a uk mahmah khat ahi hi. Sum a hauh loh hangin sum kholkhol a, a tawpna ah khuamial khan (inndei) khat nei zo sam-a, mi’ zatlui van pawlkhat zong lei zo hi. Tua ahih manin sum tampi bei khol lo-in a uk mahmah man zaihzaih-a tua mante ama’ inndei sungah sawp thei hi. La zong phuak thei zel-a, la a phuah ma-in Laisiangtho sim dena, a Laisiangtho simna tungtawn-in ngaihsutna hoih nono ngah den hi. A zaihsa mante a sawpna inndei mial sungah a tuam vilvel-in Laisiangtho sim nading meivak khat bawl-a, a man sawpte a ngak kawmin Laisiangtho sim den hi. “Suangtang khat tawh vasa nih a man” bangin kingaihsun hi – ama’ ukna lah semkawm thei-in Gospel la phuah nading ngaihsutna hoih lah ngah hi. 1912 kum March kha sung ni khat, a manzaihna vanteng leh a organ koihna a mial bikbek inndei sung khat-ah tu hi. Aman sawpte a ngak kawmin a hih ngei mahbangin a Laisiangtho la-in sim hi. John 20 sung sim hi. Thawhkik ni zingsanga i Topa leh Mary kimuhna thu sim hi. Tua Laisiangtho mun a sim kawmkawmin a pumpi mahmah-a tua huan sunga om tawh kibangin i Topa leh Mary kimuhna leh kihonate a mit mahmah-a mu tawh kibang hi. A gamtatna khempeuh uh mu-in, i Topa kimlaii huancingpa sa-a a hopihina Mary’ kammalte a bil-in za a, i Topa in, “Mary” ci a a sapna za-in, Topa’ aw a zak cianga Mary in “Rabboni” ci-a i Topa’ mai-a a khukdinnate a mit-a mu bang lianin om hi. Tua banga a sim Laisiangtho thu ah lunglut lua a, kiim leh paam phawk lo-a a omna panin thakhat-in khuaphawkvat hi. A khut sungah a Laisiangtho len tentan hi. Tua banga a om laitakin amah leh amah kingaihsun a, “Hih pen tuma kum 2,000 lai-a thupiang hi bekmawk lo-a nisima i Christian kalsuanna i cih nisim-a i Topa tawh kikholhkhopna hi mawk veh e” ci-in a thakin mu thei hi. A lungsim sungah tua banga ngaihsutna a sat lai mah in hih lamalte gelhkhia mengmenga a nitak ciangin a la-aw ding phuak hi. Billy Sunday in cialpi a bawlna khempeuh ah la makai Homer Rodeheaver in hih la sa dena “Gamlapi Mual Tungah” cih la zoma kideihpen hi den hi. Ama’n hong tonpih, Ama’n hong hopih, Kei’ a hi teh, Ama’n hong ci;


Ka omkhawm uh ciang O!tua nuamna lian, Kuama’n ciam kha ngei lo hi. 31. Huihpi Nun Cianga Kidalna A Shelter in the Time of Storm (Late 94:22) Vernon J. Charlesworth (1839-)

Ira D. Sankey (1840-1908)

with alteration Ira D. Sankey’ hangin khangthak gospel hymn bangzah taktakin khangto cih i gen ding haksa mai ding hi. Cialpi khat i bawl-a, Bible conference khat i nei ahi zongin Sankey’ phuah la khatpeuh, ahih kei leh Sankey’ khet la khatpeuh, ahih kei leh Sankey’ hangin kizel-a a kideih la khatpeuh sa loin kikhop kiman ngei lo mai hi. Sankey in Pasian’ piak ama’ siamnate gospel la ngaih dawng 80 val phuahna-in zanga, hymnbook 10 val kaikhawmin labu dang zong pawlkhat khenkhia lai hi. A kum tam pian lam ciangin la dawng tampite ah a min a tuan lam phawkkhia a, pseudonym kici ama’ min taktak a hi lo min dang khat zang zawmai hi. Tua minte’ lakah khat pen Rian A. Dykes hi a, a laphuah tampite tungah hih min tuang hi. Hih min-a laimalteng gual pha lehang Ira D. Sankey mahmah a suak veve dinga a geel ahi hi. Ira D. Sankey pen August 28, 1840 ni-in America gam Edinburg, Pennsylvania ah suaka, 1856 kumin pianghtak hi. 1857 kumin New Castle, Pennsylvania ah lal uh a, tua lai-ah Methodist Episcopal pawlpi ah lut hi. A sawt lo-in Sunday School superintendent-in kikoih a, choir leader zong sem hi. American Civil War (Tualgal) sung 1860 kumin Union Army ah lut hi. Sergeant za ciang ngah hi. September 9, 1863 ni-in State Senate member John Edwards’ tanu Fanny V. Edwards tawh kiteng uh a tapa nih nei uh hi. Gal ven ciangin New Castle ah ciahkik-a, a pa’ nesep ahi Internal Revenue Service ah a pa huh-in om hi. 1867 kumin amau’ khua a YMCA ah secretary, tua khit teh president cih bangin kitel hi. 1870 kumin Indianapolis khua-a YMCA kikhoppi ah taangmi-in kah-a D.L. Moody tawh kimu uh hi. Tua a kimuhna vuah Moody in hun-bit-a Pasian nasem dingin zol hi.


1871 kumin D.L. Moody tawh kithuah dingin Chicago ah kituah a, kum 30 val kithuah uh hi. 1873 pan 1875 sung Great Britain ah lungdamna thu tangko-in pai hi. 1873 kumin Sacred Songs and

Solos khenkhia hi. Kikhen kikkik-a, la zong kibehlap toto hi. 1903 kuma a kikhet ciangin la dawng 1,200 pha ta hi. 1874 kumin Philip P. Bliss tawh kopkhawma a khet uh Gospel Hymns Numbers 1-

6 khetkhiat kipan-a, la dawng 739 pha hi. 1881-84 sung British Isles ah lungdamna thu tangko-in zin kik uh hi. 1885 kumin a labute zuakna pana kingah sum lak panin Newcastle, Pennsylvania a YMCA inn lam nading $ 40,000 piakhia zo hi. 1891-92 sung British Isles ah zin kik uh-a, 1898 kumin Holy Land ah zin hi. 1899 kumin mangpha khakna-in England gam zin leuleu hi. December 22, 1899 ni-in a lawmpa D.L. Moody si-a dah mahmah hi. 1903 kuma kipan a mit in khua mu nawn lo hi. August 13, 1908 ni-in Topa’ kiang Van-inn ah ciah ta hi. Hih la banah, “Nang Kong Beel Hi” (Hiding in Thee), “Trusting Jesus” (Jesu Muang In), “The Ninety and Nine” cih late zong a aw Sankey’ phuah ahi hi. Tuate banah “Nang Ading Thu Ka Ngen” (For You I Am Praying), “Upna in Zawhna Hi” (Faith is the Victory), leh “Under His Wings I Am Safely Abiding,” cih late zong a aw a phuah ahi hi. “Huihpi Nun Cianga Kidalna” lamal bel English pastor khat, Vernon J. Charlesworth’ phuah ahi hi. Amah 1869 kumin Charles Spurgeon’ phuat Stockwell Orphanage ah siapi headmaster-in kikoih hi. 1885 kumin Ira D. Sankey in ama’ phuahsa la-aw leh hih lamalte bulhkhawma a sakkik phuahbeh lai-a, Late 94:22 bulphuh-in “ My God Is the Rock of My Refuge” ci-in thulu pia hi. Sankey in hih la ama’ khet Sacred Songs and Solos leh Gospel Hymns No 5 te ah hel hi. My

Life and the Story of the Gospel Hymns laibu sungah Sankey in hih la tawh kisai hibangin gen hi: “London khuapi-a laihawm khat sungah hih la ka mu a, “The Postman” kici hi. England gam khung lama nga bengte’ deih mahmah la hi, kici hi. Huihpi a nun laitak tuipi nawl lam zuana a pai kawmun sa den uh hi, kici hi. Minor aw khat-a kisa dengdeng hi se a, mi khempeuh in a sak theih dingin a aw laih ding ka ngaihsun pah hi.” 32. I Lungnuam Hi Zeisu Muang Leeng ‘Tis So Sweet to Trust in Jesus (Ephesians 1:12,13) Louisa M. R. Stead (c. 1850-1917)

Wiiliam J. Kirkpatrick (1838-1921)


“Thu um mi khat in a nuntakna a nop laitakin Pasain’ hawmsiamna a muan mahmah ding kisin leh a nuntakna ah haksatna hong tunga, uplah nading ze-etna hong pai ciangin Zeisu a muan ding sintawm kul lo-in a muang thei densa-in om ding hi” ci-a a gen ngei khat om a, hi mahmah hi. “Khuavak sungah na om lai-in Pasian na muan leh khuamial sungah zong na muang thei ding hi” ci-a gen ngei khat om leuleu a, hi mahmah hi. “I Lungnuam Hi Zeisu Muang Leeng” cih la a phuaknu pen a nuntakzia a etteh huai mahmah numei khat ahi hi. Hih la a phuah laitakin a nuntakna ah khua a mial mahmah hun ahi hi – a pasal tuikia-a a sih hun laitak-a a phuah ahi hi. Louisa Stead pen England gam Dover ah 1850 kum pawlin suak hi. A khangno lai mah-in missionary dinga Pasian’ sapna phawk hi. 1871 kumin America tunga, tawlkhat sung Cincinnati, Ohio ah om hi. 1875 kumin Mr. Stead tawh kiteng uh hi. Tanu khat nei uh a, Lily ci uh hi. Lily kum 4 a phak ciangin a innkuan un Long Island Sound, New York a tuipi gei ah nisa awi-a tawlnga dingin pai uh hi. Sun-an a nek laitakun huhna ngena kiko ngeiingaii mite’ aw za uh a, tuipi sungah naupang khat tuikia dinga kithawi mu uh hi. Mr. Stead zong tua naupang honkhia dingin tui sungah lut pah vingveng hi. Tuikiate a kihotkhiat cianga piang thei den mahbangin, tua naupang in amah honkhia dinga kithawipa tui sungah kawicipsuk zawsop hi. A zi leh a tanute’ muhna ngiat-ah a nih un tui sungah kiasuk uh a, si mawk uh hi. Pasian’ geelna tel zo lo a, “Bang hangin maw, Topa?” ci-a dot nop hun ding kiimlaiin Mrs. Stead lungtang panin hibang la ngaih khat hong phulkhia zawsop hi: I lungnuam hi Zeisu muang leeng, Ama’ hong gen bang um leeng; Ama’ hong kamciamna muang leeng, Topa’ hong cihna thei leeng. A sawt lo-in Mrs. Stead leh a tanu South Africa zuanin pai vingveng uh a, Cape Colony ah kum 15 sung missionary-in om hi. Tua lai-ah South Africa gammi Robert Wodehouse tawh kiteng uh hi. 1895 kumin Louisa’ dam lohna hangin a innkuan un America gamah ciahkik uh a, Mr. Wadehouse in Methodist pawlpi khat ah pastor sem hi. 1900 kum ciangin Louisa zong hong damzaw a, Southern Rhodesia-a Umtali-a Methodist missionary station tungkik uh hi.


Kum 10 khit ciangin dam lohna hangin Louisa in a nasep zom thei nawn lo-a, a tawp loh hong phamawh hi. A tanu Lily zong Mr. D.A. Carson tawh kiteng uh-a South Rhodesia- a a nasep uh zom uh hi. Sawtpi a nat khit ciang, January 18, 1917 ni-in South Rhodesia a Umtali pan tai 50 khawng a gamla Mutambara gei Penkridge-a a inn ah hih la ngaih a phuaknu Mrs. Louisa Stead Wodehouse si ta hi. Ama’ nungah a lawmte missonary khat in “I Lungnuam Hi Zeisu Muang Leeng” la in na a sepzia hih bangin gen hi: “Amah a omnawn loh ciangin ka phawk mahmah uh hi, ahi zongin hih gam mite 5,000 in amau’ pau-in a phuahsa la a sak uh ciangin ama’ nungah ama’ nasepna bangzah in kizom veve cih kimu thei hi.” Hih la a aw a phuak William J. Kirkpatrick pen 19th century laphuaksiam leh labu khen minthangpen khat ahi hi. A khantawn-in America gam Philadelphia kiimtengah tengin, Methidist pawlpi tam simsim ah music director sem-a, gospel la bu 100 val kaikhawmin khenkhia hi. Hih “I Lungnuam Hi Zeisu Muang Leeng” (‘Tis So Sweet to Trust in Jesus) banah, “Calvary-Ah Hong Zui Ning (Lead Me to Calvary) cih la-a kipan “Zeisu In Hong Hon” (Jesus Saves), “Keima’ Topa Zeisu Lamdang Honpa Hi” (He Hideth My Soul), “Redeemed,” “Stepping in the Light,” “We Have an Anchor,” “When Love Shines In,” “O to Be Like Thee” cih late zong a aw a phuah a hi hi. September 29, 1921 ni-in si hi. 33. I Mawhna Le I Dahna Teng What a Friend We Hve in Jesus (Paunak 18:24) Joseph Scriven (1819-1886)

Charles C. Converse (1832-1918)

“A Christian’s practical theology is often his hymnology” ci-a gen ngei khat om a, hi mahmah hi. A thu-in uma i nuntakpihte mah la-a kiphuak hi den mai hi. I nuntakna ah i it i ngaihte khatpeuh in hong nusiatna hanga dahna lianpi-a kipan haksatna tuamtuam i tuah ciangin Khasiangtho in la khatpeuh zangin hong hehnem thei mahmah hi. Tua bang late lakah “I Mawhna le I Dahte Teng” zong khat ahi hi. 1857 kuma a kiphuah-a kipan mi tul tampite hehnepna leh kikhuangkhohna a pia la ahi hi. A kammalte mahmah nungta-in mimal’ nuntakna tawh kituak lua ahih manin missionary tampite bangin a tuntunna vuah hih la hilh masak-in nei den uh hi, kici hi.


Joseph Scriven pen a hau mahmah a nu leh a pate’ sung pan 1819 kumin Ireland gam Dublin ah suak hi. Trinity College, Dublin ah pilna a sin khit ciangin tupna ngimna tampi nei hi. A masapen-in a melhoih mahmah a Irish lawmnu tawh kitengin Christian innkuan nuam mahmah khat kipan ding cih geel masa hi. College-a a sinsa pilna siamna khempeuh zangin nesep kipan ding cih zong a ngimna ahi hi. Ahi zongin tua a tupnate a tun ma-in a lam-et loh thu khat hong piang hi. A kiteen dinguh ni khat bekin a sap ni-in a lawmnu tuikia-in si mawk hi. A lawmnu’ luanghawm tui sung pan a pham laitakin dah lua mahmah, nasa lua mahmah a, a lungsim kisia zo phial a, tua dahna a khantawn khom hi. Tua a dahnate a mangngilh zawh tuam nading ci-in Canada ah lal hi. Lake Rice leh Port Hope-a mizawngte a hihzawh zah-in panpih den hi. Tua lai-a a nuntakzia pen nidanga a nuntakzia tawh kilamdang mahmah hi. A nuntakna ah nisim-in “Mualtung Thuhilhna” nuntakpih a, a neih sunsun mite pia a, a pumpi tunga a puan silh lai nangawn suahkhia in pia lel hi, kici hi. Port Hope, Ontario lampi ah sing-at pua-a pai Scriven a mu khat in, “Hua pa kua ahia? Nasem dingin cial nuam ve’ng aw” a cih leh a gei-a khat in, “A min Joseph Scriven hi e, nasem dingin bel ngah khol kei niteh, sing lei nading sum a nei lo meigong tagahte, a dam lote leh mizawng daiipaamte bek ading sum ngen loa sing a tomsak hi” ci-in dawngkik hi, kici hi. “I Mawhna Leh I Dahna Teng” peuhmah la-a kisa dingin Joseph Scriven in ngaihsun kha ngei lo hi. Canada ah kum 10 val a om khit ciangin Ireland gam Dublin pek-a om a nu dam lo cih za hi. A nu in haksatna leh dahna tampi thuak cih a zak ciangin a pumpi-in lah pai zo lo ahih manin hehnepna lai khat khak hi. Tua laikhak sungah la khat zong hel-a, “A Friend Who Understands” (Hong Tel Lua Mahmah Lawm) ci-in thulu guan hi. 1855 kum ahi hi. Kumte beibei-in labu sung khat ah “What A Friend We Have in Jesus” kici la khat hong kihel hi. A la-aw phuakpa’ min C.C. Converse ci-in kigelh napi-in a lamal phuak kua hiam kithei lohi, ci-in ki-awngsak heuhau hi. 1880 kum pawl ciangin hih la Joseph Scriven’ phuah ahih lam kitheikhia pan hi. A nu a khak la ahihna kimukhia hi. Ni khat Joseph Scriven dam lo a, a lawmte khat in don-in kem hi. A lupna inndei sungah hih la a kigelhcilna ladal mu hi. Tua la ama’ phuah a hihna a kimuhkhiat ciangin nial thei lo a, “Kei phuah bel hi mah, ahi zongin Pasian tawh ‘ko’kikal-a ka gelh uh hi” ci-in dawngkik hi. Joseph Scriven a sih khit ciangin (tuikia mah-a si hi), Canada gam Port Hope, Ontario khua mite in Port Hope-Peterborough Highway tungah mualsung khat phut uh-a, hih bangin amah phawkna lai kigelh hi:


Hih lai pan leilu lam tai lina, Pengally’s Cemetery ah philanthropist leh Port Hope-ah 1857 kuma hih la ngaih a phuakpa kisial hi. Hih la a aw a phuakpa Charles C. Converse bel pilna sangpi a nei Christian hoih mahmah khat ahi hi. A pilna a siamnate zai mahmah a, upadi (law) a kipan music dongin va kim hi. “Karl Reden” min zangin thu le la tampi gelhkhia a, a laigelhte zong mipil laigelh vive ahi hi. A music phuahte American orchestra leh choir tampite in a sak den uh hangin Jospeh Scriven’ phuah “I Mawhna Le I Dahna Teng” la a aw phuakpa ci-in kitheizaw hi. 1875 kumin Ira D. Sankey in hih la a muh ciangin Sankey’s Gospel Hymns Number One sungah hel pah hi. Tua labu a zawh kuana a muh hi a, a nunung pen ah koih hi. Ahi zongin a kideihpen la hong suak hi. 34. Itna Nuam Aw! O Perfect Love (Ephesians 5:31) Dorothy B. Gurney (1858-1932)

Joseph Barnby (1839-1896)

Hih la bel Mangkama kiphuak ngei kiteenna la khempeuh lakah a ngaihpen khat-a kiciamteh ahi hi. 1883 kuma English numei khat, Dorothy B. (Blomfield) Gurney in a phuah hi a, Gurney in a nuntak sungin hih la sim loh la dang khat beek phuak lo hi, kici hi. A unu’ pasal neih ni a sak dinga a phuah ahi hi. A phuaknu in, “Pum khat suahna taktak i cih itna leh nuntakna cih thu nih kigawm hi cih ngaihsutna tungtawna ka phuah hi a, ka phuahna mahmah ah zong Pasian in hong huh-a haksa het lo hi” ci-in gen ngei hi. Hih lamalte 1889 kuma kikhen Anglican Church Hymnal Hymns Ancient and

Modern, Supplement ah kihel pah hi. A sawt lo-a pasal nei ding a unu’ kiang English Lake region of Windermere ah va hawh hi. Tua mun pen William Wordsworth-a kipan romantic poem a phuak tampite’ tenna mun ahi hi. A unu in a a sawt lo-a a bawl dinguh kiteenna pawi-a sak dingin John B. Dykes’ phuah “Strength and Stay” la-aw tawh sakkhop ding la ngaih a zonzon hanga a muh zawh lohna a naunu tungah gen hi. Nipi Ni nitak khat la sasa uh a, a unu’ deih mahmah “Strength and Stay” la zong sa uh hi. A lawmte khat in, “Hih lamalte na kiteenna vuah kisa thei lo sese dinga mataw!” a cih leh a unu zong


Gurbey’ lamah kiheiiphei-in, “Sanggan numei poem phuak thei khat kinei kici a, ka mopawi vua sak ding la khat beek hong phuahsak kei lawmlawm lecin banga hong mang mawk ding ka hia?” ci phei hi. Dorothy B. Gurney in zong a hymnbook manin, “Kuama’n nong nawngkaisak kei ding nak uh leh laisimna inndei sungah va pai ningin bangkhat peuh kong hih thei hiam en lehang ai ve” ci-in pai hi. Minute 15 khit ciangin hong paikhia kik-a, “Itna Nuam Aw!” lamal phuahsa in hong tawi-a a vekun “Strength and Stay” la-aw tawh sa pah uh hi. A unu zong lungkim mahmah a, a mopawi vuah sak dingin kipsak pah hi. Kum nih kum thum sung khawng London-a kiteennate ah kisa a, tua khit ciangin leitung buppi-ah kizel hi. Dorothy Frances Gurney bel October 4, 1858 ni-a England gam London-a suak ahi hi. A pa Frederick G. Blomfield pen Anglican Church sunga London parish-a rector ahih zahkhat-in Gurney-te unau pastor innkuan sung panin khan hoih taka khang uh ahi hi. A pu bel a minthang mahmah bishop of London ahi hi. Dorothy Gurney pen a neu tunga kipan laphuahsiam ding ahihna a kilang pah khat hi a, poem pawlkhat phuakin, devotional bu A Little Book of Quiet kici laibu khat zong gelh hi. Nidanga actor a sem ngei Anglican Church sunga minister Gerald Gurney tawh kiteng uh hi. Ahi zongin 1919 kumin Rev. Gruney-te nupa in Anglican pawlpi nusia in Roman Catholic pawlpi ah lut uh hi. Hih la-aw khat veivei “O Perfect Love” kici zel, khatvei leh “Sandringham” zong kici zel hi. 19th century lai England gama church musician minthang mahmah khat ahi Joseph Barnby’ phuah ahi hi. London-a a church choir bang minthang mahmah hi. 1871-76 sung organist leh choir director a sepna St. Ann’s Soho Church ah Jodeph Barnby in kum simin “J.S. Bach’ passion music” lasak pawi bawl den hi. A khan sungin Barnby in la-aw dawng 246 phuaka, a vekin bu khat kisuah-a a sih khit kum khat khit ciangin kikhenkhia hi. Oratorio khat zong phuaka, liturgical anthem tampi phuak hi. Hymnal thupi mahmah bu nga khena, tuate lakah 1872 kuma kikhen The Hymnary bang minthang deuh hi. 1892 kumin English culture a picingsak la tampi phuaka la lam a nasepna thupite hangin England Kumpinu in minphatna “Sir” pia (knighted) hi. . 1898 kumin Joseph Barnby in Dorothy Gurney’ phuah lamal tungtawnin Duke and Duchess of Fife-te’ kiteenna-a sak ding anthem khat phuak hi. Hih “Itna Nuam Aw!” la mahmah zong tua anthem pana kila ahi hi. Hih la-aw “Sandringham” bel 1898 kuma kikhen John Stainer’ labu The Church

Hymnary sungah a kihel masakna kimu thei a, Norfolk-a England gam kumpite’ teenna mun khat a kitamsak min ahi hi. Hih law aw bel lamal dang tuamtuam bulh-a kisasa la-aw ahi hi. Anna B. Warner’ phuah “We Would See Jesus” la, Lucy A. Bennett’ phuah “I Am the Lord’s! O Joy Beyond Expression” la cih bangte tawh zong kibulh ngei hi. 1954 kum Evanston, Illinois a kibawl Second Assembly of the


World Council of Churches ah Hymnal Commitee in tua kikhopna sunga sak dinga kiphuak lamal tawh sakkhop dingin hih la-aw mah teel ngei uh hi. Joseph Barnby’ phuah la-awte lakah “May Jesus Christ Be Praised” la-aw “Laudes Domini,” “Now the Day Is Over” la-aw “Merrial” cihte kihel hi. 35. Itna Tawh Nong Vaikhak Bangin According to Thy Gracious Word (Luke 22:19) James

Montgomery

(1771-1854)

Henry

1858)

W.

Greatorex

(1813-

From the “Greatorex Collection” 1851 Neekkhawm nek huna kisa late’ lakah a ngaihpen khat-a kingaihsun hih la “Itna Tawh Nong

Vaikhak Bangin” pen a phuakpa Montgomery in Luke 22:19 a i Topa’ kammal “Kei nong phawk nadingun na hih un” ci-a hong vaikhakna bulphuh-a a phuah ahi hi. I Topa in a nuntakna pia-a hong tatkhiatna leh thu-ummite in i Topa’ hong thupiakna lungdam taka i manna la-a kiphuak ahi hi. Isaac Watts leh Charles Wesley, hih laphuaksiam tegel zomin England gamah hymn tam a phuak pen James Montgomery hi ding hi, ci-in kiciamteh hi. Hymn dawng 400 bang phuaka, tuate’ lakah 1/4 bang peuhmah tuni dongin kisasa lai hi. “Thengetna In Lungsim Sunga”(Prayer Is the Soul’s Sincere Desire), “Angels from the Realms of Glory” (Vantung Gam Pan Vantung Mite – Xtian La No. 72), “In the Hour of Trial” (Ze-etna Ka Thuak Ciang – Xtian La No. 200) cih late Montgomery’ phuah late laka minthang mahmah late ahi hi. Hih laphuakpa James Montgomery bel Scotland gam Irvine, Ayrshire ah November 4, 1771 ni-a suak ahi hi. April 30, 1854 ni-in England gam Sheffield, York ah si hi. A nu leh a pate bel West Indies a pai Moravian missionary-te ahi uh hi. England gama Moravian seminary khat-ah tawlkhat pilna sin-a, la phuakphuak, poem gelhgelh lel ahih manin kitawpsak hi. Newspaper nasep lam uk-a, London khuapi a Sheffield Register editor sem hi. Tua lai-ah editor a sep sungin mipi’ phattuam nading

na

lianpi

tuamtuam

tampi

semkhia

a,

England gama sila neihna a bei nadingin nakpi-in pang hi. Mizawngte panpih den-a, a kinengniamte hu den hi. Newspaper sungah a buai huai thu pawlkhat gelh ahih manin nih vei thongkia ngei hi. 1797 kumin Prison Amusements kici laibu khat gelh-a, thong sunga a gelh tamzaw hi. A tawptawpna ah a


thumaanna leh a cihtak luatna kithei semsem-a, mipi’ adinga a hanciamnate pahtawina-in British kumpi in kumsim pension pia zawzen uh hi. Montgomery in mipi’ ading a hanciamte lakah Anglican pawlpi sunga hymn sak ding leh gamdang mission nasep dingte a thupi deuh ahi hi. England gama hymn phuakte’ lakah hotkhiatna thu puakkhiat ding a hanthawn masapen amah hi, kici hi. A nu leh a pa ngiat in West Indies a mite’ tungah lungdamna thu a puakkhiatna un a nuntakna uh pia uh cih mangngilh ngei lo hi. British Bible Society a pianna ding leh a kip nadinga pangpi khat ahi hi. A la phuahte Songs of Zion (1822), The Christian Psalmist (1825), Original Hymns for Public,

Private, and Social Devotion (1853) kici labute ah kikhen hi. Hih “Itna Tawh Nong Vaikhak Bangin” la bel 1825 kuma kikhen labu sungah kihel pah hi. Hih la-aw “Manoah” bel 1851 kuma America gam Hartford, Connecticut-a kikhen Henry W. Greatorex’ labu Collection of Church Music sungah kihel a, a kikhetkhiat masaknapen ahi hi. “Manoah” i cih bel Laisiangtho sunga Samson’ pa min ahih hangin hih la-aw lian bel tua min tama kiphuak zong hih tuak khol lo hi. Greatorex bel Engand gam Derbyshire ah December 24, 1813 ni-a suak hi a, 1839 kumin America ah lal a, America gam nisuahna lama pawlpi tampite ah organist-in om hi. 1851 kuma a khet Collection of Church Music sungah ama’ phuah la-aw dawng 37 kihel hi. “Gloria Patri” (Pa Pasian le A Tapa – Xtian La No. 11) la-aw phuakpa ahihna tawh zong minthang hi. 36. Jesu Va Ko Ning I Must Tell Jesus (Hebrews 2:18) Elisha A. Hoffman (1839-1929)

Elisha A. Hoffman (1839-1929)

Christian hymn-te laka a kideihpen la khat ahi hih la pen Rev. Elisha A. Hoffman’ phuah hi a, amah America gam Orwigsburg, Pennsylvania ah May 7, 1839 ni-a suak ahi hi. Evangelical leh Presbyterian pawlpi tam simsim ah pastor sem hi. Kum 11 sung Cleveland, Ohio a om Evangelical Association Publishing House ah zong sem hi. Music lamah kipattahna kician a neih loh hangin la dawng 2,000 bang phuak hi. A la phuahte a lamal leh a la-aw, a nih-in phuakkhawm denzaw hi. “Tuuno Si Tawh Na Kisawp Nai Hiam?”(Are You Washed in the Blood), “Tawntung Ang Sungah Kei Khawl Ta Ing” (Leaning on the Everlasing Arms), “Is Your All on the Altar?,” “What a Wondeful Savior,” “Glory to His Name” cihte zong ama’ phuah ahi hi.


Laphuakpa Rev. Hoffman in hih la a phuahna thu hici gen hi: Lebanon, Pennsylvania ah pastor ka sep laitak-in Pasian in gimna haksatna tampi thuak dinga a phal nupi khat om hi. Ni khat a inn ah ka va hawh leh tua nu nakpitak-in lungkia-a om ka mu hi. A lungsim khempeuh hong suahkhia a, “Brother Hoffman aw, bang cih nawn peuhmah ding ka hi hiam? Bang ci ding ka hi hiam?” ci-in hong thum ngaungau hi. Kei zong Laisiangtho mun pawlkhat tawh tha ka piak khit ciangin, “Na dahna khempeuh Zeisu’kiang na koh ding simloh thu dang om kei. Zeisu ko in” ka ci hi. Tawlkat sung hong ngaihsun dedu a, thakhatthu-in a mai hong taii-in, “Hi mah ei, Zeisu ka koh ding hi ei. Zeisu va ko ning, Zeisu va ko ning” ci-in hong lungdam lua mahmah hi. Tua nu’ inn pan ka ciahkhiat ciangin lungdamna a dim tua nu’ maitang ka mitkha ah teng den hi. Ka ciahna lampi tawntungah “Zeisu va ko ning…Zeisu va ko ning” cih kammalte vive ka bilkha-in ka za za hi. Inn a tun phet-in Rev. Hoffman in hih kammalte la-in phuak pah ngelhngelh a, leitung mun khempeuh-a a kideihpen la khat hong suak hi. A la-aw min pen “Orwigsburg” kici a, Rev. Hoffman pianna Orwigsburg, Pennsylvania kitamsak ahi hi. 37. Ka Hi Bangin Just As I Am (John 6:35,37) Charlotte Elliott (1789-1871)

William B. Bradbury (1816-1868)

A kiphuak ngei la dangte khatpeuh sangin hih la in mite’ lungsim sukha-in, Khazih’ ading mite zozaw hi, ci-in gen lehang kikhial lo ding hi. Hih lamalte amah leh amah bangmah man a kisa lo numei zawngkhal khat in a lungkiat mahmah laitaka a phuah lamalte ahi hi. Hih laphuaknu Charlott Elliott pen England gam Clapham ah March 18, 1789 ni-in suak hi. A khangno lai-in lungkhamna bangmah nei lo-in om meelmeel-a, nuntakna nuamsa mahmah hi. Portrait artist (mel kisun dinga limsuai) khat hi a, mite’ nuihzak theih ding ciamnuih tom nono a gelh thei khat


ahi hi. Ahi zongin a kum 30 kiim a phak ciangin dam loh kipana, a sawt lo-in lupna tung-ngak mi zawngkhal khat-in a khantawn omsuak hi. A dam lohna tawh kizui-in a lung zong kia mahmah hi. 1822 kumin Switzerland gam pan Swiss evangelist Dr. Caesar Malan England gam Brighton a Elliottte’ innah hong hawh hi. Tua ni a kipan Charlotte Elliott’ nuntakna kilamdang lian hi. Kha lam ahi a, lungsim lam ahi zongin a kisapna bangbang Pasian’ thu tawh kuppih a, Dr. Malan in, “Na hi bangbangin na mawhna tawh leitung mawhna a puakhia Pasian’ Tuuno’ kiang na na zuat ding hi” ciin hanthawn hi. Kum simin Eliiott in Swiss evangelist Dr. Malan in Zeisu Khazih tawh kizopna maan taktak-a a makaih tua ni phawkna bawl den hi, bang hang hiam cih leh Elliott in tua ni pen a khalam suah ni in ciamteh lian hi. A pianthak zawh kum 14, 1836 mateng hih la a phuah nai loh hangin hih lamalte a i muh mahbangin Elliott in Dr. Malan’ kammalte mangngilh ngei lo ahihna kilang hi. Charlotte Elliott kum 82 bang a nuntak hangin dam sinsen cih bang nei ngei lo hi. Khat veivei bang tawlkhat khat sung natna lianpi thuakin genthei mahmah hi. “Pasian in hong mu, Pasian in hong maikaih, Pasian in hong cing hi. A hehpihna in hong tuama, a nasepna ah ka hi banga ka lungdam ding a aw nem in hong gen den hi” ci-in gen ngei hi. Miss Elliott in hih la 1836 kuma a phuah hi a, tua kum mah-in ama’ phuahsa la dawng 115 a kikhetna The Invalid’s Hymn Book kici labu sungah kihel pah hi. England gam Brighton a pastor sem a sanggampa in a cimawh zawdeuh Pasian’ nasemte’ tate’ ading ngaihsutna tawh lam dinga a hanciam sang khat a kilam zawh nading sum leh paii a huhnop man-a a phuah ahi hi. Tua nasep pen nasep manpha ahih lam thei napi-in bangmapi sem zo kisa lo hi. Pasian in a lunggulhna thupha pia takpi-a, tua sang a kilam zawh nadinga sum zonna bazaar-te leh project tuamtuamte pana kingah sum khempeuh sangin hih numei zawngkhal khat’ phuah la tungtawna kingah sum tamzaw takpi hi. A sanggampa mahmah in, “Pasian’ ading kum tampi na ka sepna ah na nasepna gah pawlkhat a mu kha dingin ka ki-lam-ena, ahih hangin ka sanggamnu’ phuah hih la dawng khat bekbek in Pasian’ na tam semzaw hi, ci-in ka ngaihsun hi” ci-in gen ngei hi. Charlotte Elliott’ phuah la peuhmah a kigawmin dawng 150 pha a, England gam-a numei laphuakte’ lakah a siampen khat-a kiciamteh ahi hi. A sih khit ciangin a laidalte lakah hih la tungtawna a nuntakna uh a kikhel mi tul tampite’ lungdam kohna laikhak tampi kimu hi. William Bradbury’ phuah la-awte lakah hih la, “Ka Hi Bangin” (Just As I Am) banah, “ Ama’n Hong Kha” (He Leadeth Me), “Thunget Hun Nuam” (Sweet Hour of Prayer), “Zeisu’n Hong It Ka Thei Hi” (Jesus Loves Me), “Depth of Mercy,” “Even Me”, “The Solid Rock” cihte minthang mahmah hi.


Numei zawngkhal khat’ phuah hih la in mi bangzahte’ nuntakna khel hiam cih bel tawntung mun leh tawntung hun i tun ciang bekin kithei pan ding hi. Hih la bel kikhop man cianga ki-apna sapna beka zat ding hi lo a, thu-ummi peuhmah hih la kithuhilhsak-a, tawntung i dinmun leh Pasian tawh i kilemnate ei’ hihna khat beek hang hi lo-in Zeisu Khazih hong zawhsaksa nasep hang hi cih i kiphawksak kikkik den ding ahi hi. 38. Ka Kha Ading A Hoih Hi It Is Well With My Soul (Late 46:1) Haratio Gates Spafford (1828-1888)

Philip P. Bliss (1838-1876)

Christian Hymn-te lakah a kisa munpen khat leh mi tampite’ deihpen la khat ahi hi. A

phuakpa Haratio G. Spafford pen Presbyterian pawlpi mi khat hi a, America gam North Troy,

New York ah October 20, 1828 ni-a suak ahi hi. A khangno lai mah-in nasep hanciam-a Chicago ah sitni (lawyer) gina mahmah khat suak-a sum le paii zong hau mahmah hi. A hauh mahmah hangin Pasian um mahmah a, Pasian’ nasepna ah a kipia zo mahmah khat ahi hi. D.L. Moody-a kipan tua hun lai-a evangelical makaipi khempeuh phial tawh ki-it mahmah uh hi. Gospel musician minthang George C. Stebbins in, “Amah pen pil mahmah-a a hokum-nuam mahmah khat, a khami mahmah, Laisiangtho thuthuk a kan pha mahmah khat ahi hi” ci-in gen ngei hi. 1871 kum-a Chicago meikaat madeuh-in Spafford in Lake Michigan dungtengah innmun logam tampi lei-in a sumzonna khan mahmah hi. Chicago khua buppi mei-in a kaattum mawk ciangin a neih a lam khempeuh kangtum hiau hi. A zi leh a ta nute tawlngasak nuam kawm, Great Britain ah cialpi bawl-a om Moody leh Sankey lah huh nuam kawmin 1873 kum November kha sungin Europe lam zin ding geel hi. Chicago khua buppi kangtum mawk ahih manin a tanute’ sangkahna zong kibansamsak nuam lo-in England ah a sangkah uh zomsak nuam kawm hi. A dinkhiat kuanun sep loh a phamawh vai pawlkhat hong om a, a zi leh a tanute New York pan Ville du Havre tembaw tuang dingin paisak mai hi. Amah zong a sawt lo-a pai thei ding, a zi a tate a pha dinga kingaihsun ahi hi. November 22 ni-in England gam-mi khat’ tembaw Lochearn in a zi a tatete’ tuanna tembaw taih kha a, minute 12 sungin tummang hi. Spafford’ tanu lite a suakta om lo-in a li un si uh hi. A nu uh bel tembaw sia singpek khat na kawicip-a, a honkhiate in mu-in honkhia zo teii uh hi. Tawlkhat khit


ciangin a nungta sunteng Wales gan Cardiff kitunpih hi. Spafford’ zi-in, “Suakta ingh, keiguak” (Saved, alone) ci-in a lawmpa sikkhausat hi. Spafford in tua sikkhau lai a ngah ciangin tua ma kum nih lai-a a neih a lam khempeuh mei in a kaattum bel tu-a a supna tawh teh-in bangmah ahih lohna phawk hi. A beisa inn leh lote kilam kik thei-a, a kisumsa sum leh paii bel kizong kik thei hi. A sisa a tanute bel!!! Dah mahmah-a a ngaihsut tam mahmah hi. A sawt lo-in a dah a kap a zi’ kainga pai dingin Spafford England gam zuanin pai hi. A tanute’ sihna mun a tun ciangin hih la sunga i saksak kammlate hong phuaka, ama’ tuahkhak dahnate’ kawmkal-a a lungnopna kimu thei hi – “Gunpi luan nem bang ka nunna nuam thei-a, Dahna tuihual in hong nawk zong….” Bangzah-in a dah zongin Spafford tua dahna sung bekah guallel lo a, taang thumna ah Zeisu’ hong hotkhiatna thu na sutkik-in, taang lina ah i Topa’ hong paikik nading lam-etna tawh na kihehnem hi. Mihing i hihna tawh ngaihsun lehang Spafford banga dahna kahna, lungzuan khuangaihna a tuak mi khat in, “Ka kha ading a hoih hi” a cih theih mawk bel lamdang lua mahmah hi. Ahi zongin Spafford banga khami lua mahmah, Pasian’ adinga kipumpiak den mi khat adingin i nuntaknate “gunpi luan nem banga” a nop hun zong om a, “dahna tuihual in hong nawk” hun zong a om hi a, tua bang hun-a mihingte’ tel zawh loh, mihingte’ kipiak theih loh Pasian’ kiang bek pana hong pai kihehnepna leh lungnopna i cihte a om takpi mah ahi hi. Spafford in a khantawnin Holy Land a lunggulh den mahbangin 1881 kumin tua a lunggulhnate tangtungin a zi leh a tanu nihte tawh Holy Land pai-in Jerusalem ah teng uh hi. Tua laiah American Colony phuan uh a, cinate leh cimawh gentheite kem uh hi. Tua zawh kum 8 ciang, kum 60 pha panin Sapafford a sih zenzen hangin tua nasep thupi kizomsuak hi. A khami mahmah hih Spafford-te innkuan leh a nasepnate uh, a tanu uh Bertha Spafford Vesper’ gelh Our Jerusalem kici laibu sungah cingtakin kigelh hi. Spafford’ tuahkhak thu leh a kihehnep zawhna hih lamalte a muh ciangin Philip P. Bliss in thupisa mahmah a, a la-aw ding phuak pah hi. Amau tegel bel lawmta ki-it mahmah uh hi a, Chicago khua May Street-a tengkhawm uh ahi hi. 1876 kuma kikhen Sankey-Bliss labu Gospel Hymn No.

Two sungah kihel pah hi.


Philip P. Bliss pen American church music tangthu ah mi minthang gospel la phuaksiam hi a, America gam Clearfield County, Pennsylvania ah July 9, 1838 ni-in suak hi. A neu lai-in zawng mahmah uh hi. 1850 kumin Zeisu Khazih a Honpa in sanga Tioga County, Pennsylvania a Cherry Flat Baptist Church ah lut hi. A neu lai mah in music lam uk-in va pah hi. Tawlkhat sung music a sin khit ciangin Chicago ah kisuana, Dr. George Root tawh kithuah-in music hilh leh cialpi bawl-in kum 10 sung om hi. 1874 kumin D.L. Moody leh Major Daniel W. Whittle te in hunbit-a evangelistic nasep sem dingin hanthawnin zol uh hi. Tua huna kipan hun nai lo pi-a a sih dong, tua zawh kum nih sung cialpi kibawlnate ah kihel-in la makaih den hi. A zi tawh Pennsylvania pan Chicago ah Christmas hun laitak khualzin-a a pai na a meileng uh kibungin pi 60 a thuk guam sungah kiasuk-a, mi 100 si hi. Tuate lakah Philip P. Bliss-te nupa zong kihel kha uh hi. Philip P. Bliss’ phuah late’ lakah hih la “Kha Kha Ading A Hoih Hi” (It Is Well With My Soul) banah, “Mangmah Tatkhiat Nading” (I Gave My Life for Thee), “My Redeemer,” (Kei Ong Tanpa – Xtian La No. 485), “Free From the Law Once for All” (Thukham Pan Suahtakna – Xtian La No. 473), “Hold the Fort,” “Let the Lower Lights Be Burning” cihte kihel hi. 39. Ka Kha Ni Sun of My Soul (Luke 24:29) John Keble (1792-1866)

Music from the Katholisches Gesangbuch, Vienna, c. 1774

Hih la a phuakpa John Keble pen Anglican pawlpi sung khualam pastor khat’ tapa hi a, England gam Fairford, Gloucestershire ah April 25, 1792 ni-in suak hi. Oxford ah sangkah a, tua sang mah ah kum 10 sung professor of poetry sem hi. 1835 panin 1866 kuma a sih dong khuami 1,500 bek a pha Hursley village ah pastor sem hi. 1827 kumin The Christian Year a kici poem bu khat khenkhia hi. Kum khat sunga pawlpi pawi tuamtuamte tawh kituak dinga kiphuak la vive ahi hi. “Ka Kha Ni” zong tua late laka khat hi a, a aw kibulh-in la-in kisa inteh ci-in ngaihsun kha ngei het lo hi. Anglican Book of Common Prayer tawh kithuahkhawma devotion bu-a kinei dinga a ngim ahi hi. A kiniamkhiat lua mahmah mi ahih manin a


min nangawn dawngsak se lo hi. Tua poem bu kideih lua mahmah a, ama’ khansungin 109 vei kikhenkik-a, tua laibute kizuakna pana a ngah sum peuhmah a pawlpi ah zek hi. 1833 kumin Oxford ah “National Apostasy” kici sermon minthang mahmah khat gena, tua sermon tungtawnin 19th century Oxford Movement a kici hong piangkhia hi, ci-in kiciamteh hi. Oxford Movement sunga makaite in Church of England sungah khakhanlawhna a om nading hanciamin, tua hun lai-a Wesley leh Whitefield’ nungzui evangelical makaite bangin lah pawlpi gensia gawp lo uh hi. Keble bel sih dong mah Anglican pawlpi sungah kipsuak hi. John Keble a kipawhtawina-in 1869 kumin Oxford ah Keble College kiphuan hi. A nuntak sung buppi thuhilhsiam leh Laisiangtho thei Bible scholar khat-in kiciamteh hi. La dawng 765 phuak-a, la-aw zong bu khat phuak hi. A lamal phuahte tawh a kisakhawm dinga a ngaihsut ahi hi. Hih la aw min “Hursley” pen 1774 kum pawl-a Austria gam Vienna-a kikhenKatholisches

Gesangbuch labu pana kila ahi hi. Keble ngiat in ama’ phuah la, “Ka Kha Ni” tawh bulh dinga a tel hi a, 1855 kuma kikhen Metrical Psalter sungah kihel hi. Keble in kum tampi sung pastor a sepna pawlpi min tama kiphuak hi a, citak taka kiniamkhiatna tawh Pasian’ na a sepna pahtawina ahi hi. 40. Ka Pa’n Inn le Lo Tampi a Nei Hi A Child of the King (James 2:5) Harriett

E.

Buell

(1834-1910)

John

B.

Sumner

(1838-

1918) Hih la, khat veivei “The Child of A King” zong kici a, khat veivei lah “A Child of the King” zong kici hi. A kiphuah a sawt hangin tuni dong mah a kideihpen la khat-in om den hi. Hih laphuaknu Harriett E. Buell in hih lamalte Methodist camp meeting khat-a a paina pana a phuah ahi hi. 1876 kumin a tenna Cazenovia, New York pan dingkhia-in Upper New York State-a Thousand Island Park-a camp meeting ah pai hi. Tua lai-a kilui ding kha-ante ngaklah mahmah-in om hi. Kum simin tua hun a tun ding ngaklah mahmah den hi. Tua kikhopna ah Pasian in mite’ lungsim lawng deuh tawh kibanga, a diakdiakin hih laphuaknu Buell’ lungtang lawng den hi. Nipi Ni zingsang hun tawh kikhopna kipan hi. Phatna la tawh kipana la kisa thu kigen khempeuh in Pasian liatna phawksak


hi. Leitung leh vantung khempeuh a piangsakpa ahih hangin a tate hong it a, hong lunghimawh Pa a hihna phawk hi. Tua zingsangin thuhilh siapa in A’ Tapa Zeisu Khazih’ tungtawna Pasian tawh i kizopna thulu-in nei-a thugen hi. Mawhneite i hih manin Pasian tawh kikhen-a i omna panin singlamteh tunga a zawhsa nasep hangin upna tungtawnin Zeisu Khazih tawh gamh luahkhawmte i hihna gen hi. A thu gen kawmkawmin thuhilh siapa’n, “Lawmte aw, eite Kumpipa’ tate hi hang! Vantunga i Pa Kumpi ahi hi! Zawng kisa-a omte aw, ngaihsun un, Zeisu Khazih mahmah in hong lamsak vantung kumpi innpi ni khat ni cianga a luah dingte i hi” ci-in a aw neihzah-in kiko-a thuhilh hi. Kikhop man ciangin Buell a zintunna inn ah ciah a, a ciahna lampi ah hih lamalte a phuak khin hi ta hi. “Kumpipa’ Ta Ka Hi Hi” ci-in thulu guan hi. Hih lamalte tawh kituak mahmah ding la-aw a kiphuah manin hih la leitung buppi-a kizel ahi hi. Methodist pastor khat ahi Rev. John Sumner’ phuah ahi hi. America gam Wyalusing, Pennsylvania-a pastor sem hi-a, pastor a sep ma-in sangsia sem hi. A zi Alma tawh Susquehanna Valley kuam tengah zin kawikawi uh a, la sa-in mite la hilh kawikawi uh hi. Tua banga a zinzin laitakun Philip P. Bliss tawh kimu uh a, lawmta suak uh hi. 1876 kum December kha in Ashtabula, Ohio-a Philip P. Bliss-te meileng kibunga a sihna uh a zak ciangin a lungsim sukha lua mahmah hi. A lawmpa a itna tawh gospel la phuaksiam khat a kisupna a ngaihsut ciangin a supna liansa lua mahmah hi. Khukdina thu a nget kawmin a lawmpa’ munah gospel langaihte a phuak dingin Pasian in a zat nading lunggulhna lianpi nei hi. A kum kik, February kha ciangin Northern Christian Advocate Magazine a sim laitak Miss Buell’ phuah poem tuak kha hi. A aw ding phuah sawm pah a, a sawt lo-in America gam buppi ah hih la, “Ka Pa’n In Inn le Lo Tampi a Nei Hi” kizel pah hi. Rev. Sumner bel a lawmpa Philip P. Bliss bangin gospel la ngaih tampi a phuakpa suak sam lo a, ahi zongin a thungetna Pasian in dawng ahih manin ama’ la-aw phuah hih, “Ka Pa’n Inn le Lo Tampi a Nei Hi” bel Philip P. Bliss’ laphuahte tawh labu kici peuhmah sungah kihelkhawm den hi. Radio khawng, cassette-a lakhumna cih khawng leh television cih khawng a om ma-in hih bang late bangci bangin kizel thei hi ding hiam ci-a ka ngaihsutsut laitakin Dr. Daniel Polling in a nu’ thu a genna khat ka sim kha hi. Dr. Polling’ nu a khangno lai-in The National Quartet a kihel la sa khat ahi hi. Camp meeting tuamtuamah lasa-in pai uh a, Methodist convention-te ah zong pelh ngei lo uh hi. 18th century lai America gam pilna sinna leh kha thu lama a thupi mahmah Chautauqua circle zong pha pahpah uh hi. Binghamton, New York a tun laitakun hih “Ka Pa’n Inn le Lo Tampi a Nei Hi” la dal khat kipia hi. Hoihsa mahmah a, a zinna peuh-a a sak den la hong suak hi. America gam sungteng tuan-nal keii uh ahih manin a sawt lo-in ama’ tungtawnin hih la hong kizel hi. Tua hun mahmah-in hih la a minthan khit luatna hih thupiang khat tungtawnin kimu thei hi. July 2, 1881 ni-in President James A. Garfield


thau-in kikap-a liam hi. A liamna pan a noptuam nading cih ngaihsutna in Long Branch, New Jersey ah kipaipih-a tuipi huih kidiiksak hi. Noptuam lo-in September 19 ni-in si hi. A sih ma-in nidang cianga Dr. Polling’ nu a hi ding tua The National Quartet a lasa nu samsak-a hih “Ka Pan’n Inn le Lo Tampi a Nei Hi” la sasak hi. President Gafield in a nuntak sunga a zak nunungpen la suak hi. He is no fool who gives what he cannot keep to gain what he cannot lose. Martyred missionary Jim Elliot (1927-1956) I know that God chose me before I was born; for He never would have chosen me afterwards! Charles Haddon Spurgeon (1834-1892) 41. Ke’n Zeisu Deihzaw Ing I’d Rather Have Jesus (Late 71:23: Matthew 16:24-26) Mrs. Rhea F. Miller (1894-1966)

George Beverly Shea (1909- )

George Beverly Shea kici min bel evangelical-te’ laka kiza mun mahmah min ahi hi. 1974 kuma kipanin Billy Graham Evangelistic Association-te’ soloist (la tangsakpa) hi a, cialpite-a a lasakna tungtawnin ahi zongin, “Hour of Decision” radio-a a lasakna tungtawnin ahi zongin, recording tuamtuam leh TV-a a lasaknate tungtawnin ahi zongin leitung buppi-a kimu leh kiza mun mahmah khat ahi hi. A aw ngiat hoih mahmah buahbuah-a, la a sak ciangin lungsim takpi-in sa phadeuh leh kilawm den se hi. Ama’ lasakte lakah hih la, “Ke’n Zeisu Deihzaw Ing” mah minthangpen-a, a la-aw mahmah zong ama’ phuah ngiat ahi hi. A la phuahte’lakah a phuah masakpen hi a, hih la a kisak nak leh “George Beverly Shea’ la” kici lianlian hi. George Beverly Shea pen February 1, 1909 ni-in Canada gam Winchester, Ontario ah suak hi. A nu a pate a piangthak mahmah thu-ummite ahi uh hi. A pa pen Wesleyan Methodist Church a thuhilhsia khat hi-a, amah kha lam leh music lama a pantah taktak bel a nu ahi hi. A neu tunga kipan New York leh New Jersey khuate-a sia-innte ah khangkhia a, a neu tunga kipan mah-in music lam a vakna leh a aw a hoih lam kilang pah hi. A pa’ pastor sepna biakinn ah la sa dena, mun dang tuamtuam ah zong a kisapna bangin sa thei zel hi. High School a zawh ciangin New York khua-a om


Houghton College ah 1928-29 sung pilna sina, innkuan sung sum leh paii haksatna hangin kum khat khit ciangin khawl-a, New York khua-a insurance office khat ah lai-at sem hi. Tua hun sung a pa in Jersey City ah pastor sema a nu leh a pa tawh omkhawm uh hi. A nu pen na khat peuhpeuh hoih a sa thei khat hi a, pak khatpeuh ahi a, vasa khatpeuh ahi zongin a hoihna a mu thei phadeuh khat ahi hi. Poem hoih khatpeuh a muh ciangin mite’ sim ding a deih den khat ahi hi. La ngaih khatpeuh a muh ciangin piano tung khawngah koih den-a, tuate’ tungtawnin George Bevely Shea in music lam uk semsem hi, kici hi. Hih “Ke’n Zeisu Deihzaw Ing” la mahmah zong tua bangte tungtawna ama’ kum 20 a phak laitaka a phuah ahi hi. Nipi Ni zingsang khat Mrs. Rhea F. Miller’ phuah hih lamalte sim kha hi. Tua ni mah-in a la-aw ding phuak pah a, tua ni mah-in a pa’ biakinn ah sa pah hi. “Mrs. Miller’ phuah lamalte om lo-in hih la piang ngei lo dinga, tua ni-a kipan hih la ka sak, tuni dong cimtaak hun cih bang ka nei ngei kei hi” ci-in gen ngei hi. The Mutual of New York Life Insurance Company ah kum 9 sung sema, tua hun sungin pawlpi tuamtuam-ah la sa kawikawi-in amau’ kiim a Christian radio lasaknate ah zong kihel kawikawi hi. Tuate tungtawnin vocal training a neinei suak hi. Ni khat network radio station director khat tawh kimu a, tua pa in Lynn Murray Singers-te tawh la a sak khop theih nading gelsak hi. Mi tampi in a lasak ngai ding, sum tampipi ngah thei ding ci-in lawp vat sam hi napi-in tua banga leitung la sak ding lungtung zo lo kik ahih manin nial kik hi. “Great Depression” a kici America gama kipan leitung buppia tung ngei sum leh paii nuntak haksat hun sung ahih manin mi dangte hi leh bang la bang la ahi zongin sum ngah nading ahih nak leh ci-in lawp mahmah lel ding uh hi. June 16, 1934 ni-in a neu lawmnu (teen-age sweetheart) Eram Scharfe tawh kiteng uh a, tanu tapa nih tawi uh hi. Chicago ah kisuan uh a, tua lai ah WMBI radio station staff in om hi. 1944 kum June kha-in gambup-a gospel lasak ding a ut ut mahbangin “Club Time” radio program ah lasak theih nading hun khat ngah hi. Aluminium company lian mahmah khat a nei mihau piangthak mahmah khat ahi Herbert J. Taylor in a sum bei khempeuh kum tampi sung sik den hi. 1940 kumte leh 1950 kumtein America leh Canada-a Youth for Christ rally-te ah lasa den hi. Tua khit ciangin Billy Gaham Evangelistic Association tawh kithuah-in cialpite leh radio leh television-te ah lasa den hi. Pasian’ ading kum tampi sung a sepnate pahtawina-in 1956 kumin Houghton College in honorary doctorate degree pia uh hi. Khangnote’ tungah thu a gen simin Matthew 16:24-26 bulphuh-in, “Amah na kimakaihsak nak leh Pasian in na nuntakna hong kamaih den ding hi” ci-in thuhilh den hi. A min peuh a thuh cianga a


signature tawh a gelhkhop theihden, a deihpen Laisiangtho mun bel Late 71:23 ahi hi: “Nong tatsa keimah in nangmah phatna ka sak ciangin ka mukte nuamin kiko ding hi.”(ZIV) George Beverly Shea’ phuah hih la tungtawnin mi mal bangzah in hotkhiatna ngah-in, bangzah-in kha lamah kilambehna nei cih bel tawntung mun i tun ciangin kithei pan ding hi. Ama’ phuah late lakah “Ke’n Hih Mah Lamdangpen Sa’ng” (The Wonder of It All) leh “I Will Praise Him in the Morning” cih late minthang mahmah hi. 42. Kei Nangawn Hong It Hi Jesus Loves Even Me (John 15:9) Philip P. Bliss (1836-1876)

Philip P. Bliss (1836-1876)

1870 kiim-in “Oh, Zeisu It Ing!” (O How I Love Jesus!) la a thak hi-a kideih mahmah hi. Mi kim phial in deih-a, mun khempeuh ah hih la bekbek kisa hi. Kikhopna khempeuh ah kisa den-a, khatveivei bang tamvei pipi kisa thei hi. Tua hun laitakin Philip P. Bliss in The Charm Sunday School labu khat kaikhawm hi. Philip P. Bliss in tua labu sungah tua hun-a kideih mahmah “Oh, Zeisu It Ing!” a cih la hel nuam hi. Tua la a khenpa’ tung pan phalna a nget ciangin pia lo hi. Tua Sunday School labu sungah kihel leh ama’ labute kikhawng lo tuam kha ding cih a lau man ahi hi. Gen vet zong kul lo-in, Philip Bliss bel khasia mahmah hi. Tua la a hel theih loh mana khasia hi lozaw-in, tua pa in biakna late sumzonna-a a neihna hang ahi hi. Tua thu a pian zawh ni tampi sung Mr. Bliss in tua thu mah ngaihsunsun kha a, ni khat ngaihsutna khat hong nei hi. “Zeisu ka it ding zong thupi mah ve’n, ahi zongin Ama’n kei hong itna lianzaw-in lamdangzaw hi lo hiam?” ci-in hong ngaihsun hi. Tua zan-in Mr. Bliss tua ngaihsutna tawh lum phot hi. Tua ni-in Mr. Bliss a zi tawh Mr. D. W. Whittle-te nupa’ inn Chicago ah a taam laitak uh ahi hi. A zingciang zingsang an ne dingin sabuai lam zuanin hong pai-a, “Lucy, Topa in tu zingsang la thak khat hong pia, hi dan hi, “Vantunga i Pa in A hong itna, Hong piak Laisiangtho sungah hong gen ta….” ci-in hih la a zi’ zakna ah sa hi. Pasian in la la thak khat pia takpi a, “Oh, Zeisu It Ing!” a cih la a guan sawmna mun lian-ah guang pah hi. Deih mahmah napi-a a ngah zawh loh la mahbangin Sunday School naupangte’ deihpen la khat suaka, tuni dongin kisasa lai a, kum tampi kisasa lai ding hi.


Philip P. Bliss pen American church music tangthu ah mi minthang gospel la phuaksiam hi a, America gam Clearfield County, Pennsylvania ah July 9, 1838 ni-in suak hi. A neu lai-in zawng mahmah uh hi. A neu lai-in losung peuh sing phukna peuh-a khangkhia hi mai hi. A neu lai mah in music uk-in va pah hi. Kum 25 a phak ciangin a la phuah masapen Dr. George Root khak hi.Tua huna music khenkhia company-te’ laka minthangpen khat ahi Root and Cady Music Company in a la phuahte tamngai khat tawh a khek nop leh ci-a a khak ahi hi. Dr. George Root in hoihsa pah a, tamngai khat khakin, a hanciam lai nading hanthotna lai khat zong khak hi. 1850 kumin Zeisu Khazih a Honpa-in sanga Tioga County, Pennsylvania a Cherry Flat Baptist Church ah lut hi. Tawlkhat sung music a sin khit ciangin Chicago ah kisuanin Dr. George Root tawh kithuah-in music hilh leh cialpi bawl-in kum 10 sung om hi. 1874 kumin D.L. Moody leh Major Daniel W. Whittle te in hunbit-a evangelistic nasep sem dingin hanthawnin zol uh hi. Tua huna kipan hun nai lo pi-a a sih dong, tua zawh kum nih sung cialpi kibawlnate ah kihel in la makaih den hi. A zi tawh Pennsylvania pan Chicago ah Christmas hun laitak khualzin-a a pai na uh a meileng uh kibungin pi 60 a thuk guam sungah kiasuk-a, mi 100 si hi. Tuate lakah Philip P. Bliss-te nupa zong kihel kha uh hi. Philip P. Bliss’ phuah late lakah, “Mangmah Tatkhiat Nading” (I Gave My Life for Thee), “My Redeemer,” (Kei Ong Tanpa – Xtian La No. 485), “Ka Kha Ading A Hoih Hi”(It Is Well With My Soul),“Free From the Law Once for All” (Thukham Pan Suahtakna – Xtian La No. 473), “Hold the Fort,” “Let the Lower Lights Be Burning” cihte kihel hi. 43. Kei Ong Tanpa My Redeemer (Titus 2:14) Philip P. Bliss (1838-1876)

James McGranahan (1840-1907)

Hih la phuakpa Philip P. Bliss pen American church music tangthu ah mi minthang mahmah khat ahi hi. Gospel la phuaksiam mahmah khat ahi hi. America gam Clearfield County, Pennsylvania ah July 9, 1838 ni-in suak hi. A neu lai-in zawng mahmah uh hi. 1850 kumin Zeisu Khazih a Honpa in sanga Tioga County, Pennsylvania a Cherry Flat Baptist Church ah lut hi. A neu lai mah in music lam uk-in va mahmah hi. Tawlkhat sung music a sin khit ciangin Chicago ah kisuanin Dr. George Root tawh kithuah-in music hilh leh cialpi bawl-in kum 10 sung om hi. 1874 kumin D.L. Moody leh Major


Daniel W. Whittle-te in hunbit-a evangelistic nasep sem dingin hanthawnin zol uh hi. Tua huna kipan hun nai lo pi-a a sih dong, tua zawh kum nih sung cialpi kibawlnate ah kihel in la makaih den hi. Philip P. Bliss a sih-in kum 38 pha pan hi. Pasian’ muhna ngaihsun lo-in leitung mit tawh en lehang bel “hun nai lo pi-a” si hi mai hi. 1876 kum Christmas hun sungin a neu lai-a a teenna Rome, Pennsylvania-ah a zi tawh hawh uh hi. Tua mun pan a teenna Chicoga lam zuana a ciahna Ashtabula, Ohio a tun uh ciangin meileeng lampi-a leii kicimin a tuanna uh meileeng pi 60 a thuk guam sungah kiasuk hi. A nuai a tun ciangin a meileeng uh kuang sawnsawna a tunga tuang mi lakah mihing 100 si hi. Philip P. Bliss bel a kiatsukna panin suakta teii-a tawllet (padenpauh) khat pan pusuak thei sam hi. Ahi zongin a meileeng sungah a zi awkcip cih a theih ciangin a zi honkhia dingin tua meileeng kuang sungah lutkik-a a zi tawh a nih-un suakta zo lo-in sikhawm uh hi. Leitung buppi kiliinglawng mahmah hi. Tua tuahsiatna sunga mei-in a kaattum loh Philip P. Bliss-te nupa’ van lakah singkuang khat na om hi. Tua singkuang sungah hih la, “Kei Ong Tanpa” (My Redeemer) phuahsa-in na om hi. Lamal ahi a, la-aw ahi zongin a phuaksiampa Philip P. Bliss in hih la-aw ding phuak man nawn lo ahih manin James McGranahan in a aw ding phuahsak hi. Philip P. Bliss a sih ciangin a nasepna ah la makai a sem dingin Major Daniel W. Whittle in James McGranahan sam hi. Tua hun sunga a phuah ahi hi. Major Whittle in mipi’ tungah hih la Philip P. Bliss’ van laka kimu ahihna leh James McGranahan in a aw a phuahna, James McGranahan in Philip P. Bliss’ patsa nasep zomin ama’ munah la makai a sep nading thute a gen ciangin mipite’ lungsim lawng mahmah hi. Tua hi-a hih la pen a kisak masaknapen ngiat-ah mite’ lungsim a khoihkha mahmah la ahi hi. 1877 kuma kikhen Welcome Tidings kici Sunday school-te’ adinga Robert Lowry, William H. Doane, leh Ira D. Sankey-te in a kaihkhop uh labu sungah kihel pah hi. Hih la, “My Redeemer” (Kei Ong Tanpa – Xtian La No. 485) banah, “Mangmah Tatkhiat Nading” (I Gave My Life for Thee), “Ka Kha Ading A Hoih Hi”(It Is Well With My Soul), “Kei Nangawn Hong It Hi’ (Jesus Loves Even Me), “Free From the Law Once for All” (Thukham Pan Suahtakna – Xtian La No. 473), “Hold the Fort,” “Let the Lower Lights Be Burning” cih late zong Philip P. Bliss’ phuah la minthangte ahi hi. 44. Kei Tawh Omkhawm In Abide With Me (Luke 24:29)


Henry F. Lyte (1793-1847)

William H. Monk (1823-1889)

Sih ding peuhmah lunghihmawh-a a nei lo mite bekmah tupna ngimna leh lungmuanna tawh nungta thei bek hi, ci-in kigen ngei-a hi mahmah hi. Kuama’ theihkhak khol loh Mangkangte pastor khat ahi Henry F. Lyte zong tua bang mi na hi gige hi. A sih madeuh, 1847 kumin hih lamalte na phuak-a a upna leh a lungmuanna na pulaak hi. Tua hun-a kipan leitung mun khempeuh-a thu ummite’ adingin dahna leh lungdonna lianpi a thuak uh cianga hehnepna a pia a kideihpen den la ngaih khat-in om den hi. Henry F. Lyte bel Scotland gamah June 1, 1793 ni-in suaka Ireland gam Dublin khua a Trinity College ah pilna sin hi. A khantawnin Church of England pawlpi mi citak mahmah khat hi den hi. A nuntak sung tawntung a pumpi a zawngkhal hangin a upna leh a lungsim a kha a thahat mahmah khat hi, ci-a ciaptehna a ngah mi khat ahi hi. A pumpi a hat loh hangin laphuaksiam poet minthang khat, musician khat leh minister khat ahihna tawh gim thei lo tawl thei lo-in na sem den hi. “It is better to wear out than to rust out” cih kammal bang ama’ kammal minthangte laka khat a ahi hi. A sepna peuh ah ki-it mahmah-a kithupisan mahmah hi. A nuntakna a nunung lam kum 23 sung England gam Lower Brixham, Devonshire a ngabengte’ lakah nasema, a pawlpi mite mizawng vive ahi hi. A nunnung lam ciangin a ci dam lo semsem-a, a cidam nadingin khua a lumzawkna Italy gama ah a pai loh hong phamawh hi. September 4, 1847 ni-in a pawlpi mite’ tungah a sermon nunungpen gena, a pulpit zuanin pai zo lo ahih manin bokvaksa-in pai-a, a aw suak zo lo-in misi ding khat’ aw tawh kibang hi, kici hi. A kammal nunungte in a mite’ lungsim nakpi-in vut hi. “Zeisu Khazih’ sihna a sanna uh leh tua tunga a kingakna uh tungtawnin hong tung ding gimna hun ading a kigingkhol dingin” a mite hanthawn hi. Italy gam zuan-a a pai laitak, France gam Nice a tun laitakin si-a, November 20, 1847 ni-in tua lai-a English hanah kivui hi. Henry Lyte in hih la a pawlpi Lower Brixham-ah a thuhilh nunungpen Nipi Ni madeuh-a a phuah hi, kici a, a lamal bek hi lo-in a la-aw tawh a phuahkhawm ahi hi. Ahi zongin 1850 kumin London-a Lyte’s Remains kici laibu sungah a kikhet mateng England gamah kitamzat nai lo hi. America gamah bel Henry Ward Beecher in 1855 kuma a bawl Plymouth’s Collection sungah kihel a, “hih la pen a lamal sim ding bek hi a, la-a sak ding hi lo hi” ci-in kigelh hi. Ahi zongin tua khit lam ciangin Hymns Ancient and Modern kici Anglican Church hymnal editor William Henry Monk in mukha a, 1861 kuma kikhen tua labu sungah hel pah hi.


Tua labu sungah bel William Monk in ama’ phuah la-aw dawng 50 hel-a, Henry Lyte’ phuah hih la “Kei Tawh Omkhawm In” ading zong a aw phuaka, “Eventide” kici hih la-aw a phuah lai-in nai lang zong sawt lo hi, kici hi. A nuntakna ah dahna nakpi-a a thuak laitak hi napi-in nitum kuan hoih lua mahmah a muh laitakin hih la-aw a lungsima suak ahi, kici hi. Hymnal kikhen ngei lakah a thupipen khat-a kingaihsun hih Hymns Ancient and Modern kici Anglican Church hymnal a kikhet lai-in editor a sep bek hi lo-in London khuapi-a King’s College ah choir director leh organist-in zong om hi. “Look, Ye Saints! The Sight Is Glorious,” leh “The Strife Is Over” kici late zong a aw Wiiliam Monk phuah mah ahi hi. Henry Lyte in hih la “Kei Tawh Omkhawm In” a phuah lai-in Emmaus lam zuana pai nungzui nihte’ tunga i Topa’ kilatna leh tua nungzui nihte in i Topa’ tunga, “Ni kai lua ta a, ni tum phial ta a hih ciangin ko kiangah hong tam in” (Luke 24:29 ZIV) a cihna mun panin a lamal ding a lak ahi hi. Hymn dang tampi a phuah loh hangin “Jesus, I My Cross Have Taken” (Jesu Aw, Kei Kisuan Khin – Xtian La No.210) zong Henry Lyte’ phuah mah ahi hi. 45. Kei’ Ading Tam Khang Suangpi Rock of Ages (Isaiah 26:4) Augustus M. Toplady(1740-1778)

Thomas Hastings (1784-1872)

Christian hymn-te’ laka suangmanpha tawh a kibang hih la pen Mangkam-a kisa late’ lakah a kisa munpen, a koimapeuh-a a kuamapeuh in a deihpen la khat ahi hi. “Salvation Army-te’ hotkhiat lamdung lamvai a mi vakvaite-a kipan a kivuina ah hih la mah kisa-a Westminter Abbey innpi sung thawn ziahziah-a a kisak Prime Minister Gladstone dong, mi khempeuhte’ kha lam tangsapna khempeuh a cingsak” la hi, ci-in kigen helzen hi. Hih la a phuakpa Augustus Montague Toplady pen England gam Farnham ah November 4, 1740 ni-in suak hi. A pa galkap sunga major khat ahi hi. Toplady a ngek lai-in a pa in sihsan hi. Kum 16 a phak-in, Ireland a hawh laitak piangthak hi. Dublin, Ireland-a Trinity College panin sang a zawh khit ciang, 1762 kumin Anglican pawlpi sungah ordination kipia hi. A pumpi mahmah hat lohna leh lungdamna thu a genna ah na a uangsep luatna hangin kum tawm mahmah lai, kum 38 a phak-in si hi.


Tawlkhat sung John Wesley, Charles Wesley-te leh Mothodist nasepnate thupisa mahmah a, ahi zongin John Calvin’ “election” doctrine lam mah ah kipzaw a, Arminian upna nei Wesley-te unau tawh sermon, laihawm tuamtuam leh kiselna debate peuh-in khat le khat ki dodo uh hi. 1776 kumin in Toplady in The Gospel Magazine sunga a laigelhna hih lamalte-in khuma, “A Living and Dying Prayer for the Holiest Believer in the World” cih thulu pia hi. Sianthosakna tawh kisai thu ummi khat in mawhna kici peuhmah pelh-a mawhna kisikkikna leh mawhna nei lo-a siangtho kiuhkeuh-a om ding cih Arminian upna a langpanna-a a gelh ahi hi. Taang nihna ah hih bangin na gen hi: Ka khut in ka sepna tawh, Thukham deihna cin zo lo; Hahkat den zo mah leng zong, Tawp lo khitui luan hang zong; Mawhna kiphel zo sam lo, Nangmah bek in nong hon zo. Toplady in mi khat kum 80 nungta hi leh mawhna awn tul nih leh awn za nga (2.5 billion) bang bawl kha thei ding ci-in seh a, kuamah peuhmah amah leh amah a kihonkhia zo ngei ding hi lo a, Honpa kisam hi, cih thu nakpi-a a genna tungtawna hong piangkhia la ahi hi. Toplady in hih la a phuahna ah a nungthu nih peuhmah om hi, ci-in kiciamteh hi. A masa pen Dr. Daniel Brevint’s sermon a zakna pana piang ahi hi. Tua sermon sungah siapa in, “O Israel Suangpi, Hotkhiatna Suangpi, kei’ adinga kisatkham a khaangtam Suangpi aw, Emmaus a na nungzuite tawh anlum na balkhap lai-a na nungzuite’ lungsim bangin hih anlum ka balkhap uh ciangin Nangma’ nasem dingin ka lungsim uh hong lawpsak in. Na’ pang pana hong zuikhawm sisan leh tuite… Horeb vum tungah dinga a gamlapi pana lunggulh bangin hong omsak kei in” ci-in lunggulhna lianpi tawh a genna a zak ciangin a lungsim nakpi-in sukha a, mangngilh thei mahmah lo hi. A nihna pen bel nikhat, Topladay lungnuam takin Barrington Coombs ah vak hiathiat hi. Thakhat thu-in huihpi guahpi hong kipeii-a, van-ging keekkia in lau huai lua mahmah hi. A biakinn lamah taikik ding ci leh lah gamla lua zek-a, tua Coombs a suangpi kitam sung khat ah bu hi. A kiim a


paam ah huih le guah nasia mah mah a, ahih hangin tua suangtumpi kitam sung beel ahih manin bittak-in om hi. Tua banga huihpi le guah kithuah a tuah laitak, suangtumpi bela bitna a ngah laitak-in a lungsim-ah Dr. Brevint’ semon hong suak denden hi. Tua a tuah huihpi leh guahpi pan a suahtak nadinga suangpi kitam heenga a bukna pen Zeisu Khazih in Calvary singlamteh tunga a nasep tawh kibang hi lo ahi hiam, ci-in ngaihsun hi. Huihpi dai ta hi. Pastor Toplady zong a biakinn zuan-in ciah vingvenga, tua ni-a thupiangte leh thupiangte’ tungtawna a ngaihsutnate a lungsim pan a man ma-in, “Kei’ ading tam khang suangpi, Nangma’ sung hong beel sak aw…” ci-in la hong phuak hi. Pastor Toplady’ phuah lamalte tawh kituak ding la-aw American church musucian minthang mahmah Thomas Hastings in 1830 kum-a a phuah ahi hi. Thomas Hastings pen ama’ pilna siamnate America gam buppi ah Pasian phatna late a khantoh nadinga a pumpiak masapen ahi hi. Amah mah in khatvei, “The homage that we owe the Almighty God calls for the noblest and most reverential tribute that music can render” ci-in gen ngiat hi. Amah October 15, 1784 ni-in Washington, Connecticut ah suak hi. Music taktak a sinna tam lo-in a mit mahmah a hat loh den hangin a khan sungin church music bu 50 sanga tawmzaw lo gelh a, la-aw dawng 1000 leh lamal dawng 600 phuak hi. Mi tuamtuamte’ phuahsa la bu 50 bangmah kaikhawm lai hi. 1858 kumin the University of the City of New York in ama’ nasepna thupite pahtawina-in Doctor of Music Degree pia hi. American church music a khangtosak taktak Thomas Hastings leh Lowell Mason hi, ci-a ciaptehna ngah hi.

Ama’ la-aw phuahte lakah hih la, “Kei’

Ading Ta Khang Suangpi” (Rock of Ages) banah, “Hong Hon Topa Zeisu’ Tal-Ah” (Majestic Sweetness Sits Esnthroned), “A Dahte Hong Pai un” (Come, Ye Disconsolate), “From Every Storm Wind That Blows” cih kihel hi. 46. Keima’ Topa Zeisu Lamdang Honpa Hi He Hideth My Soul (Isaiah 32:2) Fanny J. Crosby (1820-1915)

William James Kirkpatrick (1838-1921)


Fanny Crosby’ laphuahte tul thei lo-a tuni dongin kideih den hi. A hang tuamtuam tampite’ lakah, Fanny in la a phuah ciangin Laisiangtho mah bulphuh dena thungenin ki-ap masa-a a phuahna hang hi, kici hi. A la phuah peuhmah Laisiangtho tawh kituak dena, Laisiangtho upna thugil doctrine tawh kitukalh ngei lo hi. Hih la “Keima’ Topa Zeisu Lamdang Honpa Hi” mahmah zong tua banga a phuah ahi hi. Laisiangtho mun tampi bulphuh-a a phuah ahi hi. Isaiah 9:6 a, “Ama’ min in Lamdang,” a cihna muna kipan Late 16:8 a, “Amah ka taklam ah om ahi manin hong kiliingsak kei ding hi,” Thuhilhkikna 33:25 a, “Na ni tawh kizui-in na tha hat ding hi,” Isaiah 32:2 a, “Mi khat in huih nunna pana bukna mun, huihpi pana kiliahna mun; mun keu-a gun tui luang leh keugaw gama suangpi limliap bang hi ding hi,” Paikhiatna 33:22 a, “Suangpi kitam heengah kong koih dinga, ka khut-in kong liah ding hi” a cihna munte la-a a phuah ahi hi. Hih la a phuaknu Fanny Jane Crosby pen America gam Southeast, New York ah March 24, 1820 ni-in suak hi. Kha khat leh a lang (nipi kal 6) a phak ciangin a mit na-a, zatui kinuh khial a hih manin a mit taw-a, a khan tawntung mit khua mu lo-in om hi. A sih dongin New York City a St. John’s Methodist Episcopal Church ah pawlpi mi citak mahmah khat-in om den hi. A neutunga kipanin a pi in thu le la kici khempeuh ah pantah hi. New York School for the Blind kici mit khua mu lote’ sangah pilna sin hi. 1847 kum panin 1858 kum dong tua sang mah ah sangsia sem hi. 1958 kumin tua sang mah-a sem mite’ zahtak mahmah music sia Alexander Van Alstyne tawh kiteng uh hi. A neu tunga kipan in laphuah lam a vak hi a, ahi zongin a la phuahte leitung la pian vive hizaw hi. Church music lam-a minthang mahmah William B. Bradbury’ thuzawhna tungtawnin kum 40 a phaka kipan gospel lamal bek phuaka, ama’ genna ah “tua gam sunga a lungnuampen mi” hong suak hi. Fanny Crosby in la a phuah ciangin khukdin-in thungen-a Pasian’ makaihna zong masa lo peuhmah-in la phuak ngei lo hi. A Laisiangtho sungah American lan (flag) khat tep liklek den se hi. Ama’ hun-a gospel laphuak minthang mahmah Ira D. Sankey, William H. Doane, John R. Sweney, George C. Stebbins, George F. Root, William J. Kirkpatrick, leh a dang tuamtuamte tawh kithuah-in la tampi phuak hi. A khan sunga a laphuah pongpong dawng 8,000 val hi, ci-in kiciamteh hi. February 12, 1915 ni, ama’ kum 95 a phak laitakin i Topa’ kiang hong zuatsan hi. Fanny Crosby’ phuah late lakah hih la, “Keima’ Topa Zeisu Lamdang Honpa Hi” (He Hideth My Soul) banah, “Hong Paisan Ke’n, Migi Topa” (Pass Me Not, O Gentle Savior), “Lungmuanna Thupha” (Blessed Assurance), “Amah Thei Ning” (My Savior First of All/I Shall Know Him), “A Sia Ding Honkhia In” (Rescue the Perishing), “Lam Tawntung A Hong Paipih Hi” (All the Way My Savior Leads Me), “Pasian Min Pha Ta Hen” (To God Be the Glory) cih la ngaihte kihel hi.


Hih la a aw a phuakpa William James Kirkpatrick bel February 27, 1838 ni-in Ireland gamah suak hi. A neu lai-in a nu le a pa tawh America gamah lal uh a, Duncannon, Pennsylvania ah teng uh hi. Khutsiam lettama nasep sema, ahih hangin a uk taktak bel music ahi hi. Violin, cello, tamngai leh fife tum sin hi. Kum 17 a phak ciangin Methodist Episcopal pawlpi ah lut a, biakna la lamah kipia hi. American Cilvil War (tual-gal) sungin 91st regiment of Pennsylvania Volunteers ah 1861-1862 sung galkap sung misic makai leh fife tumin om hi. (Fife i cih bel tamngai tawh a kibang pian tum theih namkhat hi a, galkap sungah kizang deuh hi. ZKK) Tua khit ciangin tembaw lamna ah sema, kum 12 sung Philadelphia-a innsung vanzat furniture kibawlna ah sem hi. Sunday school nasepna thupisa dena, 1859 kumin camp meeting-a sak ding la pawlkhat khen hi. 1865 kumin Philadelphia ah organist leh music director suaka, 1878 kum ciangin a khutsiam nasep nusia kiuhkeuh ta hi. Gospel laphuah leh biakna la editor sema, John R. Sweney tawh kopkhawmin biakna labu 50 dektak kaikhawmin khenkhia uh hi. Amah guak in bu 40 khenkhia leuleu hi. September 29, 1921 ni-in Germantown, Philadelphia ah la dawng khat a phuah laitakin si hi. Tua la a phuah kawmin a Topa in sam ta cih thei leh kilawm hi. A taang masa leh a nunung lam a khutlam kibang lo-in nawh tektek leh kilawmin zulh semsem hi. A laisimna inndei sungah a ging a om loh ciangin a zi lungnuam lo a a et leh a laikung tawi kawmsa-in na si khin ta hi. A sih laitaka a phuah la hih bang ahi hi: Just as Thou wilt, Lord this is my cry; Just as Thou wilt, to live or to die. I am Thy servant; Thou knowest best. Just as Thou wilt, Lord labor or rest; Just as Thou wilt, Lord- which shall it be; Life everlasting is waiting for me. Or shall I tarry here at Thy feet? Just as Thou wilt, Lord, whate’er is meet.


A Mangkamin ngaih mahmah-a, ei’ kama i tei teh ngaih zo khol lo hi taleh, hih la ei Zokamin kong teikhia pong hi. A khiatna leh a rhyme mahmah ngaih zo khol lo ahih manin mun dangte bangah letkhia se lo-a a English version mah kong suahsak den ahi hi. Nang’ deih bang, Topa, hih kong thumna; Nang’ deih bangbang, hin ding leh sih ding. Nang hong thei pen teh; Na nasempa. Nang’ deih bang, Topa, sep ding khawl ding. Nang’ deih bang, Topa – tua bang piang hen; Nuntak tawntungna’n kei hong ngak den. Aih keh Na khephung hiah ka khawl dia? Nang’ deih bang, Topa, Nang’ deih bangzia. William J. Kirkpatrick in la-aw ngaih tampi phuaka tuate’ lakah hih la “Keima’ Topa Zeisu Lamdang Honpa Hi” (He Hideth My Soul) banah “Huhpa Hong Pai Khin Ta” (The Comforter Has Come), “Hong Ciah Ing” (Lord, I’m Coming Home), “Thum lo-in Ngak In’ (Wait and Murmur Not), “Zeisu’n Hong Hon Hi” (Jesus Saves), “Deeper Yet,” “Jesus Comes,” “Heaven at Last,” “We Have an Anchor,” “Redeemed,” “Stepping in the Light,” “When Love Shines In,” “O to Be Like Thee”cih late zong a la-aw ama’ phuah mah ahi hi. 47. Khatvei Ciangin Khungkhau Tat-in Saved By Grace (Late 17:15) Fanny J. Crosby (1820-1915)

George C. Stebbins (1846-1945)


19th century bei kuan lam leh 20th century bul lama a khang mahmah evangelical movement i ngaihsut ciangin mi thupi mahmah thum mangngilh theih ding hi lo hi. Evangelist D. L. Moody, musician minthang Ira D. Sankey leh hymn phuak minthang Fanny J. Crosby-te ahi uh hi. Pasian’ na kum tampi a sep khit uh ciangin Moody-Sankey cialpite a lawhcinna pen Fanny Crosby’ phuahsa late a kizat hang hi, ci-in Sankey in gen ngei hi. 1870 panin 1915 kuma a sih dong Fanny Crosby in gospel hymn mal dawng 8,000 leh dawng 9,000 kikal phuak ding hi, ci-in ki-um hi. Tuni donga kisasa late, a zawdeuh-in 1870 kumte-a a phuah hi, kici hi. Tuate lakah, “Lungmuan Huai Jesu’ Angah” (Safe in the Arms of Jesus), “Lungmuanna Thupha” (Blessed Assurance), “Hong Paisan Ke’n, Migi Topa” (Pass Me Not, O Gentle Savior), “Singlamteh Kiangah’ (Jesus, Keep Me Near the Cross), “Hong Nai Sak In” (Draw Me Nearer), “Lam Tawntung A Hong Paipih Hi’ (All the Way My Savior Leads Me), “Nang Kiangah” (Close to Thee), “Phat Un, Phat Un” (Praise Him, Praise Him), “Pasian Min Pha Ta Hen” (To God Be the Glory), “A Sia Ding Honkhia In” (Rescue the Perishing) cihte mi kim’ theih late ahi hi. Hih “Khatvei Ciangin Khungkhau Tat-in” la bel Fanny Crosby in 1891 kum, ama’ kum 71 a phak laitaka a phuah ahi hi. Moody-Sankey cialpi nunung lama a kizangpen la khat ahi hi. A sawt nai het lo-a si a lawm it mahmah pastor khat thugenna tract laihawm a simna pana a phuah ahi hi. Tua laihawm sunga kigelh thute lakah hih mit khua mu lo laphuaksiamnu Fanny Crosby’ lungsim a sukha pen mun bel, “Khazih in hong piak hehpihna ah thumaan tek hi lehang, bangci nuntak ding cih hong hilh tua hehpihna in bangci sih ding cih zong hong hilh ding hi” a cihna mun ahi hi. Pasian’ makaihna tawh Fanny in hih la sawt phuak het lo hi. A la phuah thak pen “Some Day” (Ni Khat Ni Ciang) ci-in thulu guan hi. “A lungtang pana a phuah hi,” ci-in gen mun mahmah hi. A phuah khit ciangin a la phuahte a khen den Biglow-Main company-te khak hi. A la phuah manin dollar nih ngah hi. La khenpa in file sungah koihcip-a kum thum sung a thu a la bangmah kiza lo hi. 1894 kum khuakhal sungin Northfield, Massachusetts-a kinei den Christian Workers’ Conference ah Fanny Crosby kihel hi. Tua kikhopna ah Fanny Crosvy hong kihel thei cih a theih ciangin sun hunteng tavuan a la Dr. A. T. Pierson in thugen dingin cial hi. Fanny ut lo a, thu ngai ding beka pai a hihna a gen khit ciangin, “A pongpongin ko numeite peuhmah biakinn sungah pau lo-a om ding hizaw lo ka hi uh hia?” ci-in a nuikawmin dawng hi. Dr. Pierson in mang tuan lo a, a tawpna ah Fanny Crosby in Thursday sun lamin thugen dingin mang hi.


Tua ni-in thu ngai dinga pai mi tam mahmah hi. A nuntakna a Pasian’ piak thuphate teci pang ngelhngelh-a, a mit khua muh lohna nangawn Pasian’ piak nasep a sep theihna a hih manin lungdam ko hi. Hamphatna bangin ngaihsun hi. A thugen a khitna-in tua ma kum nih lai-a Poughkeepsie-a camp meeting a pai lai-a a phuah poem khat tawh khum hi: Khatvei ciangin khuangkhau tat-in, Tu bangin-ah zai nawn lo ding; Ahi hang ka khanlawh ciangin, Kumpi inn sungah nuamsa ning. Tua a phuahsa poem a malmal-in lo ngelhngelh-a daii khipkhepin kingai hi. A khupna-in, Cik ciang a’ diam, kigingkhol ning, Ka meivak bawlsa sinsen-in; Ka Topa’ ang kidenna ning, Vantung kongpi a hon phet-in. (Rev. S. T. Hau Go’ tei Xistian La pan) Tua ni-a kikhawm peuhmah khitui luang lo om lo hi. Mite’ lungsim lawng mahmah hi. A nitak ciangin Fanny Crosby’ kiangah Ira D. Sanky pai vingvenga a la-aw a phuah theih nadingin tua lamalte ngen hi. Fanny in Biglow and Main Publishers-te’ kiangah a khak khit lam gena, tua ni dongin la-aw kiphuak nai lo ahih manin kuama’n la-in phuahtaaksa lo uh hi ding hi, ci-in gen hi. A pongpongin tua lamalte ama’ thugennate ah a zat zelzel theih dingin amah guakin kem nuam lel hi leh zong kilawm hi. La-aw kiguan leh mun khempeuh ah kizel pak ding ahih manin a aw kiphuak khol kei leh utzaw mai hi. Ahi zongin tua kikhopna ah London Christian Paper panin reporter khat kihel-a, Fanny Crosby’ poem ngaihsa lua mahmah hi. A phuaknu in tua lamalte a kep khinkhian nop lam thei lo-in, a malmal-in na tei-a, a sawt lo-in tua London Christian Paper ah suaksak hi. Ira D. Sankey in mu pah a, Fanny Crosby’ kiangah a la-aw a phuahsak nading phalna ngen hi. Crosby leh Sankey-te bel a ki-it


mahmah lawmta taktak uh hi a, ahi zongin Crosby in tua la lian pen George C. Stebbins in phuak leh a utna gen hi. Sankey in zong George Stebbins hopih pah a, a lawmnu uh’ deihna gen hi. Stebbins in a aw phuakpah takpi-in a sakkik ding phuahbeh-a la ngaih mahmah khat hong piangkhia hi. Moody leh Sankey in a cialpi bawlna peuh vuah hih la nakzat mahmah uh hi. Kikhopna khempeuh ah hih la a kisak loh hun om lo mai hi. Kikhopna khatpeuh ah hih la a kisak simin tutphah tung khat-ah tu-a gamlapi en-a a hak ciiciai Moody a khutui luan loh hun om lo hi, kici hi. August 13, 1908 ni zanin Ira D. Sankey si hi. A sih ni zingsang lamteng khua phawk lo-in oma, tua laitakin hih la sung pan a nuai-a taang khat sa hiauhiau hi, kici hi: Khatvei ciangin khuangkhau tat-in, Tu bangin-ah zai nawn lo ding; Ahi hang ka khanlawh ciangin, Kumpi inn sungah nuamsa ning. American gospel music ah mi minthang mahmah George C. Stebbins pen February 26, 1846 ni-in Canada gam Orleans County, Ontario ah suak hi. Orleans County pen tuizeu minthang mahmah Niagara Falls pan nisuahna leilu lam tai 50 na pawla om ahi hi. Kum 23 a phak ciangin America gam Chicago ah lalsukin Lyon and Healy Music Company ah nasem hi. 1874 kumin Boston ah kisuana Clarendon Street Baptist Church ah music director sem hi. 1876 kumin amah tawh nasem khawm dingin D.L.Moody in sama kum 25 sung Moody leh Sankey-a kipan evangelist minthang George F. Pentecost leh Major D.W. Whittle-te tawh kithuah-in la makai, choir director, la-aw phuak, gospel la kaikhawma a khenkhiapa cih bangin om hi. La minthang tampite a la-aw ama’ phuah hi a, tuate’ lakah hih la “Khatvei Ciangin Khuangkhau Tat-in” (Saved By Grace) banah, “Siantho Nang Hun Zang In” (Take Time to Be Holy), “Kei’ Dahna Khualmial, Koltanna Pan” (Jesus, I come), “There Is a Green Hill Far Away” (Khuapi Umna Kulh Pua Lam – Xtian La No.101), “Ye Must Be Born Again” (Nih Vei Na Suak Kik In – Xtian La No. 464), “Savior, Breathe an Evening Blessing” (Topa aw, Ka Ihmut Ma-in – Xtian La No. 34), cihte kihel hi. George C. Stebbins in Pasian’ piaksa nuntakna man nei takin zanga, a kum 91 a phak laitak October 6, 1945 ni-in Catskill, New York ah si hi.


“Queen of Gospel Hymnody” kici Fanny J. Crosby’ tangthu bel i theihtheihsa ahi hi. Ahih hangin hilai-ah a cingzaw-in tawmkhat i genkik ding hi. Amercica gam Southeast, New York ah March 24, 1820 ni-in suaka Bridgeport, Connecticut ah February 12, 1915 ni-in si hi. Nipi kal guk (kha khat leh a lang) a phak laitakin a mitna-a zatui kinuh khial ahih manin a mit lang nih-in tawcip hi. A mit in khua a muh loh hangin sun leh zan khen thei hi. Mit khua muh lohna pen mi cin lohna in ngaihsun ngei lo a, mit khua mu lote in mit khua mute bangmah-in na khempeuh sem thei hi, ci-in gen den hi. A neu lai-in midangte mah bang-a, nuamsa mahmah lel hi. “Zulei khat bangin singkung tung ka kah thei -a, a tuanna phah lo-in sakol tung ka tuang thei hi” ci-in gen ngei hi. A kum tawm mahmah lai-in Laisiangtho lotngah kipana Piancilna pan Thuhilhkikna ciang, Lungdamna thu bu lite, Ruth leh Solomon late lotngah-in ci thei hi. “Laisiangtho in ka nuntakna bup hong zun hi” ci-in a sih kuanin gen hi. New York Institute for the Blind mittaw sangah kum 12 sung sangkah hi. 1847-1858 sung sangsia sem kik hi. Language leh history hilh hi. A music siamna leh a poem phuah siamna tawh minthang mahmah hi. A paisuak-aw (soprano) hoih

mahmah nei a, guitar, harp, piano, leh organ tum zong siam hi. Classics of music

kiphuaksate a theih loh tam lo hi. A lamal phuahate’ ading la-aw a phuah pawlkhat om a, ahi zongin zat ding deih lo hi. Bang hang hiam cih leh mi nautang’ sak dingin haksa lua, ci-in ngaihsun hi. A sepna mittaw sanga sem mitkhua mu lo musician leh sangsia mah Alexander Van Alstyne tawh 1858 kumin kiteng uh hi. A nupa thu uh kitam gen kha khol lo a, a lawmpa Van Alstyne bel New York kima minthang mahmah organist khat hi, cih ciang kithei hi. A kiten zawh uh a kum kik teh nau khat nei napi uh, a ngekin si pah mawk hi. Tua a ta’ sihna peuhmah gen kikkik nuam vet lo, kici hi. Fanny Crosby pen a tha neu mahmah khat hi a, a tun pi nga pha zo lo hi. Pound 100 val gik ngei lo hi. A mel zong hoih lo a, a mai sau heuhau-in, a ha phu piana, a ha tu tegel kikal vang sawnsawn hi, kici hi. A sam sah neunau-in kil theuthau-a, a laizangah a gi khenin a nung lamah kai-a, a liangko tungah khah hi, kici hi. Mit khua mu lo ahih mahbangin mit-limlang sik-li, a vom gemgam


khat bulh den hi, kici hi. Ahih hangin thu gen peuh leh mi huup keii a, a mai tai-in it huai semsem-a ngaih baang semsem hi, kici hi. A neu tunga kipan biakna mi mahmah a hih hangin November 20, 1850 ni-in Methodist kikhopna khat-ah piangthak pan hi. “Vantung khuavak ka sungah hong tang hi… ka khut langkhat-in leitung len-in, a langkhat-in Topa a len ka hih lam ka kiphawk hi” ci-in gen hi. Nidang ciangin tua November kha sunga a pianthakna thu gen kik-a, “Topa in ka sungah aksi khat hong guan-a kuamah in tua khuavak mitsak zo nawn lo hi” ci-in gen ngei hi. A khangno lai-in poetry tampi gelh-in leitung la tampi a phuah hangin, tua hun lai-a gospel laphuaksiam minthang William B. Bradbury’ hanthotna tawh 1865 kumin gospel la khat phuaka a phuah masaknapen ahi hi. Tua hun-a kipanin gospel hymn phuah ding pen a nasep lianpen-in ngaihsun hi. Hymn phuah nasep-a a neih banah amah leh amah home mission nasem bangin kingaihsun den hi. New York khua sung missions nasepnate ah nipi kal khat-in ni tam pipi hun zang den hi. Tua mi hehpih huaite ama’ tate bangin ngaihsun hi. A phuahsa late’ tungtawna pianthakna teci panna a zak ding lawp mahmah den hi. A nuntak sungin mi awn khat peuhmah ama’ tungtawna a pianthak ding ama’ thungetna hi den hi. “Aunt Fanny” in naupangte it mahmah den-a, a kum tam mahmah khit nangawnin thuhilh dinga a kicial ciangin naupangte’ ading sermon khat peuhmah hel den hi. Methodist pawlpi a ngaih deuh hangin, “Zeisu it a, Laisiangtho a sang” thu-ummi peuhmah a lawm bangin ngaihsun hi. Thuhilhsia laka a pahtaakpen Henry Ward Beecher’ thuhilhna ngai dingin Brooklyn khua-a Plymouth Brethren Church ah kikhawm pahpah hi. Fifth Avenue Presbyterian Church leh Phillips Brooks in thu ahilh ciang diakdiakin Trinity Episcopal Church ah zong kikhawm thei zel hi. A mah a thei mite in Fanny Crosby pen ciamnuih hat mahmah mi khat hi, ci-in ciamteh uh hi. A sermon-te leh a thugennate ah nuih theih nading ciamnuih tom nono leh tangthu zaknop nono hel den hi. “Mite taii-a i thuhilh nop ciangin amau leh amau kiphawksak-a nuihsakna a hoihpen hi” ci-in gen ngei hi.


A nuntakna a nunung lam ciangin America gam bupah thu gen dingin kisam mun mahmah hi. Thugen dinga a pai ciangin amah guak zin geugeu lel hi. A thugenna munte ah hun-ukte in amah kua hiam cih mipite’ tungah a kigen ciangin, “the Protestant saint” (Protestant misiangthonu), “the most wonderful person living” (mihing nungta laka lamdangpen nu) cih bangin gen thei den uh hi. 48. Khazih’ Galkapte’n Ah Onward, Christian Soldiers (II Timothy 2:3) Sabine Baring-Gould (1834-1924)

Arthur S. Sullivan (1842-1900)

Hih la a phuakpa Baring-Gould bel 19th century lai-a thu gen la gen a va mahmah laphuaksiam khat ahi hi. 1864 kumin Anglican Pawlpi sungah ordination kipia a, a nuntak sung tawntung laigelhsiam khat-in minthang hi. Laibu kici peuhmah bu 85 bang gelh-a, biakna thu, khualzinna thu, taangthu, phuahtawm tangthu fiction, mite’ thu biography, sermon, theology, cih bangin namkim mahmah hi. A laibu gelh peuhmah a hoih lo khat zong om lo hi, kici hi. Ama’ hun lai-a mi dang khatpeuh laigelhte sangin British Museum ah Baring-Gould’ gelh laibu tam kikoihzaw hi, kici hi. Laibu tuazah a gelhkhiat hangin hih la “Khazih’ Galkapte’n Ah” a phuakpa a hihna tawh tuni dongin kitheizaw hi. Sabine Baring-Gould in hih la 1865 kuma a phuah hi a, a phuahna thu hibangin gen ngei hi: “Khetkhiat ding ngaihsutna tawh ka phuah hi lo a, naupangte’ sak theih dinga a saknop mahmah dinga ka phuah ahi hi. Whitmonday bel Yorkshire-a sangte ah a kithupibawl den khat hi a, Whitmonday khat, ko sang leh ka khuaveng vua sangte kigawmkhawm-a pawi bawlkhop ding ka sawm uh hi. Naupangte khua khat pan khua khat a pai uh cianga a sak ding uh la khat ka deih hi. Kei mahmah in phuah ka sawm-a zan khat hih la “Khazih’ Galkapte’n Ah” ka phuak hi. Hih la ka phuah lai-in kikinphuah mahmah pian hi” ci hi. Hih la a phuah khit kum 30 ciangin Baring-Gould in hih la tawh kisai hih bangin genkik hi: “Hih la a kiphuah lai-in kikinphuah lua ahih manin a rhyme zong hoih kim het lo hi. Hi zah-a a kideih bilbel lamdangsa mahmah ingh” ci hi.


Tedim Labu sunga i sak hih la sunga taang lina bangah hih la phuakpa Baring-Gould in Matthew 16:18 leh Matthew 28:18-20 bulphuh-in pawlpi a kip nading a lungmuanna hih bangin na gen hi: Kumpi’ za sia thei hi, Kumpi gam kip kei; Hih hang Zeisu’ pawlpi Cikmah’n sia thei kei; Dawi in Pasian’ pawlpi, Cik ciang zo ngei kei; Khazih hong ciamsa hiA ciam peel ngei kei. Tuhun-a i sak hih la sunga kihel nawn pha lo taang khat bangah laphuakpa’ lungsim taktak hih bangin kimu thei hi: What the saints established that I hold for true What the saints believed that believe I too. Long as earth endureth men that faith will holdKingdoms, nations, empires, in destruction rolled. La ngaih khat peuhpeuh a pian theih nadingin lamal ngaih leh la-aw ngaih a kigawmkhop kul den hi. A masa lamin hih Baring-Gould’ phuah lamalte Austrian musician minthang Franz Joseph Haydn’ (1732-1809) phuah Symphony in D, No. 15 aw tawh kisa ngei-a , ahi zongin tu-a i saksak laaw mah tawh kituakzaw hi. Tu-a i saksak la-aw bel “St. Gertrude” kici a, Sir Arthur S. Sullivan in hih lamal a kiphuah khit kum 6 a sawt cianga a phuah ahi hi. Sir Sullivan bel England gam Bolwell,


Terrace ah May 13, 1842 ni-a suak ahi hi. La-aw phuaksiam mahmah khat leh organist minthang khat ahi hi. Hih la-aw a phuah laitakin Sir Arthur S. Sullivan khualzina Mrs. Gertrude Clay-Ker-Seymer-te’ inn ah zin a tun laitak hi a, hih la-aw mahmah zong tua nu pahtawina in “St. Gertrude” ci hi. Sir Sullivan’ late lakah “The Lost Chord” kici leitung la khat bang minthang mahmah a, “Pinafore,” “The Milkado,” cih operettas-te zong minthang mahmah hi. Hih operrettas-te W. S. Gilbert tawh kopkhawm-a a phuah ahi hi. Leitung bupa minthang zo music-te ahi hi. Hih la tu-a i sak bang lianin America gam Philadelphia khua Methodist Episcopal Book Room in a hawmkhiat John R. Sweney’ labu Gems of Praise labu sungah 1873 kumin kihel hi. Sabine Baring-Gould’ phuah late’ lakah naupangte’ deih mahmah “Tu-in Sunni Tum Ta” (Now the Day Is Over) la bang minthang deuh hi. Pasian’ thu gengen-in, laibu gelhgelh-a, nasep hanciamin a gim mahmah den hangin Pasian in cidamna pia a kum 90 mah nungta hi. 1925 kumin si a, ahih hangin a kin phuah mahmah “Khazih’ Galkapte’n Ah” la bel tuni dongin nungta lai hi. 49. Kong Up Kong Muanna Lian My Faith Looks Up to Thee (Ephesians 3:12) Ray Palmer (1808-1887)

Lowell Mason (1792-1872)

America gam suahtak nading galpi a ven khit ciangin America gama Pasian’ thu ki-upzia nakpi-in hong kikhel hi. Mite in Laisiangtho up loh ding peuh thupisak zawsop mawk uh hi. Zeisu Khazih Pasian ahihna peuh um lo-in, biakna pongpong gimneih nopna hong khang hi. Ngongtatna, thanghuaina, thaikapna leh phengtatna hong khang mahmah hi. Ahih hangin a kicing Ama’ geelna leh a bei thei lo Ama’ itna hangin Pasian in America gam sungah “the Second Awakening” a kici a nih veina kha khanlawhna lianpi tungsak hi. Pawpi sung bek hi lo-in, Pasian’ thu a awlmawh lo College sangnaupang tampite hong piangthakin Zeisu Khazih’ sungah “mi thak” suak ziahziah uh hi. Tua bang sangnaupangte lakah Ray Palmer zong kihel hi. Amah November 12, 1808 ni-in Little Compton, Rhode Island ah suak hi. A pa pen tua kiim-a thukhenmang khat ahi hi. Kum 13 a phak ciangin upmawh lohpi-in sum leh paii hatsatna tuak-a a sangkah zom zo nawn lo-in Boston-a vanzuakna khat-ah lai-at sem hi. Tangthu-a minthang Park Street Church ah kikhawm dena tua lai-ah Zeisu Khazih a Honpa-in sang hi. A sawt lo-in Ama’ nasem dingin Pasian’ sapna a ngah lam kitel-


a, Andover Academy ah a sangkah zomkik-a, 1830 kumin Yale University panin a sangkah zo hi. Tua university ah theology a sin kawmin New York City a numeinote’ sang khat-ah laihilh hi. Yale University pan sang a man khit, a sepna sangsiapinute innkuan tawh a omkhop laitaka hih la a phuah ahi hi. Tua kumin a ci nana a, a lungsim neu mahmah hi. Zan khat, singlamteh mai-a khukdin, a hehpih huai mahmah mawhnei mi khat’ thu kigelhna German poem khat a sim leh a lungsim lawng mahmah hi. Tua German la Mangkamin letkhia a, phuahbeh in taang 4 behlap hi. Tuateng “Kong Up Kong Muanna Lian” ci-a i saksak la hong suak hi. Ama’ genna ah, “Hih la sunga kammalte kei’ hanciam kul het lo-in ka lungsim sungah hong suak lel hi. Christian hymn-a kisa ding cih thadah, midangte’ muh ding nangawna ka ngaihsut ngei hi lo hi. ‘Na mai kong muh ciangin, Tatkhiatsa ka kha in’ a cihna a tang tawpna ka tun ciangin hotkhiatna leh tatkhiatna nasep khempeuh kihel a, a tawntunga Pasian a kiphat nading thu hong lak ahih manin ka lungsim hong khoih lua-a ka khitui tampi a luan ka mangngilh thei het kei hi” ci-in gen ngei hi. Mr. Palmer in a ip sunga a puakden laibuneu sungah hih lamalte teikhia a, khatveivei amah leh amah Pasian’ tunga ki-apna a neih cianga a sim ding cih sim loh ngaihsutna dang nei lo hi. Tua zawh kum nih khit ciangin Boston a va hawh leh a lawmpa Lowell Mason tawh mi tam mahmahna lampi khat-ah kituak ciitciat uh hi. Thucin thutang a gen laitakun Dr. Mason in tua hun laitaka a kaihkhop labu sunga hel ding lamal kiphuak thak khatpeuh a nei hiam cih dong kha zenzen hi. Mr.Palmer in zong a laibuneu sunga a la phuah lak ngam pak lo pi-in lak hi. Dr. Mason in tua la dal khat ngen hi. A gei-a vanzuakna khat-ah lut uh a, tua la dal khat tei uh hi. Tua zawh ni nih ni thum khit ciangin lampi-ah kituak leuleu uh a, Dr. Mason in Mr. Palmer kiangah, “Kum tampi nungta-in na liam tampi na sem zongin a khang khangin,‘Kong Up Kong Muanna Lian” cih la a phuakpa-in hong kitheizaw ding hi” ci hiau hi. Dr. Mason in hih la tawh kituak ding la-aw khat phuak-a, “Olivet” ci se hi. A la sunga thu tawh kituak dinga a phuah ahi hi. 1832 kumin Spiritual Songs for Social Worship kici labu sungah kihel pah a, a kikhet masaknapen ahi hi. Tua hun-a kipan tuni dongin evangelical labu peuhmah ah kihel den hi. Lowell Mason’ genkholhna tangtung takpi hi. A kum 79 pha-a a sihkhiat ciang dong Dr. Palmer in na lianpi tampi mah semkhia hi. Kum 30 sung America gam Nisuahna lamah Congregational pawlpi nih kem-in pastor sema, American Congregational Missions Program ah corresponding secretary zong sem hi. Mi tampite’ deih mahmah biakna la leh biakna lai tampi gelh a, hymn dang dawng 37 zong phuak hi. Ahi zongin kum 22 a phak lai-a a phuah, “Kong Up Kong Muanna Lian” la a phuakpa ahihna tawh mite in tuni dongin phawk lai uh hi.


Dr. Palmer pen a nuntak sung buppi a Topa a it mahmah, mi cidam, maitaii den-a a kithuah khakpih mi khempeuh in a it mahmah mi lungsim hoih, hokum nuam mahmah khat ahi hi. A kum hong tam-a hong ham semsem ciangin nidanglai medieval hun lai-a Latin hymnte Mangkam-a teikhiat ding hong uk mahmah a, tua bang late teikhia-a pawlpi sunga a kisak nadinga a hanciam masapen ahi hi. Tua banga a teikhiat Latin late lakah 12th century lai a khang, “O Sacred Head, Now Wounded”(A Lu, Tu’n Liamgawp-Xtian La No. 93) a phuak St. Bernard of Clairvaux’ phuah a minthang mahmah la khat ahi “Jesus, Thou Joy of Loving Hearts” ahi hi. Hih la a aw a phuak Dr. Lowel Mason pen “Father of American Church and Public School Music” (American Biakna/Pawlpi leh Sang lam Music-te’ Pa) kici zawzen hi. January 8, 1792 ni-in America gam Medfield, Massachusetts ah suak hi. A khangno lai-in Savannah, Georgia ah teng hi. 1827 kumin Boston ah kisuan-a, tua lai-ah a ten sungin Boston School of Music phuan hi. Boston-a sangte ah music a kisin nadingin a phuangkhiapa ahi hi. Tua khit ciangin Europe gam lamah zin-a laihilhzia sin hi. America a tunkik ciangin music kikhoppite vaikhawma mite in paakta-in mi zo mahmah hi. 1851 kumin New York City ah kituah a, tua lai-ah hymn leh la tampi kaikhawmin khenkhia hi. La-aw dawng 700 val phuak hi, ci-in kiciamteh a, tuate lakah, “Vuuk Paakna Gam Mual Panin” (From Greenland’s Icy Mountain), “Nang Tawh Naizaw Nuam Ing” (Nearer My God to Thee), “Vanglian Kumpipa Hong Sihna” (When I Survey the Wondrous Cross) cihte kihel hi. “Leitung Lungdam Topa Hong Pai” (Joy To the World) la a gualphapa (arranger) zong hi lai hi, a aw bel George F. Handel’ (1685-1759) phuah hi, kici hi. 1855 kumin New York University in Doctor of Music degree pia a, America gama sang khatpeuh in tua bang degree a piak masaknapen ahi hi. 50. Laisiangtho, Pasian Thubu Holy Bible, Book Divine (Late 119:9) John Burton, Sr. (1773-1822)

William B. Bradbury ((1816-1868)

Christian-te in i neihgil pen Laisiangtho hi a, tua Laisiangtho la-a a kiphuah hih la zong Christian hymn-te laka tul thei lo la ngaih mahmah khat ahi hi. John Burton, Sr. kici England gam Nottingham-a Sunday school sia khat in a phuah hi a, 1803 kumin ama’ gelh “Youth’s Monitor in


Verse” kici laibu sungah kihel hi. A phuah cil lai-in hih la thulu “Incentive to Early Piety” kici a, 1805 kum Sunday school hymn book khat sungah kihel-a a phuakpa’ min kigelhna mun ah “J.B” kici ziau hi. Hih la phuakpa in Laisiangtho a manphatna la-a a phuah hi a, Laisiangtho in i piankhiatna hong hilh-in, i tun nading hong lak hi, cih thu na limgen mahmah hi. Hong makaih-in, hong tai-a, i nuntak sungin hong hehnem hi, cih thu na gen hi. Hong tung ding hun ah a tawntung nuamna hong kamciamna zong na mangngilh lo hi. A taang lite sungah “kei’a” cih kammal 11 vei na zang hi. Laisiangtho’ hong hilhna bangbang i manna pen ei Christian-te’ adingin siatna pana kikepna ahi hi. “Tangvalno khat in a gamtatna a siangtho-in bangci kep thei ding hiam? Na thu banga nuntakna in a siangthosak thei ding hi” (Late 119:9 ZIV). Hih la-aw “Aletta” a phuakpa William B. Bradbury bel October 6, 1816 ni-in York, Maine ah suak hi. A tangval ciangin Boston, Massachusetts ah lal a, tua lai-ah “American pilna sinna le musicte’ pa” (father of American public school and music) kici Lowell Mason tawh kithuah uh hi. Tuiphum pawlpi lianpipi tampi ah choir director leh organist in om ngei a, naupangte’ laka a nasepnate minthang deuh hi. A nasep minthangte’ lakah Music Festival kici naupang tul khat kaikhawm-a, puan kibang silhsak, ama’ lapuahte a saksakna la-pawite minthang deuh hi. La phuah bek hi lo-in, la tawh kisai laihilhna, la ngaihte khetkhiatna nasepte bekbek sepin nei a, 1841 kuma kipanin 1868 kuma a sihkhiat ciang dong Pasian’ la, leitung la bu 59 kaikhawmin khenkhia hi. Bradbury’ phuah la-awte lakah hih la “Laisiangtho, Pasian Thubu” (Holy Bible, Book Divine), banah, “Ama’n Hong Kha” (He Leadeth Me) “Ka Hi Bangin” (Just As I Am), “Thunget Hun Nuam” (Sweet Hour of Prayer), “Zeisu’n Hong It Ka Thei Hi” (Jesus Loves Me), “Depth of Mercy,” “Even Me”, “The Solid Rock” cihte minthang mahmah hi. Hih la mah a aw dang khat “Horton” tawh kisa zel-a, 1826 kuma Fraz Xavier Schnyder von Wartensee (1786-1868) in a phuah ahi hi. Amah Switzerland gam Lucerne-a pianist khat hi a, 1817 kuma kipanin Germany gam Franfurt-on-Main-a numeite’ sang khatah piano hilh sangsia khat ahi hi. Choral society khat phuanin operettas, choral late, la tuamtuam leh pianoforte pieces tuamtuam phuak hi. 51. Lam Ong Hilh In, Tung Pasian Aw Guide Me, O Thou Great Jehovah


(Late 31:3) William Williams (1717-1791)

John Hughes (1873-1932)

English Translation-Peter Williams (1722-1796) Leitung minam tuamtuamte’ lakah Welsh minamte lasak a ukpen khat-in kiciamteh hi. Druidste’ huna kipan in Wales gam pen lasa gam hi den mai hi. (“Druids” i cih Celtic Britain leh Gaul gama laithei phungzite hi a, van-a ni leh pasian tuamtuam bia uh a, tawsaw kung bang a siangtho-a a ngaihsut uh ahi hi. Hih mite’ thu kitam theih lua lo a, Roman laigelhsiam Pliny leh Caesar-te’ genna tungtawna kithei zahzah theih hi mai hi. Gaul gama Druids-te Romante in phiatsiang uh a, Britain gamah bel Christian upna a tun ciangin damdamin bei hi. ZKK). Tuni dongin Llangollen ah International Eisteddfodd (lasak pawi) bawl den uh hi. Hih la mahmah zong tua banga la ukna pana hong piangkhia ahi hi. 18th century bul lam pawl-in Howell Harris kici Welsh mite thuhilhsia khat in a thuhilhna leh mipi lasakna tawh Wales gam buppi khanglosak hi. England gamah zong Wesley-te unau leh George Whitefield in tua bang kha khanlawhna leh thuhilhna nei uh hi. Harris’ thuhilhna tungtawna kikhel mi khat om a, William Williams kici hi. Harris’ thuhilhna a zak ma-in siavuan sin nuama kithawithawi hi a, ahi zongin Harris’ thuhilhna a zak ciangin Pasian’ nasem dingin kipumpiak lian hi. Anglican pawlpi sungah pawlpi nih kemin pastor sem man sam-a, ahi zongin pawlpi khat bek-a omcip nuamsa lo-in, a nasepna ding mun Wales gambup hi, ci-in ciamteh-a, sakol tung tuangsa-in tai 100,000 val khualzinin amau’ pau-in lungdamna thu genin, a la mahmah-in sa hi. Haksatna tampi a thuak hangin “sweet singer of Wales” kici a, ki-it mahmah hi. Wales gambup ah thugensiampa ci-in kithei-a, ahih hangin a lasakte in mipi zozaw hi. La dawng 800 bang phuaka, Welsh kam ngena a phuah ahi hi. Hymn tawh kisai thu thei mahmah khat in, “Wales gama William Williams pen England gama Isaac Watts bang ahi hi” ci-in gen ngei hi. A la phuahte Mangkamin kiteikhia mel lo a, kitam theih lo hi. Hih la pianbek hi mai hi. Hih la “Lam Ong Hilh In, Tung Pasian Aw” bel Wiiliams in England gam Bristol ah 1745 kuma a khet labu sungah kihel hi. A kikhet cilna ah gual gukta a pha taang 5 hi a, “Strength to Pass Through the Wilderness” kici hi. 1771 kumin Peter Williams in labu khat khena, Williams’ phuah la taang1,3,5 teng Mangkamin letkhia hi. A kumkik ciangin William Wiliams ahi kei leh a tapa John in Peter William’ teisa taang khatna zangin taang thumna leh taang linate letkhia leuleu a, taang lina a thak-in phuakpha hi. Tuhun ciangin taang thum bek kisa denzaw hi.


Laisiangtho bulphuh a kiphuak ahi hi. Thu ummite i nuntakna leh i khualzinna pen Israel mite ciamsa gam zuana kum 40 sung a khualzinna uh tawh na tehkaak hi. “Van khomun,” “liimlang tuinaak,” “Meiilum kai leh mei khuampi,” “Jordan gunpi gei,” “Gal-a Canaan” cihte Laisiangtho sunga kammalte vive ahi hi. Hih la tawh kituak ding la-aw 1907 kumin John Hughes in a phuah ahi hi. Amah Welsh minam mah hi a, Sunday marches, anthems leh hymn aw tampi a phuakpa ahi hi. Hih la-aw bel Wales gam Capel Rhondda, Pontypridd ah kumsima kibawl Baptist Cymnfa Ganu (lasak pawi) adinga kiphuak ahi hi. Laidal-in kihawmkhia hi. Hih lamal leh hih la-aw kithuahkhawm pen Wales gamah tuni donga kideihpen khat hi lai hi. Leitunga kampau nam 75 val-in kiletkhia khin hi, kici hi. 52. Lam Tawntung A Hong Paipih Hi All the Way My Savior Leads Me (Late 37:23) Fanny J. Crosby (1820-1915)

Robert Lowry (1826-1899)

Christian hymn-te laka a kideihpen den hih la bel a phuaknu’ thungetna Pasian in a dawnna hanga lungdam kohna la ahi hi. A kigenna ah ni khat, Fanny Crosby dollar nga kinak sap lua mahmah hi, ci hi. Tua sum koipan ngah ding cih lah thei mahmah lo hi. A hih ngei mahbangin thungen hi. A thunget zawh a sawt lo-in a kongkhak-ah cikmah-a a muh ngei loh mi khat hong dak hi. Tawmvei sung a kiho khit uh ciangin a leenglapa ciahkhia dingin kithawi hi. A khut uh kilen uh-a, tua pa in Fanny’ khut sungah banghiamkhat nusiat hi. Fanny in ama’ kisap bangbang a sepsak nu kiangah, “Hong pai sin aw, i leenglapa in ka khut sungah banghiamkhat hong nusiat veh aw, hong etsak sin” ci-in sam hi. A et uh leh $ 5 dal khat na hi lian hi. A thungetna Pasian in dawng hi, cih Fanny in thei lian hi. Tua mipa’ lungsim sungah $ 5 lian mah piaknopna lungsim guan hi, cih thei hi. Lungdam lua mahmah hi. Tul sawm tul za a kipiak sangin lungdamzaw hi. Banghang hiam cih leh ama’n $ 5 lian a nget hi a, a Topa in tua a kisap sum pia dingin a hunlap-in mi khat sawl lian hi. Lam tawntunga a makaih zia, a paipih zia ngaihsunin lamdangsa hi, lungdam lua hi. Tua lai mah ah tua lamalte phuak pah hi. Dr. Robert Lowry in a la-aw phuaka leitung bupah kizel-in mite’ deihpen la khat hi den hi. William H. Doane leh Robert Lowry-te’ kaihkhop Brightest and the Best kici labu sungah kihel a, a kikhet masaknapen ahi hi.


Hih la phuaknu Fanny Crosby’ tangthu i gensa tampi om khin hi. Ahi zongin hih laibu lem kawikawi-a i zonzon ding buai huai ahih manin a tomin i genkik veve ding hi. America gam Southeast, New York ah March 24, 1820 ni-in suak hi. Kha khat leh a lang (nipi kal 6) a phak ciangin a mitna-a zatui kinuh khial a hih manin a mit taw-a, a khan tawntung mit khua mu lo-in om hi. A sih dongin New York City a St. John’s Methodist Episcopal Church ah pawlpi mi citak mahmah khat-in om den hi. A neutunga kipan in a pi in thu le la kici khempeuh ah pantah hi. New York School for the Blind kici mit khua mu lote’ sangah pilna sin hi. 1847 kum panin 1858 kum dong tua sang mah ah sangsia sem hi. 1958 kumin tua sanga mite’ zahtak mahmah music sia Alexander Van Alstyne tawh kiteng uh hi. A neu tunga kipan in laphuah lam a vak hi a, ahi zongin leitung la pian vive hizaw hi. Church music lam-a minthang mahmah William B. Bradbury’ thuzawhna tungtawnin kum 40 a phaka kipanin gospel lamal bek phuaka, ama’ genna ah “tua gam sunga a lungnuampen mi” hong suak hi. Fanny Crosby in la a phuah ciangin khukdinin thungen-a Pasian’ makaihna zong masa lo peuhmah-in phuak ngei lo hi. A Laisiangtho sungah American lan (flag) khat tep liklek den se hi. Ama’ hun-a gospel laphuak minthang mahmah Ira D. Sankey, William H. Doane, John R. Sweney, George C. Stebbins, George F. Root, William J. Kirkpatrick, leh adang tuamtuamte tawh kithuah-in la tampi phuak hi. A khan sunga a laphuah pongpong dawng 8,000 val hi, ci-in kiciamteh hi. February 12, 1915 ni, ama’ kum 95 a phak laitakin i Topa’ kiang hong zuatsan hi. Fanny Crosby’ phuah late lakah hih la “Lam Tawntung A Hong Paipih Hi” (All the Way My Savior Leads Me) banah, “Lungmuanna Thupha” (Blessed Assurance), “Amah Thei Ning” (My Savior First of All/I Shall Know Him), “A Sia Ding Honkhia In” (Rescue the Perishing), “Pasian Min Pha Ta Hen” (To God Be the Glory) cih la ngaihte kihel hi. A la-aw phuakpa Robert Lowry bel March 12, 1826 ni-in America gam Philadelphia, Pennsylvania-a suak ahi hi. Thuhilhsiam-a minthang Baptist pastor khat ahi hi. America gam Nisuahna kuama Baptist pawlpi minthang tampi ah pastor sem ngei hi. Music leh hymn bel ama’ uk hi a, ahi zongin nuntak zonna a nei ngei bel hi lo hi. William Bradbury a sih ciangin Biglow Publishing Company in music editor sem dingin cial hi. Ama’ hawmkhiat laibu leh labute hangin America gam ah biakna la khang mahmah hi, ci-in kiciamteh hi. La dawng tampi ading la-aw ngaih mahmah tampi phuak hi. Tuate lakah hih la “All the Way My Savior Leads Me’ (Lam Tawntung A Hong Paipih Hi) banah, “Savior, Thy Dying Love” (Hong Honpa Na Sih Dong), “We’ re Marching to Zion” (Zion Khua I Pai Hi) cihte kihel a, a lamal mahmah a


phuahte’ lakah “Christ Arose” (Han Thuk Sungah Lum Hi), “Nothing But the Blood” (Bang Dang Hi lo, Zeisu Si Hi), “Shall We Gather at the River?” (Gunpi ah I Kikhawm Ding Hiam?) cih late kihel hi. 53. Lamdang Lua Hi, Ong Hehpihna Amazing Grace (Khangtangthu Masa 17:16,17) John Newton (1725-1807)

Early American Melody From Carrell and Clayton’s

“Virginia Harmony,” 1831 England gam Olney biakinn huang sunga om han-a granite mualsuang tungah, “John Newton, lai-at, hunkhat lai-a thu um lo mi le pumpi kideek lo-a a uangtatmi, Africa gama sila mante’ nasempa, i Topa leh i Honpa’ lainatna kicing in kemin, samkik-a, a mawhna khempeuh maisakin sawtveipi sung suksiat a sawm tua Upna thu hilh dingin a koih pa” ci-in lai kigelh hi. A sih ma-a amah mahmah in a gelh hih teci panna in 18th century lai-a evangelical thuhilhsiapa John Newton’ nuntakna tuampian zia hong lak hi. John Newton kum 7 zong pha nai pha lo-in Pasian um mahmah a nu in sihsan hi. Sawtpi mah dam lo-a om ahih manin a sawt lo-in si ding cih kithei hi. Tua hi a, a sih ma-in a tapa Laisiangtho tampi muam hi. A pa in zi a neihkik khit, inn pan pialkhia-a pilna tawlkhat sung a sin khit, kum 11 a phak ciangin a pa’ tembaw zui-in tembaw nasep kipan hi. Tembaw zuih a kipat cil lam-in gitlohna leh zunek sanekna vive-in a hun bei hi. Tembaw tuamtuam ah nasem-a, Africa gam sung leh tuikulh pawlkhatte ah sila lei mite’ kianga zuak ding sila tampi a mat khit ciangin, ama’ sila pua tembaw uk captain suak hi. Gen zong a kul vet lo, Africa gam pan mivomte man-a America leh West Indies gamteah lokho ding sila-a a zuakkik mawk uh bel mihing’ tat dinga kilawm lo nasep ahi hi. March 10,1748 ni-in Africa gam pan England gam a ciahkikna uh tuipi tungah huihpi tuakin simang dingin kithawi uh hi. Newton in Thomas A. Kempis’ gelh Imitation of Christ kici laibu a simsim laitak ahi hi. Kempis (1380-1471) pen Dutch priest khat hi a, the Brethren of the Common Life kici pawl mi ahi hi. Tua laibu tuni dongin kikhenkhen lai hi. Tua huihpi lau huai mahmah leh tua laibu


sunga kigen thute in ni khat ni cianga Newton in Zeisu Khazih a Honpa-in sanga a pianthak nading khaici suak hi. Tua khit zawh kum tam simsim sila pua tembaw uk captian mah semsem lai hi. Tembaw tunga mite’ nuntakna a nuamzaw dingin hanciam a, tua tembaw-a nasem lungsim khauh mahmah mi 30 te’ ading Nipi Ni simin biakpiakna kikhop bawlsak hi. A tawpna ah tua bang nasep pen mihing vai lo cih tel semsema, sila zuakna langpanin thu bang gen ta hi. England gamah ciah-a, February 12, 1750 ni-a a tenpih a zi tawh nuamtakin om uh a, Port of Liverpool ah kum 9 sung lai-at (clerk) sem hi. Tua hun sungin lungdamna thu gen ding leh Pasian’ nasem dingin Pasian’ sapna ngah-a, lai nakpi-in sim hi. Evangelist George Whitefield leh John Wesley leh Charles Wesley-te unau in panpih mahmah uh hi napi, Anglican pawlpi pan paikhiat sawm lo zaw-in pawlpi sung mah ah sem hi. Ama’ kum 39 a phak ciangin Anglican pawlpi sungah ordination kipia a, England gam Cambridge gei a Olney ah pastor sep kipan hi. Kum 15 sung, 1764 pan 1779 ciang, a nasepna lawhcing mahmah hi. A nuntak zia leh a pianthakna teci a pannate muibun mahmah a, ama’n zong tua thu mah gen pahpah hi. Biakinn-a thu a hilh bek hi lo-in khua kiim khua paam ah inn gol khatpeuh a muh ciangin thuhilhna-in zang den hi. Tua hun lai-a Anglican pastor-te’ tatzia hi het lo hi. A thuhilhna peuh ah “Tembaw Captain Piangtakpa” thugen ngai dingin mi tampipi kikhawm den uh hi. Olney Pawlpi ah a sep lai-in tua bangin thuhilhna tuamtuamte a zat banah Anglican pawlpi dangte’ zat Sternhold and Hopkins Psalter kici labu sunga Late zang lo-in lungsim takpi-a a gen a thuhilhna tawh kituak hymn-te sa zaw uh hi. Sak ding la a kicingin a muh zawh loh ciangin amah mah in phuaka, a vengpa William Cowper zong cial-in 1779 kuminOlney Hymn kici labu khat khenkhia uh hi. Tua labu sungah la dawng 349 om-a, dawng 67 te Cowper’ phuah hi a, a dangteng Newton’ phuah ahi hi. A deihna bulpi uh, Newton’ thumapi sunga om bangin, “thu ummite’ upna leh kihehnepna khantohsak nopna” ahi hi. 1947 kuma kipanin Olney Church ah zatdan tradition khat phuan uh hi. ‘Lent’ kipat ma Nipi zawh ni nihni-in (Shrove Tuesday) kum sima a bawl uh “annual pancake race” tai kidemna bawl uh hi. Pawlpi sunga numeite in a kam vuah mohpheng pet kawmin khua lai pan hong taii uh a, Olney biakinn a tun uh ciangin a khatna ngahte’ min kipulaaka, tua teh pawlpi bup in “Lamdang Lua Hi, Ong Hehpihna’ (Amazing Grace) leh Olney Hymn sunga late sa zuahzuah uh hi. Olney pan a khawl khit ciangin a nuntakna a omlai kum 27 sung London-a St. Mary Woolnoth Church ah pastor sem hi. Ama’ tungtawna piangthakte’ lakah East Indies ah missionary-a pai Claudius Buchanan leh Laisiangtho hilhcian gelhsia Thomas Scott-te minthang mahmah uh hi. Tua


hun lai mah in sila zuakna a kiphiat nadinga thugengen Wilberforce tawh hong kipawl uh a, Newton’ sih kum 1807 kum lianin British Parliament in amau’ uk sung khempeuh ah sila zuakna phiatbei hi. 1790 kumin kum 40 sung a koppih a it mahmah a zi cancer natna-in si hi. Mary pen amah a it taktak, a thanem cianga tha a guan den hi-a, a sih mawk ciangin zi neikik lo-in kum 17 sung meigongin om hi. 1893 kumin John Newton leh a zi Mary-te’ guhsiate kikaikhawm-a Olney biakinn huang sunga hanah kivuikhawm hi. Tua lai ah mualsuang khat kiphut-a, tuni dongin om hi. Kum 82 pha a a sihkhiat dongmah, John Newton in a nuntakna a khel Pasian’ lainatna leh hehpihna lamdangte lungngaingai-in lamdang a sakna peeng thei lo hi. A sih madeuh-in pawlpi sunga thusapa in John Newton a ci lah dam nawn lo, a mit leh a lungsim mahmah zong hat nawn lo ahih teh pension la mai leh ci-in gen kha zenzen-a, “Bang e, Africa gama Pasian’ min a daisak, tu-a puteekpa pau thei lai pipi-in khawl ding maw?” ci-in dawng hi. A sih madeuh mah in a thugenna ah “Ka lungsim hat nawn het kei, na khempeuh phial mangngilh keii ta ingh, ahih hang hih thu nih phawk gige ingh: Kei mawhna lian a neipa ka hi a, Khazih pen a lian Honpa ahi hi”ci-in gen hi. A gen nop khempeuh a khin hiau bel a la phuah “Lamdang Lua Hi, Ong Hehpihna” ahi hi. A cil-in taang 6 pha a, “Faith’s Review and Expectation” (Upna Etkikna leh Lam-etna) ci-in thulu kipia hi. Khangtangthu Masa 17:16,17 kibulphuh ahi hi. A kiletkhia ngei lo Newton’ phuah tua taang thumte hi bang ahi hi. 1. The Lord has promised good to me,His word my hopes secures; He will my shield and portion be as long as life endures. 2. Yes, when this heart and flesh shall fail, and mortal life shall cease; I shall possess within the veil, a life of joy and peace. 3. The earth shall soon dissolve like snow, the sun forbear to shine; But God, Who called me here below, will be forever mine. A la-aw, “Amazing Grace” pen America gam a kisat cil lai-a kisasa American folk melody khatpan-a kila ahi hi. Lokho mite’sak “Loving Lambs” kici la-in kisa masa a, 1831 kuma Winchester,


Virginia a kikhen James P. Carrell leh David S. Clayton-te’ kaihkhopThe Virginia Harmony kici labu sungah hih la-aw kihel masapen hi. America gam khanglam-a kikhen labu peuhmah ah kihel den hi. “Glorious Things of Thee Are Spoken” (Pasian Khuapi Zion- Xtian. la No. 311) zong John Newton’ phuah mah ahi hi. 54. Leitung Lungdam, Topa Hong Pai Joy to the World (Late 98) Isaac

Watts

(1674-1748)

Possibly

from

George

1759)

F.

Handel

adapted (1685-

Arranged by Lowell Mason (1792-1872) Lungdambawl hun laitakin “lungdamna” cih thu mah a ultungpen thu hi a, Christian-te’ adingin

Pasian ngiat leitungah hong pai-in mawhnei mite a tawntunga a nuntak theih nading lampi hong khunsak hi, cih thu kana a lungdam huaizaw thu dang om lo hi. Hih la pen Lungdambawl la khempeuh lakah a kilawpsak theipen la hi a, a aw leh a mal mahmah kituakin a sak nuama a sa mite’ lungsim lawpsak takpi hi. A sate in nuamsa keiipong cih bang hi lo-in Zeisu Khazih in eite’ ading bang hong sepsak cih hong hilh la ahih manin a khiatna nei mahmah la ahi hi. 1719 kuma kikhen Isaac Watts’ labu Psalms of David Imitated in the Language of the New

Testament sunga kihel la khat ahi hi. Isaac Watts’ deihna taktak bel Thuciam Lui sunga Late Thuciam Thak khiatna leh Thuciam Thak dan-a phuah ding ahi hi. Tua zahkhat-in 1719 kumin Late 150 lakah 12 longal a vekin Christian la-in phuak hi. Tuate’ lakah hih “Leitung Lungdam, Topa Hong Pai” zong khat hi a, Late 98 kiphuak ahi hi. Late 98:4-9 ah: Leitung khempeuh aw, lungdamin TOPA tungah kiko un, tumtheih tumin lungdamna la sakhia zuahzuah un; harp tumin TOPA tungah gingsak unla, la awging le harp thuahkhawmin pengkulte le tuutal kite gingkhiasak unla-


Kumpipa ahi TOPA mai ah lungdamin awng un. Tuipi le a sunga om khempeuh le leitung le a tunga teng khempeuh kithawn uh hen. Gunte in a khut uh bengin mualte in lungdamin la sakhawm uh hen. Leitung thukhen dingin TOPA hong pai ahi manin ama mai-ah amaute in la sa uh hen. Amah in leitung buppi thumaanin thu khen dinga, guptuam paihtuam nei loin mite thu a khen ding hi.(ZIV) Late 98 pen Pasian in a mite hu-a, a ngei a batsak kikna hanga lungdamna la ahi hi. Hih Late sungah ni khat ni cianga Yahweh leitung bup Pasian hi a, minam khempeuh in Israel-te’ thukhamte a zuih nading lam-etna kimu hi. Watts in hih thute thei gige-in Thucian Thak khiatna nei dingin phuaka, Pasian mahmah mihingin hong pianga Bethlehem Naungeka hong suahna leh Adam’ mawhna hanga hamsiatna khempeuh a hepkhiatna la-in phuak hi. A tungin hih la thulu, “The Messiah’s Coming and Kingdom” kici hi. Isaac Watts bel England gam Southampton ah July 17, 1674 ni-a suak ahi hi. Anglican pawlpi pana paikhia dissenting Congregational pawlpi sunga pilna sangpi a nei upa khat’ tapa hi a, unau 9 a phakna vuah a upen ahi hi. Isaac Watts pen a pa a nonconformist upna hanga thong a kiat laitaka suak ahi hi. (“Nonconformist” i cih England gamah 1662 kuma kibawl “Act of Uniformity” zui nuam lo-a Church of England pana paikhiate ahi hi. A masa lamin “dissenters” kici a, a nunung lam ciangin “nonconformist,” “Free churchmen” zong kici hi. Tu hun ciangin England gama nonconformist a kicite Methodist-te, Baptist-te, Congregationalists-te leh Presbyterian-te hi a, ahi zongin Scotland ah Church of Scotland pen Presbyterian hi zawsop bilbel-a, a nonconformist-te pen Episcopal Church hizaw hi. ZKK).


A neu tunga kipan mah-in lailam va pah a, kum 5 a phakin Latin, kum 9 a phakin Greek, kum 11 a phakin French (Piancik pau), kum 13 a phakin Hebrew sinin siam mahmah pah hi. A kum tawm mahmah lai mah-in la tuamtuam phuaka hoih thei mahmah sawnsawn hi. Isaac Watts pen “Mangkama hymn kiphuah kisakna a piankhiatna pa” ci-in kiciamteh hi. A neu lai-in Congregational pawlpite ah Psalms la bek kisa a, a kiseh upa khat in samkhol daudau-in tua nungah mipi-in tua late oltakin sa duaiduai uh hi. Tua lamalte zong khum het lo thei lai-a, Watts in nuamsa het lo hi. Khatvei bang, “Pasian phatna lasakna pen biakpiakna ah vantung tawh a kinaipen hi napi-in, leitunga ei’ sak dan pen a suuksiapen hi mawk hi” ci ngei hi. Nipi Ni zingsang khat tua bangmah-a lasak nuam het lo kikhopna pan a ciah ciangun phun kha leuleu hi. A pa in, “Bang hang tu-a sanga hoihzaw khat hong pia pah lo na hia, tangvalpa?” ci giap hi. Tua ni nitum ma-in Isaac Watts in a la phuah masak pen zo khin pah a, mipite in zong lungdam takin sang uh hi. Khango laphuaksiampa Iassac Watts in zong la dang tampi phuah ding hong tum pah hi. Kum nih sung Watts in Nipi Ni sima mipi’sakding la thak phuak den hi. Nidanga a saksak uh Psalms-te zong “Christian-suah-in” Thuciam Thak thute leh paizia tawh kituakin phuaka tuate lakah “Jesus Shall Reign,” “O God, Our Help in Ages Past” cihte minthang deuh hi. Naupangte’ la “I sing the Migthy Power of God” zong ama’ phuah ahi hi. Tua banga Psalm lasakna pan pialkhia a a thak a phuan manin pawlkhatte bangin mihai bangin ngaihsun zawzen uh hi. Isaac Watts pen a neutunga kipanin laigelh leh laphuah a va ding mi ahihna a kilang pah khat ahi hi. Kum 7 a phakin ama’ min mahmah a khiatna bulhtawma a gual sezen khat ahi hi. Upna lamah a nuntak tawntung Calvinistic den ahih mahhangin hih a min khiatna gualh ngiat in zong ama’ nuntakna buppi lak hi, kici thei hi. “I”- I am a vile, polluted lump of earth “S”- So I’ve continued ever since my birth “A”- Although Jehovah, grace doth daily give me “A”- As sure this monster, Satan, will deceive me “C”- Come therefore, Lord, from Satan’s claws relieve me


“W”- Wash me in Thy blood, O Christ “A”- And grace divine impart “T”- Then search and try the corners of my heart “T”- That I in all things may be fit to do “S”- Service to Thee, and Thy praise too. Hih lamalte a puakpa Isaac Watts leh a la-aw phuakpa George Handel-te enkaak dih ni. Watts pen a pumpi a thaneu, a tun pi 5 bek a sang, a cingkam mahmah leh a migi mahmah khat hi a, Handel bel a thacing, a lungtom mahmah, khuapi sung nuamsa-a piano,organ keyboard, opera leh oratorio-te a zothawh mahmah mi khat ahi hi. Anih un London ah a om sungun kimu kha, kithei kha ngel dinguh hi, kici hi. Handel’ phuah late lakah a minthangpen khat ahi The Messiah pen leitungah a za ngei lo om lo kha ding hi. 1741 kuma a phuah hi-a, ni 24 sungin number 53 khempeuh zo hi. April 13, 1742 ni-a a kisak pen a kisak masaknapen ahi hi. Oratorio kiphuak lakah a kisa munpen hi a, a kideihpen khat zong ahi hi. Tua la sunga a sakkik teng “Hallelujah Chorus” ci-in kisa den a, ei’ kiang nangawnah la minthangpen khat ahi hi. American musician minthang Lowell Mason in 1836 kumin tua The Messiah sung pan “Comfort Ye”a cihna mun leh “Lift Up Your Heads” a cihna munteng la-in Isaac Watts’ lamal tawh bulh-a hih la hong piangkhia hi, ci-in kingaihsun hi. Tua la-aw pen “Antioch” ci-in a min kiphuaka, 1839 kuma Mason’ khetkhiat Modern Psalmist labu sungah kihel hi. Isaac Watts’ phuah hih lamalte tawh a kisa khawm dingin la-aw tuamtuam a kibulhsuk a kibulhtoh hangin hih “Antioch” la-aw mah tawh kituakpena, tuni dongin kizang hi. 18th century lai-a England gama a pumpi a zawngkhal ningniang den Isaac Watts’ phuah lamalte leh tua hun lai mah-a mi cidam mi thahat mahmah German minam Handel’ phuah la-awte 19th century hun ciangin American musician Lowell Mason in hong gawmtuah ciangin leitunga ngaihpen la dawng khat hong suak hi. 55. Liansi Cia Maw! How Great Thou Art!


(Late 145:3) Stuart K. Hine (1899-?)

Swedish Folk Melody pana

Stuart K. Hine leh Manna Music-te in arrangement abawl uh ahi hi. 20th century-a hong thang mahmah la hi a, Gospel lasa pawlkhat, a diakdiak-in George Beverly Shea in a sak-a kipan leitung buppi ah hong kizel hi. 1951 kumin Long Island-a Stony Brook Bible Conference ah Mr. James Caldwell in a sak ciangin America gamah a kiza pan ahi hi. Hymn dangte tawh tehna-in thak lai mahmah hi. 1954 kumin Billy Graham in London ah Crusade a bawl laiin Cliff Barrows leh George Beverly Shea-te in Harringay Arena ah a sak uh ciangin leitung buppi ah hong kizel hi. A kiphuah cilna bel Swedish pau hi a, “O Store Gud” kici hi. Swedish pastor Reverend Carl Boberg in 1886 kum-a a phuah ahi hi. Ama’ hun lai-in evangelical thuhilhsia minthang mahmah khat ahih banah, Sanningsvittnet kici laihawm ah editor sem-a muibun mahmah hi. Sweden gam nisuahna-leitaw lam-a tuipi gei hoih mahmah khat-ah khualzin-a a paina panin hih la hong piangkhia hi. Thakhat thu-in huihpi tuak-a, van-gingin keekkia-a, a kiim a paamteng mialcip-in lauhuai mahmah hi. A sawt lo-in khua pha kik vat-a, ni taang seisai hi. A kiim a paam-a singkungte ah vasate kimawl-in hong ham ciauciau uh hi. Pastor Boberg zong thakhat-in khukdinsuk-a a lian lua mahmah Pasian hong bia hi. Taang 9 a pha la dawng khat phuaka, a gual masapen swedish pau-in, “O Store Gud, nar jag den varld beskader” ci-in kipan hi. Tua zawh kum tam simsim khit ciangin Sweden gam Province of Varmland-a kikhopna khatah mipite in ama’ phuah hih la Swedish melody khat-a hong sak mawk uh ciangin lamdangsa mahmah hi. Hih la hong kizelh kawikwi zia theihnophuai mahmah hi. Boberg in a phuah khit a sawt lo-in Manfred von Glehn in German pau-in tei a, “Wie gross bist Du” ci hi. 1925 kum ciangin America gam Chicago, Illinois-a North Park College-a sem Reverend E. Gustav Johnson in Swedish pau panin Mangkamin teikhia hi. Tu-a kisasa English version tawh bel kilamdang mahmah hi. Hymnal lui pawlkhatte ah kimu thei lai hi. A thulu “O Mighty God, When I Behold the Wonder” kici hi. 1927 kum ciangin I.S. Prokhanoff in German version pan Russian pau-in teikhia leuleu hi.


1933 kumin England gam mi Reverend S.K. Hine-te nupa Ukraine ah missionary-in om uh hi. Tua lai ah Ukraine pau-a kisa “O Store Gud” va za uh hi. Pasian’ thu kizelh nai lohna khuamial gamah mi nih lasakna duet-in kisa-a piangthak lo mite’ lungsim a sukkhakna mangngilh thei het lo uh hi. Ahi zongin Mangkam-a teikhiat ding ngaihsun kha lo uh hi. Ahi zongin Sub-Carpathian Russia-a Carpathian mualtungah lungdamna thu gen-a a om uh ciangin Russian pau-a kisa tua la leh a etlawm lua mahmah Pasian’ bawlsa tua gam mualdungte en-in a Mangkam-a i saksak hih la hong phuak uh hi. Mun khat pan mun khat, khua khat pan khua khat ah zin kawikawi-a a pai kawmun gual khat khit gual khat, taang khat khit taang khat hong phulphul lel hi. “Nangma khut-a na bawlsa” a cih kammalte in tua a etlawm lua mahmah mualdung leh gamlakte hong musak hi. A taang masa thumteng tua muna a phuah uh hi a, a taang lina pen England a tunkik ciang vua a phuah uh ahi hi. 1939 kumin Leitung Galpi Nihna hong kipan-a, Reverend Hine leh a zi Britain ah a ciah loh uh phamawh hi. Galpi sung, sun le zan-in German-te in bomb a khiatkhiatna lak mah ah lungdamna thu a gen uh khawl tuan lo uh hi. A taang lina bel gal ven khit ciangin phuak zo pan uh hi. Hih la a aw bel nidang lai pekpeka Sweden gama kisasa folk melody khat pana kila ahi hi. Reverend Hine in hih la a Swedish la-aw arrangement tawh hong khenkhia a, tu-a i sak bang teekteek-in “How Great Thou Art” ci hi. 1954 kumin hih la a kikhetna copyright leh publishing rightte American Company khat in hong ngah khak ciangin leitung bupah hong kizel semsem hi. 1974 kum April kha-a kihawm Christian Herald magazine in hih la America gama kideihpen “the No. 1 hymn in America” hi, ci-in ciamteh hi. 56. Lungdam Huai Hi, Nang Kong Teel Ni O Happy Day (Khangtangthu Nihna 15:15) Philip Doddridge (1702-1751)

Edward F. Rimbault (1816-1876)

Hih la a phuakpa Philip Doddridge leh Charles Wesley-te 18th century lai England gama hymn phuaksiampente-a kiciamteh ahi hi. Doddridge pen Isaac Watts thupi a sa mahmah khat hi a, tua hun lai-in Watts’ hanciamna tawh England gamah mipi lasakna kinakzat mahmah ta hi. Watts leh Doddridge-te ki-it mahmah uh a, 1748 kuma Watts a sih ciang dong lawmta ki-it mahmahte hi den uh hi.


Philip Doddridge bel June 26, 1702 ni-in England gam London khuapi-a suak ahi hi. Unau 20 pha uh a, amah a nautumpen ahi hi. A pumpi dam lo dena, a khan tawn zawngkhal den mai hi. A neu lai-in a nu leh a pa in sihsan sawnsawn hi. Mi lungsim hoih mahmah pawlkhat in kemin sangkahsak uh hi. A sangkahna ah kipaakta mahmah a, Duchess of Bedford in a sang man ciangin Anglican pawlpi sungah minister a sep ding leh Cambridge University ah sangkahsak dingin ngim hi. Amah ut lo a, non-conformist sang khat ah kah-in a tawpna ah England gam buppi-a minthang evangelical, independent pawlpi makaipi khat suak hi. Kum 27 a phak ciangin Northampton-a Castle Hill Congregational Chapel ah pastor sep kipana, kum 22 sung sem hi. Tua lai-ah Laisiangtho sang khat honga, independent pawlpi a sem ding mi 200 val pantah thei hi. Hebrew, Greek, mathematics, philosophy, Laisiangtho mahmah leh theology-te hilh hi. Mipil scholar khat ahihna kithei semsem-a, Aberdeen University in 1736 kumin Doctor of Divinity Degree pia hi. Laibu tampi gelh-a, “The Rise and Progress of Religion in the Soul” a cih theology bu khat zong gelh-a kampau nam 7 bangin kiteikhia hi. Family Exposition kici Thuciam Thak hilhcianna zong gelh-a, kideih mahmah hi. Tuate sangin hymn dawng 400 val a phuakpa ahihna tawh kiciamtehzaw hi. A hymn phuah peuhmah a thuhilhna sermonte a tomlakna vive hi den hi. A la phuahte ama’ khan sungin kikhenkhia lo hi, ahi zongin England gam bup-a nonconformist pawlpite ah kihawmkhia hi. 1755 kum, ama’ si zawh kum li ciangin a lawm it mahmah Job Orton in a la phuahte kaikhawmin khenkhia-a, Doddridge’s Hymns, Founded on Various Texts in the

Holy Scriptures ci-in min pia hi. A kum 48 a phak laitak, a nasepna a lawhcin mahmah laitakin TB natna (tuberculosis) ngah ciitciat hi. Khuahun nuamzaw ah om leh a nuntakna sau zawdeuh ding ci-in a lawmte tampi-in sum zongin Portugal gam Lisbon ah paisak uh hi. Ahi zongin ziakai lua ta hi. October 26, 1751 ni-in si hi. Lisbon-a English han-ah kivui hi. A sihna thu a kizak ciangin England gam bup-in kah uh hi. Na tampi a sepna, Pasian’mi taktak-a a nuntaknate hangin pawlpi kideidanna om lo-in England gam buppi-a Christian makaipite leh mipilte’ zahtaakna ngah hi. “Lungdam Huai Hi, Nang Kong Teel Ni” in mi khat Pasian tawh kizopna maan a neih cianga a lungdamna hong lak hi. Doddridge’ phuah late lakah a kideihpen la khat ahi hi. A phuah cil lai-in, “Rejoicing in Our Covenant Engagement to God” kici a, Khangtangthu Nihna 15:15 kibulphuh ahi hi. Tua lai-ah, “Judah buppi tua kiciamna ah lungdam hi: bang hang hiam cih leh amaute a lungsim khempeuh uh tawh kiciam uh a, a lunggulhna khempeuh uh tawh Amah zong uh hi; A maute in Amah mu takpi uh a, Topa in a kiim a paam panun tawldamna pia hi.” (kei’ own translation) ci-in kigelh hi. 1755 kum, ama’ sih khit-a a kikhet masak lai-in hih la-in sakkik nei lo hi.


A mal a kiphuah zawh kum 100 sung bang tu-a a la-aw kiphuak nai lo hi. A sakkik la-aw dingin Edward F. Rimbault’ phuah “Happy Land” la-aw kiguanga, a taangte’ aw ding bel a min kithei lo musician pawlkhat’ phuah hi ding hi, kici hi. Tu-a i sak la-aw pen 1854 kuma William McDonald’ khet The Wesleyan Sacred Harp labu sungah lamal dang khat tawh kithuah-in suak ngei hi. A sakkik bel hih la mah hi bilbel hi. Hih la-aw phuakpa Edward Francis Rimbault bel England gam London khuapi ah June 13, 1816 ni-a suak ahi hi. London khuapi-a pawlpi tuamtuam ah organ tumin om a, music siam musicologist leh scholar khat-a kiciamteh ahi hi. Sang tuamtuam in pahtawina Doctorate of Music pia uh a, Harvard University in zong pia hi. Labu tampi khenkhia hi. Hih la bel pawlpi tuamtuam-ah ki nakzat mahmah a, British kumpite in a tanote uh’ confirmation service-te ah zong zang uh hi. Methodist leh Baptist pawlpite ah tuiphum hun ciangin kisa deuh hi. 57. Lungdamin Kong Bia Uh Hi Joyful Joyful We Adore Thee (Galatians 5:22) Henry van Dyke (1852-1933)

Ludwig van Beethovan(1770-1827)

Hih la bel Pasian’ tunga lungdamna la-in sa-a a kilahkhiatna la ngaihpen khat ahi hi. A phuakpa Henry van Dyke pen November 10, 1852 ni-in America gam Germantown, Pennsylvania ah suak hi. A nuntak sung tawntung America gama Presbyterian thulhihsiampen khat-a kiciamteh ahi hi. Thuhilhsiam ci-a a minthan bek hi lo-in 1900 pan in 1923 dong Princeton University ah professor of literature sem laimawk hi. A pawlpi sung vuah a thupi mahmah moderator zong sem ngei hi. Leitung Galpi Masa lai-in Navy chaplain sem ngei a, President Wilson hun lai-in Holland leh Luxembourg gamte ah American ambassador-in om ngei hi. Devotional laibu tampi gelh-a, a gelh laibu pawlkhatte a kikhawngpen laibu suak pahpah hi. Hih la, “Lungdamin Kong Bia Uh Hi” bel ama’ phuah late lakah a kitamtheihpen ahi hi. Pasian’ bawlsa nate leh thu um mite genkaak-a kiphuak ahi hi. “Lungsim pak bang palh Na mai-ah, Na vaangtaang sung hong malh hi” a cihna munte ah kimu thei hi. A taang nihna ah Pasian’ bawlsa nate in Ama’ minthanna hong lak dena hong Bawlpa i biak ding hong hilh hi. Taang lina ah leitung vantung


a kipiansak hun lai-a kisa phatna lapi (Job 38:7) sakpih-a, tua banga i hihna hangin nuntakna-a kisam thathakte i lak nading hong kizawn hi. Henry van Dyke in hih lamalte a phuah laitakin Williamstown, Massachusetts-a Williams College ah thuhilh-a a om laitak ahi hi. Zingsang khat van Dyke in tua lamalte college presidentpa pia a, “Hilai-ah nang’ ading hymn khat, na mualte uh (the Berkshires) ka etkawma hong suak hi ei. Beethovan’ la “Hymn of Joy” la-aw tawh sakkhop ding hi” ci-in hih la pia hi. 1911 kuma kikhen van Dyke’ labu Book of Poems sungah kihel pah hi. A la-aw “Hymn of Joy” bel Ludwig van Beethovan in 1817 pan 1823 sunga a phuah Ninth Symphony sunga a nunungpen khawk ahi hi. Beethovan in hymn aw ding ngimin music khatpeuh a phuah ngei loh hangin ama’ music phuahte panin hymn aw ding tampi kila khin ta hi. Tuate lakah hih lamalte leh hih la-aw kithuahkhawm pen mah a minthangpen ahi hi. “The Ninth” ahih kei leh “Choral” Symphony bel Beethovan’ phuah music-te lakah a nunungpen hi a, a music phuah khempeuh lakah a hoihpen-a kiciamteh ahi hi. Kum 6 sung phuak hi. Mihing aw leh tumtheih tuamtuamte kigawmkhawm ding a tupna lianpen ahi hi. A German lawmpa laphuaksiam Friedrich Schiller’ gelh la (poem) khat a simna tungtawnin hih la phuah nopna lungsim hong suak hi. Tua poem thulu “Ode to Joy” cih ahi hi. Kum 30 a phaka a beng a ngongcip Beethovan in bangci bangin hih bang la ngaih phuak thei hiam cih tel hak mahmah hi. 1824 kumin Vienna, Austria ah hih music a kisak cil ni-in solo sate tau tung pan hong tuaksuk-in Beethovan mipite’ lamah heii uh a, mipite’ khutbet ziahziahna ensak uh hi, kici hi. 58. Lungmuanna Thupha Blessed Assurance (Hebrews 10:22) Fanny J. Crosby (1820-1915)

Mrs. Joseph F. Knapp (1839-1908)

Hih la a phuak bel Fanny Crosby mah hi leuleu a, ama’ tangthu i gensa tampi om khin hi. Ahi zongin a tomin i genkik veve ding hi. America gam Southeast, New York ah March 24, 1820 niin suak hi. Kha khat leh a lang (nipi kal 6) a phak ciangin a mitna-a zatui kinuh khial a hih manin a mit taw-a, a khan tawntung mit khua mu lo-in om hi. A sih dongin New York City-a St. John’s Methodist Episcopal Church ah pawlpi mi citak mahmah khat-in om den hi. A neutunga kipan in a pi in thu le la


kici khempeuh ah pantah hi. New York School for the Blind kici mit khua mu lote’ sangah pilna sin hi. 1847 kum panin 1858 kum dong tua sang mah ah sangsia sem hi. 1958 kumin tua sanga mite’ zahtak mahmah music sia Alexander Van Alstyne tawh kiteng uh hi. A neu tunga kipan laphuah lam a vak hi a, ahi zongin leitung la pian vive phuakzaw hi. Church music lam-a minthang mahmah William B. Bradbury’ thuzawhna tungtawnin kum 40 a phaka kipan gospel lamal bek phuak-a, ama’ genna ah “tua gam sunga a lungnuampen mi” hong suak hi. Fanny Crosby in la a phuah ciangin khukdinin thungen-a Pasian’ makaihna zong masa lo peuhmah-in phuak ngei lo hi. A Laisiangtho sungah American lan (flag) khat tep liklek den se hi. Ama’ hun-a gospel laphuak minthang mahmah Ira D. Sankey, William H. Doane, John R. Sweney, George C. Stebbins, George F. Root, William J. Kirkpatrick, leh adang tuamtuamte tawh kithuah in la tampi phuak hi. A khan sunga a laphuah pongpong 8,000 val hi, ci-in kiciamteh hi. February 12, 1915 ni, ama’ kum 95 a phak laitakin i Topa’ kiang hong zuatsan hi. Fanny Crosby’ phuah late lakah hih la, “Lungmuanna Thupha” (Blessed Assurance) banah, “Amah Thei Ning” (My Savior First of All/I Shall Know Him), “A Sia Ding Honkhia In” (Rescue the Perishing), “Lam Tawntung A Hong Paipih Hi” (All the Way My Savior Leads Me), “Pasian Min Pha Ta Hen” (To God Be the Glory) cih la ngaihte kihel hi. Fanny Crosby banga mi khua mu lo khat in hih bang la ngaih dawng 8,000 val bang phuaka, a laphuahte tuni dongmah-in kideihpen den cih i ngaihsut khak ciangin Pasian’ nasepna lamdang a hihna kimu thei hi. A la phuahte zong thulu tuamtuam hi a, Christian nuntakna khempeuh huam kim mai hi. Tawlkhat sung bang nipi kal khat-in la dawng 3 bang phuak hi, kici hi. Min tuamtuam 200 bang zang ngei hi. Tua ahih manin ama’ phuahsa la tampi tak ama’ phuah a hih lam a kithei nai lo zong om lai tham dingin ki um hi. A la phuah thulute a lawmte khatpeuh, a leenglate khatpeuh in tua bang nam la hong phuak lecin ci-a a genna uh tungtawna a ngah tam mahmah hi. Khat veivei leuleu, la-aw phuah a siam a lawmte in la-aw phuahsa pia uh a lamal ding phuaksak thei uh hi. Tua banga a phuah zong tam mahmah mai hi. Hih “Lungmuanna Thupha” zong tua bangmah ahi hi. Hih la-aw a phuak Mrs. Joseph Knapp hi a, Metropolitan Life Insurance Company a phuankhiapa’ zi ahi hi. Music leh laphuah siam-a minthang keii cih bang hi lo a, a kisincil, la phuah a kipan pan khat ahi hi. Fanny Crosby tawh a ki-it mahmah lawmta uh ahi hi. Ni khat, mit khua mu lo Fanny’ ngaih dingin hih la-aw piano ah tum hi. A la-aw a tum khit ciangin, “Hih la-aw in bang thu gen nuam hi-in na um a?” ci-in dong hi. Fanny in


thakhat thu mah-in, “‘Khamuanna thupha, Zeisu kei’a’ a ci ve leh” ci lian hi. Tua la a phuak khin hong hi pak zel hi. Mrs. Knapp in ama’ phuah gospel la dawng 500 val khenkhia hi. “Open the Gates of the Temple” kici la minthang khat bang zong ama’ phuah mah ahi hi. Fanny bel kum 95 a phak-in si hi. Ama’ phuah late hangin mi bangzah piangthak-a, mi bangzah in thupha ngahlawh cih vantung i tun ciangin kithei pan ding hi. America gam Bridgeport, Connecticut-a a hansuang tungah a manpha mahmah sathau namtui tawh Mary in i Topa a zut cianga i Topa’ lungdamna kammalte kigelh-a ama’ nuntakna tawh kituak mahmah hi. “Ama’n a hih theih bangbang hih khin zo hi.” 59. Muang Ding, Ngai Ding Trust and Obey (I Samuel 15:22) John H. Sammis (1846-1919)

Daniel B. Towner (1950-1919)

“Bangci lian ding cih bel thei ke’ng- ahi zongin Amah muangin Ama’ thu mang ning.” 1886 kumin D. L. Moody in America gam Brockton, Massachusetts ah cialpi sawtveipi a bawl sunga tangval khat in teci a panna-a a gen kammalte ahi hi. Tua ni-a la makai Daniel B. Towner in tua kammalte leh tua pa’ teci panna lai-in gelh hi. Tua ni-in D.L. Moody tawh a kithuah den Ira D. Sankey hihmawhna khat nei a, Moody Bible Institute ah Moody tawh kithuah-a music department khat a phuan Dr. Towner in la a makaih ni ahi hi. Tua pa’ teci panna in Dr. Towner lungsim sukha mahmah a, a lungsim sungah a sakkik ding phuakpah hi. Muang ding, mang ding, Lampi dang om lo hi; Jesu kiang nuamsak nading, Amah muang ding, mang ding.


Dr. Towner in a la thulu ding “Mang Ding, Mang Ding” ci-in pia a, tua tangvalpa’ tangthu tomno leh a phuahsa a sakkik Presbyterian minister khat ahi Rev. John H. Sammis khak hi. Rev. Sammis in tua a sakkik bulphuh in taang 5 a pha la khat phuaka, Christian nuntakna-a i tuah thute a cingin sut-a, lungnopna kicing i neih theih nadingin Topa’ tungah i nuntakna a buppi-a i ap ding a kisapna la-in hong phuak hi. Tua la Dr. Towner khak kik hi. Dr. Towner in a la-aw phuakpah-a, hih la hong piangkhia hi. 1887 kuma Revell Company-te’ khet Hymns Old and New a kici labu sungah kihel pah hi. Tuni dongin mi tampite’ deihpen la khat hi dena, kampau tampi-in kitei khin hi. Dr. Towner sepna Moody Bible Institute-a kum tampi lai a hilh, music leh la phuah a siam Dr. George Schuler in hih la tawh kisai a theih-nop-huai mahmah thu khat gen ngei hi. Rev. Sammis’ kiang pan hih lamalte a ngah ciangin Dr. Towner in a la-aw ding phuak pah hi. A la-aw ama’ deih bang thei mahmah lo a, a gelhna laidal ninbung sung deenna hi. A zingciang zingsangin Dr. Towner’ zi in a lawmpa’ laisimna inndei sung a phiat laitakin kinuaigawp-a ninbunga kipai tua ladal mu hi. Tua laidal tawm-in Dr. Towner’ phuah la-aw tawh a taang masa sa hi. Tua ladal paimang lo-in organ tungah koihsak kik hi. Tua nitak zum pan hong ciah ciangin Dr. Towner in a paihsa ladal a organ tungah mu hi. A zi kiangah, “Lawm, hih ladal ka paihsa hi ka cih hi ve’n,” a cih leh a lawmnu in, “Na paihsa hi mah e, ahih hang tua na phuah la-aw pen hih lamalte leitung buppi-a a pua kawikawi ding la-aw hoihpen, a lamalte tawh a kituakpen dingin ka ngaihsun a” ci-in dawng hi. A zi’ thu mangin tua la a zawh dongin semsuaka, thakhat-in mite’ deihpen la khat hong suaka, a zi’ (Mrs. Towner’) gen maan hi, cih kimu thei hi. Hih lamalte a phuak Rev. John H. Sammis pen July 6, 1846 ni-in Brooklyn, New York ah suak hi. Kum 23 a phak ciangin Logansport, Indiana ah kisuan-a, tualai-ah Pasian um mahmah mihau khat suak hi. YMCA secretary sem dingin a leitung nasep khempeuh tawpsan-a, a sawt lo-in hunbit-a Pasian’ nasem dingin Pasian’ sapna ngah hi. McCormick Theological Seminary leh Lane Theological Seminary-te ah pilna sin-a, 1881 kumin a sangkahna khempeuh zo hi. Presbyterian pawlpi ah ordination kipia-a, Iowa, Indiana, Michigan, Minnesota state-te ah pastor sem kawikawi hi. 1901 kumin the Bible Institute of Los Angeles ah laihilh dingin California ah kisuan hi. Tua lai-ah June 12, 1919 ni-in si hi. A khan sung buppi lawhcingtakin Pasian’ na sem hi. Hih la a aw a phuakpa Daniel B. Towner bel March 5, 1850 ni-in America gam Rome, Pennsylvania-a suak hi a, October 3, 1919 ni-in Longwood, Missouri ah si hi. Evangelical gospel music lamah a pha ding om lo hi, ci-in kiciamteh hi. Music hilh sia, conductor, solo sa, la-aw phuak, lamal phuak – siam loh mahmah a nei lo khat ahi hi. Ama’ pattahsa mi minthang tampi zong om hi. Charles M. Alexander, Harry Dixon Loes, Homer Hammontree, H.E. Tovey, George S. Schuler-a


kipan evangelical la makai tampite ama’ pattahsa vive ahi hi.1885 kum, D. L. Moody Cincinnati ah evangelistic campaign bawl dinga a pai-a kipan Towner leh Moody-te kizom den uh hi. Tua kikhoppite ah Towner in choir makaih-a, Moody in a siam a vakna, kha lama a cihtaknate thupisa mahmah a, amah tawh kithuah dingin kun hi. Tua huna kipan a sihkhiat dong D.L. Moody tawh ahi zongin, Moody tawh kizom gospel nasepna khatpeuh tawh ahi zongin sem khawm den hi. 1893 kum khuakhal sungin ama’ phuat sangpi Moody Bible Institute ah Music director a sem dingin D.L. Moody in Towner cial hi. Khangno lamte gospel music makai dinga pattah nading tupna ahi hi. Gospel la makai dingte pattahna kician neih ding kisam hi ci-a a phawk masa Moody leh Towner hi, kici thei hi. Music hilh sia khat ahihna, la khatpeuh a phuahna, mipi mai-a la a makaihna khempeuh ah mite Zeisu Khazih tawh a kizop nading uh, a kinai nading uh tup-in nei vinven hi. La-aw dawng 2,000 val phuaka, labu 14 kaikhawmin sangah laihilhna-a a zat ding textbook pawlkhat zong gelh hi. Ama’ phuah la-awte lakah hih la, “Muang Ding, Mang Ding”(Trust and Obey) banah, “I Topa Hong Itna Lamdang Hi” (Grace Greater Than Our Sin), “Saved By the Blood,” “Nor Silver Or Gold,” “My Anchor Holds,” “Only a Sinner” cihte minthang deuh hi. 60. Muanhuai Hong Dal Pasian A Mighty Fortress Is Our God (Late 46) Martin Luther (1483-1546)

Martin Luther (1483-1546)

English Traslation -Frederich H. Hedge (1805-1890) Hih la a phuak Martin Luther pen Germany gam Eisleben, Saxony ah November 10, 1483 niin suak hi. University of Erfurt ah pilna sin-a, a nunglam ciangin Augustinian monk (phungzi) suak hi.

University of Wittenburg ah philosophy leh theology hilh hi. “Protestant pawlpite’ July 4” (July 4

pen Americante’ suahtakna ngah ni hi. ZKK) a kici theizel October 31,1517 ni-in Germany gama Catedral of Wittenburg kongkhakah thu 95 a pha lai khat suang hi. Tua hun lai-a Roman Catholic pawlpi sunga kihilhna leh zatzia pawlkhat nakpi-a mawhsakna lai ahi hi. Pope leh pawlpi makai pawlkhat tawh kum tam simsim sung nasia taka kiselna a neih khit uh ciangin 1520 kumin palwpi pan kihawlkhia hi.


Tua banga pawlpi phuahphatna Reformation Movement hanga kingah hamphatna tampite’ lakah a thupi mahmah khat bel mipi lasakna a kizat kikna ahi hi. Biakna late a thupina leh a vangliatna Luther in tel mahmah hi. Hih bangin gen hi: “Mihaite bang mah-in mi khatpeuh in biakna late a thusim kei leh, tua mi ka paakta het kei hi; banghang hiam cih leh music i cih mite’ phuahtawm hi lo a, Pasian’ hehpihna leh Ama’ letsong ahi hi. Tua hi a, biakna late in dawite hawlkhia-in mite lungnuamsak hi. Biakna late a kisak ciangin hehnate kimangngilh a, lungsim siangtho lote leh thu dang tuamtuamte kiphawk kha nawn lo hi. Dahna, lunghihmawhna leh gimna haksatna khempeuh a piangsak dawimangpa mahmah zong phatna la a kisak ciangin Pasian’ thu a kigen cianga a taimang bangin taimang hi” ci-in gen ngei hi. Khatvei bang, “Mite’ lungsim sungah Pasian’ thu la-a a ten theih nadingin biakna la phuak nuam ingh” ci-in gen ngei hi. “Biakna la a kizatna leh a vangliatna a thei lo mi peuhmah Pasian mite’ tunga thuhilh ding ahi zongin, laihilh ding ahi zongin ka phal kei hi” ci tangial hi. Martin Luther’ phuah hih “Muanhuai Hong Dal Pasian” bel pawlpi kiphuahphat Protestant Reformation Movement hun lai-a a muibun mahmah la hi a, Late 46 bulphuh-a a phuah ahi hi. Tua hun lai-a thu um mite’ galdona lapi suaka, upna thu hanga thahna a thuak mite a thakhauhsak la ahi hi. Leitunga kampau khempeuh phial-in kitei a, Christian hymn thu ah la thupipen khat-a kiciamteh ahi hi. Mangkam bekbekin nam 60 bangin kitei khin hi, kici hi. England gamah Thomas Carlyle’ teikhiat pen kitamzatpen a, America gamah bel Harvard University-a professor sem ngei Frederick H. Hedge’ lehkhiat pen kizang deuh hi. Ei Tedi kam-in Rev. S. T. Hau Go’ tei Xristian La sungah ki mu thei hi. Wittenburg-a Martin Luther’ hansuang tungah hih la a taang masa a gual masateng kigelh-a, kilawm mahmah hi. Tua gam-Germany, tua mun-Wittenburg a pai mi peuhmah in a et theih dinga kikoih ahi hi. 61. Na Thumaanna Lian Hi, Ka Pa Pasian Aw Great Is Thy Faithfulness (Kahla 3:22) Thomas O. Chisholm (1866-1960)

William M. Runyan (1870-1957)


Tunai-a kiphuak Pasian’ hoihna leh thumaanna a kipahtawina late’ lakah a kideihpen khat ahi hi. La pawlkhatte a phuakte’ nuntakna-a thupiang khatpeuh hanga kiphuak hi hamtangzaw a, ahi zongin hi la pen a phuakpa’ nuntakna ah “zingsang sima hehpihna thak a muhna” tungtawna kiphuak ahih manin mi kim’ nuntakna tawh kituak deuh hi. Thomas Obediah Chisholm pen America gam Franklin, Kentucky ah July 29, 1866 ni-a suak hi a, mizawng nu leh pate’ sung pana piang, singluang tawh a kilam buk sung pana khangkhia ahi hi. High school zong kah kha lo, pilna sangpi sin kha het lo hi napi-in kum 16 a phak ciangin pilna tawmkhat a sinna sang mah ah sangsia sem kik hi. Kum 21 a phak ciangin kal khat hal-a a khua vua kihawm The Franklin Favorite ah associate editor sem hi. Tua zawh kum 6 ciangin a khua vuah Dr. C.H. Morrison in cialpi bawl-a, tua lai ah piangthak hi. Dr. Morrison’ hanthotna tawh kizui-in Louisville ah kituah in Dr. Morrison’ hawmkhiat Pentecostal Herald ah office editor leh business manager thuahin sem hi. Tua khit ciangin Methodist pawlpi ah ordination kipia a, ahi zongin a ci dam het lo ciitciat-in a pastor nasepna pan khawl hi. 1900 kum ciangin Winona Lake ah life insurance agent sema, tua khit ciangin Vineland, New Jersey ah kituah hi. 1953 kumin a nasepna pan pension la a, a nuntakna a om laiteng Ocean Grove, New Jersey-a ‘puteekte kikepna’ ah zang hi. Mr. Chisholm in a khan sungin poem dawng 1,200 phuaka tuate’ lakah tampi mah Sunday

School Times, Moody Monthly, Alliance Weekly leh a dang laihawm tuamtuamte ah suak den hi. Tua late tampi mah a aw kibulh-in hymn minthang suak hi. 1941 kumin Mr. Chisholm in a lawmte khat lai a khakna ah, “A beisa bang hun hiamkhat a kipan ka pumpi dam lohna hangin ka khasum peuhmah cikmah in tam ngei lo hi. Ahi zongin a thuciam a pel ngei lo Pasian’ thumaanna leh hong kepna lamdang tampi hong lahnate ka mangngilh kei ding hi. Tuate hangin nakpi-in ka lungdam hi” ci-in a lungsim na gen ngei hi. 1923 kumin Mr. Chisholm in a phuahsa la pawlkhat Moody Bible Institute-a nasem musician Rev. W.M. Runyan khak hi. Rev. Runyan pen July 29, 1957 ni-a a sih dong Hope Publishing Company-a editor sem ahi hi. Rev. Runyan in a genna ah: “Hih la pen a dangte tawh kibang lo-a i lungsim hong lawng mahmah la a hih manin a kilawm la-aw ka phuah theih nading leh ka phuah laaw in hih lamalte a puak kawikawi theih nading nakpi takin thu ka ngen hi. Hih la a kizat zia i et ciangin Pasian in ka thungetna hong dawng hi cih kimu thei hi. Hih la-aw 1923 kuma Baldwin, Kansas a kiphuak hi a, keima’ hawmtawm laihawm pawlkhat ah ka hel hi” ci-in gen ngei hi. Hih la pen Moody Bible Institute-a president sawtpi a sem hong nusiasa Dr. Will Houghton in a deihpen la hi a, sangnaupangte in zong deih mahmah-in sa mun mahmah uh ahih manin mun


khempeuh-a evangelical pawlpite ah kizel kawikawi hi. 1954 kuma Great Britain gama kibawl Billy Graham Crusade ah Bev Shea in sa a, tua gamah a kisak masaknapen hi-in a kideihpen la khat suak pah hi. 62. Nang’ Deih Bang, Topa! Have Thy Own Way, Lord! (Jeremiah 18:3,4) Adelaide A. Pollard (1862-1934)

George C. Stebbins (1846-1945)

“Nang’ deih bang Topa, Nang deih bangbang” ci-a thungen ngaungau nupi teek khat’ thungetna tungtawna kiphuak la ahi hi. 1902 kuma a kiphuah huna kipan tuni ciang dong ki-apna la kici peuhmah lakah a kisa munpen khat ahi hi. Mite in a nuntakna uh sit pha-in i Topa’ tungah a ki-ap theih nadingua a panpih mahmah la khat ahi hi. Hih laphuaknu Adelaide A. Pollard mahmah in zong “lungsim gimna” nasia taka a thuak laitaka a phuah ahi hi. Africa gamah missionary-a a pai nading sum a kicinga a ngah zawh het loh laitakin a lungkiat mahmah a, nitak khat thunget kikhopna khatah va kihel hi. Tua lai ah nupi teek khat in a kisap thuphate leh deihna tuamtuamte ngen peuhmah lo-in a nuntakna ah Pasian’ deihna a theih ding bek a thuum ngaungauna za hi. Nitak inn a tun ciangin Jeremiah 18:3,4 sunga beelsekpa’ thu lunggai pha hi: “Beelsekpa’ inn ah ka paisuka, peiite zangin na na sem hi. Tungman pana a bawl beel a khut sungah kitam hi; tua ahih manin hoih a sak bangin beel dang khat bawl pha kik hi.”(Kei’ own translation) Tua nitak a lup ma-in tuni-a i saksak hih la taang liteng phuak khin ta hi. Adelaide Addison Pollard pen misiangtho banga a nungta mi khat hi a, ahi zongin “mystic” khat banga nungta zong ahi hi. November 27, 1862 ni-in America gam Bloomfield, Iowa ah suak hi. Anute in Sarah ci-in a min phuak uh a, ahih hangin ama’n deih lo ahih manin Adelaide ci-in laih hi. 1880 kumte in Chicago-a girls’ school tuamtuamte ah sangsia sem hi. Tua hun lai-a kipan Laisiangtho hilh kipan hi. Tua khit ciangin Alexander Dowie’ nasep huh in evangelistic ministry ah kihel a, a diakdiakin cina damsakna nasep lampang sem deuh hi. Amah mah zong zunkhum natna vei hi napiin Pasian in damsak hi, ci-in tecipang hi. Tua khit ciangin i Topa’ hong pai hun ding kithei lo a, hong pai vat thei hi cih thu a bulphuh mahmah Sanford tawh kithuah in nasem leuleu hi.


Africa gamah pai-a nasep ding lunggulh mahmah napi-in pai thei pak lo hi. A tawpna ah pai thei sam-a sawt om thei lo sawnsawn hi. Galpi Masa pianga, tua gal hun sung khempeuh Scotland gamah om hi. Gal ven ciangin America gamah ciahkik-a dam het lo hat het lo pi-in New England kuam-ah na sem hi. Miss Pollard in la dawng tampi phuak napi-in a la phuahte nangawn ama’ phuah a hih lam a kitheih ding ut khol lo ahih manin dawng bangzah lian phuak hiam cih kithei lo hi. Ama’ phuah lakah tuni donga kisa la hih bek mah om hi. Hih la-aw bel George C. Stebbins’ phuah hi a, 1907 kuma a khet Northfield Hymnal with

Alexander’s Supplement kici labu sungah hel hi. Tua kum mah in a minthang mahmah Sankey’ labu Hallowed Hymns Old and New leh Sankey leh Clement-te’ labu Best Endeavor Hymns kici labute ah kikhen pah hi. American gospel music-a minthang mahmah George C. Stebbins pen February 26, 1846 ni-in Canada gam Orleans County, Ontario ah suak hi. Orleans County pen tuizeu minthang mahmah Niagara Falls pan nisuahna leilu lam tai 50 na pawla om ahi hi. Kum 23 a phak ciangin America gam Chicago ah lalsuk-in Lyon and Healy Music Company ah nasem hi. 1874 kumin Boston ah kisuanin Clarendon Street Baptist Church ah music director sem hi. 1876 kumin amah tawh nasemkhawm dingin D.L.Moody in sama kum 25 sung Moody leh Sankey-a kipan evangelist minthang George F. Pentecost leh Major D.W. Whittle-te tawh kithuah-in la makai, choir director, la-aw phuak, gospel la kaikhawma a khenkhiapa cih bangin om hi. La minthang tampite a la-aw ama’ phuah hi a, tuate’ lakah, “Siantho Nang Hun Zang In” (Take Time to Be Holy), “Kei’ Dahna Khualmial, Koltanna Pan” (Jesus, I come), “There Is a Green Hill Far Away” (Khuapi Umna Kulh Pua Lam – Xtian La No.101), “Ye Must Be Born Again” (Nih Vei Na Suak Kik In – Xtian La No. 464), “Savior, Breathe an Evening Blessing” (Topa aw, Ka Ihmut Ma-in – Xtian La No. 34), “Saved by Grace” (Khatvei Ciang Khuangkhau Tat-in – Xtian La No. 370) cih late kihel hi. 1924 kuma a khet ama’ tangthu leh a khan lai-a thute a gelhna Memoirs and

Remeniscences kici laibu tungtawnin George C. Stebbins’ thu cing takin kithei thei hi. Pasian’ piaksa nuntakna man nei takin zanga, a kum 91 a phak laitak, October 6, 1945 ni-in Catskill, New York ah si hi. 63. Nang Kong Beel Hi Hiding in Thee (Late 31:2)


William O. Cushing (1823-1902)

Ira D. Sankey (1840-1908)

Hih la a phuakpa William O. Cushing pen America gam Hingham, Massachusetts ah December 31, 1823 ni-a suak ahi hi. America gam Nisuahna lam kuamah kum 20 val sung a lawhcing mahmah pastor khat ahi hi. 1870 kuma a zi a sih khit ciangin a ci hong dam het lo mawka a nasepna pan a tawp loh hong phamawh hi. Tua hun sungin hymn phuah ding hong lunglut mahmah a, dawng 300 val phuak hi. “Topa aw, Nang ading ka sep theih ding khatpeuh hong pia in” ci-in thungen ngiat hi. Pasian in a thungetna dawnga la ngaih tampi a phuak dingin zang hi. Mi nuam mahmah khat hi a, amah tawh a kitheikha peuhmah amah a it lo kuama’ ta om lo hi, kici hi. Gospel la makai minthang Ira D. Sankey, Robert Lowry, George F. Root-a kipan mi minthang tampi tawh kop-in la tampi phuak hi. Hih la a phuahna thu ama’ gen bangin genkik lehang: “‘Nang Kong Beel Hi’ la bel Moravia, New York ah 1876 kuma kiphuak ahi hi. Khitui tampi, lungsim gimna tampi, leitung in hong piak theih loh lungsim lunggulhna tampi pana hong luangkhia la hi mai hi. Hih la a kiphuah taktakna bel Mr. Sankey in, ‘Ka gospel nasepna-a ong huh ding la thak khat hong khak dih in’ ci-a hong ngetna pana kipan ahi hi. Tua bang mi khat tung pan tua bang tupna tawh tua banga huhna ong kinget ciangin Pasian’ hong sawl hi ci-in ka ngaihsun hi. Kei zong thu ka ngena, ‘Topa aw, Nangma’ minthan nadingin bang khatpeuh hong pia in’ ka ci hi. Tua banga thungena ka ngak laitakin hih la hong kipia hi a, Mr. Sankey in a aw ding hong phuaka, ama’ siamna hangin hih la in Topa’ nasepna ah a kimang thei dingin ‘kha’ hong nei hi” ci-in gen hi. “Hong Pai Ciangin” (When He Cometh), “Ring the Bells of Heaven” (Nuamna Siklong Tum Un-Xtian La No. 331) te zong ama’ phuah mah ahi hi. Ira D. Sankey bel “father of gospel song” (gospel late’ pa) a kicih zahkhat-in D.L. Moody tawh a kithuahna khempeuh ah hih bang late vive sa-a gospel la tampi phuakin kaikhawma a khenkhiapa ahi hi. Ama’ kaihkhop labu Sacred Songs and Solos bekbek bang kum 50 sungin bu awn giat val(over eight million copies) kizuakkhia hi. Philip P. Bliss leh George C. Stebbins tawh kopkhawma a khet uh Gospel Hymn Numbers 1-6 te bang bel tuni dongin evangelical palwpite-a kizang mahmah lai late ahi hi. Laisiangtho sunga Late la-a sakna, hymn leh gospel la tuamtuam sakna i cihte 16th century lai-a Protestant Reformation huna kipan bialpiakna khempeuh-a kizang den ahih hangin Ira D. Sankey in lasakzia thak khat hong phuangtawm-a, “a awl-mawh lote phawn nading, a lungtang


khauhte nipsak nading leh a zong mite Zeisu Khazih’ kiang a tunpih ding” mipi lasakzia khat hong phuangkhia hi. D.L. Moody in lungdamna thu sermon-a a gen zahlian-in Ira D. Sankey in tua lungdamna thu mah la-in gen hi, kici hi. Ira D. Sankey pen August 28, 1840 ni-in America gam Edinburg, Pennsylvania ah suaka, 1856 kumin pianghtak hi. 1857 kumin New Castle, Pennsylvania ah lal uh a, tua lai-ah Methodist Episcopal pawlpi ah lut hi. A sawt lo-in Sunday School superintendent-in kikoih a, choir leader zong sem hi. American Civil War (tual gal) sung, 1860 kumin Union Army ah lut hi. Sergeant za ciang ngah hi. September 9, 1863 ni-in State Senate member John Edwards’ tanu Fanny V. Edwards tawh kiteng uh a, tapa nih nei uh hi. Gal ven ciangin New Castle ah ciahkik-a a pa’ nesep Internal Revenue Service ah a pa huh-in om hi. 1867 kumin amau’ khua a YMCA ah secretary, tua khit teh president cih bangin kitel hi. 1870 kumin Indianapolis khua a YMCA kikhoppi ah taangmi-in kah-a D.L. Moody tawh kimu uh hi. Moody in hun-bit-a Pasian’ nasem dingin zol hi. 1871 kumin D.L. Moody tawh kithuah dingin Chicago ah kituah a, kum 30 val kithuah uh hi. 1873 pan 1875 sung Great Britain ah lungdamna thu tangko-in pai hi. 1873 kumin Sacred Songs and

Solos khenkhia hi. Kikhen kikkik-a, la zong kibehlap toto hi. 1903 kuma a kikhet ciangin la dawng 1,200 pha ta hi. 1874 kumin Philip P. Bliss tawh kopkhawma a khet uh Gospel Hymns Numbers 1-

6 khetkhiat kipan uh a, la dawng 739 pha hi. 1881-84 sung British Isles ah lungdamna thu tangko-in zinkik uh hi. 1885 kumin a labute zuakna pana kingah sum lak panin Newcastle, Pennsylvania a YMCA inn lam nading $ 40,000 piakhia zo hi. 1891-92 sung British Isles ah zinkik uh a 1898 kumin Holy Land ah zin hi. 1899 kumin mangpha khakna in England gam zin leuleu hi. December 22, 1899 ni-in a lawmpa D.L. Moody si a, dah mahmah hi. 1903 kuma kipan a mit in khua mu nawn lo hi. August 13, 1908 ni-in i Topa’ kiang Van-inn ah ciah ta hi. Hih la banah, “Huihpi Nun Cianga Kidalna’ (A Shelter in the Time of Storm), “Jesu Muang In” (Trusting Jesus), “The Ninety and Nine” cih late zong a aw Sankey’ phuah ahi hi. 64. Nang Kong Deih Tawntung Hi I Need Thee Every Hour (John 15:5) Annie S. Hawks (1835-1918)

Robert Lowry (1826-1899)


Sakkik – Robert Lowry (1826-1899) Hih la a phuaknu Annie Hawks in hih la a phuahna thu hih bangin gen hi. “Tuma kum tampi ka kum 37 ka phak lai, zingsang khat ka innsung nasepteng tawh anbukah buai lua mahmaha ka om laitakin Pasian in kei hong ompihna ka phawk phasan hi. 1872 kum June kha sung ahi hi. ‘Mi khatpeuh a nop hun a dah hun-in Amah lo-in bangci nuntak thei peuhmah ding hiam?’ ci-a ka ngaihsutsut laitakin hih lamalte ka lungsim sungah hong phul zangzang hi. Hih lamalte bekbek in ka ngaihsutna khempeuh hong ukcip hi. ‘Nang kong deih tawntung hi, nuam leng dah leng….’ Hih ngaihsutna leh kammalte bek ka lungsimah om hi. “Tawlet (padenpauh) gei-ah ka tusuk hi. Ka laikung la-in hih lamalte laidal tungah ka gelhkhia ngelhngelh hi. Tu-a a kisasa bangmah hi phial hi. Tua zawh a sawt lo-in ka pastorpa Rev. Robert Lowry in a aw hong phuahsaka, a sakkik zong hong phuahsak hi. Tua thuteng khempeuh a piang ziaupong banga ka ngaihsut hangin, tu-in bel Pasian’ khut in na sem taktak ahihna ka mu thei hi. Tua lai pan Nitumna lamah kizel-in, kei’ kiang hong tunkik ciangin mi tul tampi-in sa khinzo ta uh a, ka lungdam lua mahmah hi” ci-in gen hi. Cincinnati, Ohio a National Baptist Sunday School Association Convention khat ah tua kum mah-in kisa hi. A kisak masaknapen ahi hi. A kum kik, 1873 kum ciangin Robert Lowry leh William H. Doane-te in amau’ bawl The Royal Diadem kici labu sungah hel uh a, a thulu dingin,”Without Me Ye Can Do Nothing” (Kei Lo-in Bangmah Na Hih Thei Kei Uh Hi) ci-in John 15:5 bulphuh-in neisak uh hi. Great Britain gama Moody-Sankey campaign-te ah Sankey in sa kawikawi-a kideih mahmah hi. Hih la a phuah zawh kum 16 ciangin Mrs. Hawks a pasal in sihsan-a dah mahmah hi. A nuntakna khuamial sahpi-in a tuam bangin ngaihsun hi. Ahi zongin Pasian in ama’ phuahsa la mah zangin hehnem-a, tua ciangin a phuahsa la in mi tampitak a hehnep lam phawk phasan hi. Pasian in amah zanga mite a hehnem ding la khat a phuahna tel hi. Hih la a phuaknu Annie Sherwood Hawks pen Hoosick, New York ah May 28, 1835 ni-a suak ahi hi. A neu lai pek mah-in laphuah siamtuak pah a, kum 14 a phak ciangin newspapers tuamtuamte ah a poem phuahte kikhen ta hi. La kici pongpong dawng 400 val phuaka, tuate lakah hih la bekmah mipi’ theihkhakin om lai hi. 1859 kumin Annie Sherwood leh Charles Hawks-te kiteng uh a, tanu tapa thum nei uh hi. Brooklyn, New York ah sawtpi teng uh a, Hanson Place Baptist Church ah om uh hi. Tua lai-ah hih la-aw a phuak a pastorpa Dr. Robert Lowry pastor-in kum 8 sung om ngei hi.


Hih la a aw a phuakpa Rev. Robert Lowry pen America gam nisuahna lam kuam buppi-a min kiza Baptist pastor khat ahi hi. Philadelphia khua ah March 12, 1826 ni-in suak hi. Pennsylvania, New York City, Brooklyn, leh New Jersey-te ah Baptist pastor sem kawikawi-a, Bucknell University ah zong kum 6 sung professor of rhetoric sem hi. Thu vaihawm siam, thuhilh siam, leh Laisiangtho siamin minthang hi. Music leh hymn-te uk mahmah a, ahi zongin nasepin nei ngei lo hi. Ahi zongin 1868 kum ciangin William Bradbury hong si a, Biglow Publishing Company-te in music editor dingin Robert Lowry cial uh hi. A sep peuhmah nakpi-a sep pen ama’ zia ahih mahbangin a editor sepna ah zong hanciam mahmah a, ama’ khetkhiat labu leh laibu tuamtuamte hangin America gam leh leitung mun tuamtuamah Pasian phatna music lam khantohna lianpi om hi, ci-in kiciamteh hi. Music lam sinna kician a neih loh hangin Pasian’ piak ama’ siamna leh a ki-apna tungtawnin la dawng tampi ading la-aw ngaih mahmah tampi phuak hi. Tuate lakah, “Lam Tawntung A Hong Paipih Hi” (All the Way My Savior Leads Me), “Hong Honpa Na Sih Dong” (Savior, Thy Dying Love), “Zion Khua I Pai Hi” (We’ re Marching to Zion) cihte kihel a, a lamal mahmah a phuahte’ lakah “Han Thuk Sungah Lum Hi” (Christ Arose), “Bang Dang Hi lo, Zeisu Si Hi” (Nothing But the Blood), “Gunpi ah I Kikhawm Ding Hiam?” (Shall We Gather at the River?) te kihel hi. 65. Nang Le Kei Hong Sam Hi Softly and Tenderly Jesus Is Calling (Matthew 11:28) William L. Thompson (1847-1909)

William L. Thompson (1847-1909)

Ama’ phuah late lak pan mi’ deihpenpen dawng 4 man dingin New York-a la khente in dollar 25 bek a piak vial uh ciangin William L. Thompson in ama’ late ama’ thu-a khetkhiat hong kipan hi. A sawt lo-in a awn tampi-a sim ding hong zuakkhia a, “The Lord of Ohio” cih ahi zongin “The Millionaire Songwriter” cih ahi zongin min hong ngah hi. Hih bangin minthanna leh hauhnate a neih kawmkal-ah Will Thompson in ama’ nuntakna ah a kisam khat om denkeii leh kilawmsa hi. Ni khat, D.L. Moody tawh kimu a Moody in, “Will, na la phuahte hoih mahmah, ahih hang bang dinga mite’ lungsim nuamsaka Khazih kiang a tun ding late phuak lo na hi hiam?”ci-in kuppih hi. Tua ni-a kipanin Will Thompson in Pasian phatna la bek phuaka, a nungciangin kisikkik het lo hi.


Hih la a phuahna a nungthu lian tampi kithei lo hi. Ahi zongin Moody leh Sankey in America leh Great Britain ah campaign a bawlna khempeuh vuah hih la sak loh hun nei lo uh hi. Hih la a phuahna a nungthu tampi a kitheih loh hangin a nuntakna bangzah-in kihel cih hih thupiang khat in hong lak hi. 1899 kum December kha-in D.L. Moody in lungtangnat (heart attack) ngah-a a nungta dingin kilam-en lo cih, Will Thompson in a zak ciangin ama’ tenna East Liverpool, Ohio panin dingkhia pah a, D.L. Moody’ omna Northfield, Massachusetts lam zuanin pai pah vingveng hi. Moody’ tungtawna a nuntakna mahmah a kikhel ahih manin pai loh phamawh-in ngaihsun hi. A pilna a siamna khempeuh Gospel la phuahna-a a zat nadinga a hantawn Moody hi mawk hi. Northfield a tun ciangin Moody’ natna nasia lua mahmah-a leenglate kuamah kitumsak lo, cih va mu hi. Ahi zongin Moody in a lawmpa hong tung cih a zak ciangin samsak pah hi. A nih un kimu uh a, a khatpen leitung buppi ah lungdamna thu a tangko pa, a khatpen tua lungdamna thu mah la-in sa-a a tangko pa ahi hi. Will Thompson in a liing keuhkeuh Moody’ khut a khut nih in hum-in len-a, a lungdamnateng gen hi. A hih zawh zahzah-in Moody pau a, “Will, leitunga ka hihtheih tawp-a ka sepna khempeuh sangin ‘Zeisu in Damtak Hong Sam Hi” cih la a phuakpa hi leng utzaw taktak ingh” ci-in tua la leh a phuakpa thupi a sakna gen hi. Will L. Thompson bel America gam East Liverpool, Ohio ah November 7, 1847 ni-a suak ahi hi. A pa Josiah Thompson in Ohio State Legislature ah term nih sem ngei hi. Thompson a neu lai-in 1870 pan 1873 ciang Boston Music School ah kah hi. Tua khit ciangin Germany ah music mah sin beh lai hi. Mipite’ ading la phuah ding mah tup lianpen-in nei den hi. A tupna tangtungin minthang mahmah hi. Leitung la tuamtuam phuaka a minthan mahmah khit ciangin a pilna a siamna khempeuh gospel la phuahna-in zang hi. East Liverpool leh Chicago khuate ah music khetkhiatna leh music van zuakna nasepte nei a, mihau khat hong suak hi. A hauh-a a minthan mahmah hangin migi mahmaha, daii mahmah hiithiat hi. A kithuahpihte in it mahmah uh a thupisa mahmah uh hi. Sakol leeng khat tungah tuangin Ohio State sungtengah ama’ phuahsa late sa kawikawi-a mite’ it mahmah khat-in om hi. 66. Nang Tawh Naizaw Nuam Ing! Nearer My God to Thee! (Piancilna 28:10-22) Sarah F. Adams (1805-1848)

Lowell Mason (1792-1872)


Hih la a phuaknu Sarah F. Adams hi a, numei laphuakte’ lakah la ngaihpen khat a phuak-a kiciamteh ahi hi. England gam Harlow ah February 22, 1805 ni-in suak hi. Kum 43 a phakin si hi. A nuntak hun a tom hangin man nei takin zang hi. Tawl khat sung London ah “Lady Macbeth” ciingin stage tungah limlak hi. A dam loh den luatna hangin a tup bangin na a sep theih loh hangin laigelhna lamah zong min ngah mahmah hi. 1834 kumin civil engineer leh inventor minthang John Brydges Adams tawh kiteng uh hi. A teen zawh uh kum 14 sung, Sarah sih ciangdong London ah teng uh hi. Amah a theikha mi peuhmah in Sarah’ a melhoihna, na a vak a siamna, a it huaina leh a nuntak zia a hoihnate hangin zahtaakin it mahmah uh hi. Sarah’ sanggamnu Eliza zong music va mahmah khat mah ahi hi. Sarah’ phuah late tampi a aw ding phuahsak den hi. Ni khat, a pastorpa uh (a upna unitarian hi zawlai!) Rev. William Johnson Fox in a pawlpi mite’ adinga a kaihkhop labu thak a bawlna ah a huh nadingun huhna ngen hi. Tua unau tegel in zong a pastorpa uh nakpi-in panpih uh a, lamal thak dawng 13 leh la-aw thak dawng 62 phuak uh hi. Hih la bel a inn leh a sanggampa Esau’ kiang pana taimang Jacob in gamsunga a mangmatna bulphuh-a kiphuak ahi hi. Vantungmi a suktuah tawh a tokah tawh a muhna tua a mangmatna pan a khanlawh ciangin Jacob in tua mun “Bethel” (Pasian’ Inn) ci-in min phuah hi. Ni khat, tua unaute leh a siapa un a labu bawl uh a ma hial dingin kithawi ta uh hi. Siapa in Piancilna 28:10-22 sung bulphuh-a gen a sawm a sermon khup nading tua bang la khat om leh a lunggulhna gen kha laizang hi. Eliza in, “Sarah, i hymnal sunga hel ding la thulu hoih mahmah khat ngah cei, bang dia nangma’n Jacob’ mangmatna la-in phuak lo na hia?” ci-in hanthawn hi. “Hoih ngel ei!” pastorpa’n zong thukimpih-in hanthawn hi. Tua ni nitak lamin Piancilna sunga Jaocb tangthu sim phapha a a kiim le a paama thu omziate a lungngaihngaih khit ciangin Sarah in taang 5 a pha hih la hong phuakkhia a, tuni dongin kisasa lai hi. Hih la sungah Zeisu Khazih thu leh a nasepte khatbeek kihel lo ahih manin pawlkhat bangin mawhsak nuam pian uh hi. Sarah a nuntak sung tawntung phial unitarian pawlpi bekah om phial hi. Tua hang mah-in hih la pen evangelical suah pha lo hi ding hi. Ahi zongin hih la mun khempeuh ah kideih mahmah a, labu kici khempeuh ah kihel kimin, kampau kici peuhmah-in kitei kim mai hi. Sarah a sih kuanin piangthaka London-a Baptist pawlpi khatah lut hi, ci-in kigen hi. 1841 kuma kikhen hymnal thak khat sungah hih la kihel pah hi. Tua labu Hymns and

Anthems kici a, London a Pastor Fox’pawlpi Unitarian Congregation-a zat dinga kibawl hi deuh hi.


Kum thum khit ciang, 1844 kumin hih la America gam tung hi. Ahi zongin tu-a i sakna la-aw “Bethany” tawh a kibulh mateng kum 12 sung kideih khol lo mai hi. Hih la-aw “Bethany” pen Lowell Mason’ phuah hi a, amah bel January 8, 1792 ni-in America gam Medfield, Massachusetts ah suak hi. A khangno lai-in Savannah, Georgia ah tenga, 1827 kumin Boston ah kisuan-a, tua lai-ah a ten sungin Boston School of Music phuan hi. Boston-a sangte ah music a kisin nadingin a phuangkhiapa ahi hi. Tua khit ciangin Europe gam lamah zin-a laihilhzia sin hi. America a tunkik ciangin music kikhoppite vaikhawma mite in paakta-in mi zo mahmah hi. 1851 kumin New York City ah kituah a, tua lai-ah hymn leh la tampi kaikhawmin khenkhia hi. La-aw dawng 700 val phuak hi, ci-in kiciamteh a, tuate lakah hih la, “Nang Tawh Naizaw Nuam Ing” (Nearer My God to Thee) banah, “Vanglian Kumpipa Hong Sihna” (When I Survey the Wondrous Cross), “Vuuk Paakna Gam Mual Panin” (From Greenland’s Icy Mountain), cihte kihel hi. “Leitung Lungdam Topa Hong Pai” (Joy To the World) la a gualpa (arranger) zong hi lai hi, a aw bel George F. Handel’ (1685-1759) phuah hi, kici hi. 1855 kumin New York University in Doctor of Music degree pia a, America gama sang khatpeuh in tua bang degree a piak masaknapen ahi hi. Hih la a kizatna tawh kisai a theihnop huai thu tam simsim hi. 1871 kumin America gam pan theologian minthang mahmah Professor Hitchcock, Professor Smith leh Professor Park-te Palestine ah zin uh hi. Mun khat a tun uh ciangin hih la kisa za uh a, a va naih uh leh, singkung nuai khat-a Syrian sangnaupang pawlkhat khut kilena a beem vilvial-a ding kawma hih la sa mu uh hi. A nung ciangin Professor Hitchcock in tua banga Syrian khangnote in tua la a sak uh a muh ciangin a khitui luanga la kisa a zak ngei lakah a lungsim sukhapen hi, ci-in genkik hi. May 21, 1889 ni, Johnson City tuikhangin a tup laitakin meileeng khat tuihual sungah kiasuk hi. A meileeng kilumlet-a suahtak theih nading om nawn lo hi. Tua meileeng sungah Nisuahna lam peka missionary pai dinga kithawi numei khat om hi. Tua nu in suahtak nading lam-et a om lo tua mite’ tungah thu tawm a gen khit ciangin thungenin hih la mah sa hi. Midangte in zong huh uh a, a pua lam-a om mite in hehpih lua mahmah uh a, a cih nading uh lah thei tuan lo-in kap ziahziah uh hi. Tua nu-a kipan tua meileng sunga tuang piangthak mi peuhmah in hih la sa kawmsa-in Pasian’ kiang zuan uh hi. Leitunga gam makai tampite in zong hih la deih uh hi. Mi’ suam-a si American President William Mckinley in a sih dongin hih la sa a, a aw nangawn suak lo ahih manin aw-heu thialthial-in a


husan tawp dongin hih la sa hi, kici hi. 1901 kumin ama’ kivui hun leh amah phawkna hun khempeuh ah hih la mah kisa den hi, ci-in kiciamteh hi. 1912 kumin Atlantic tuipi sungah mi 1500 val tawh Titanic tembawpi a tumsuk ding laitakin tembaw band-te in hih la mah sa uh hi. A unitarian suah pian hangin hih la Pasian in zang mahmah a mi tampite’ tungah hehnepna leh thupha a tun nadingin na zang hi. Mihing tate in Pasian tawh kinai-a gualzawhna a ngah dinguh a lunggulh tawntungna uh hong lak hi. 67. Nangmah Tatkhiat Nading I Gave My Life for Thee (II Corinthians 5:15) Frances R. Havergal (1836-1879)

Philip P. Bliss (1838-1876)

“Himah e, ‘Nangmah Tatkhiat Nading’ la bel kei’ phuah hi mah-in, leitung buppi ah kizel lo-a meikhuk sung a tun dektakna hoh theihnop huai sa kha thei bilbel niteh” ci-in hih laphuaknu Frances R. Havergal in hih la ama’ phuah mah ahi hiam ci-a a dong a lawmte khat’ tungah gen ngei hi. Miss Havergal in a gen ngei bang teekteekin amah mah gensak ni. “Tua hun laitakin kum 23 ka pha a, ka lawmte pawlkhat tawh hunnuam khat zangkhawm dingin Germany ka pai uh hi. A muhnop huai mun tuamtuam en kawikawi-in ka vakvakna un ka gim zawzen hi. Pastor minthang mahmah khat’ inn ah ka tung hi. Tua inn sung kawm tungah Topa Zeisu kikhailupna lim kisuanga, a lim nuai ah, “Nangmah Tatkhiat Nading Ka Nuntakna Kong Pia” ci-in kigelh hi. A nidangin tua lim leh tua lai ka muh ngei zel hangin ka lungsim hong lawngkha khol lo hi napi-in tua ni-in a lim leh a laimalte in ka lungsim hong sukha lua-in ka en gega kha hi. “Tua banga ka et gega kawmin, ‘Nang’ kei bang hong pia na hiam?’ci a hong dong aw bangkhat a za tawh ka kibang mawk hi. Tua hun lian mah-in hih lamalte hong suak detdet a, ka sumbawm sunga ka puak laihawm khat tunga a awnna muntengah hih lamalte ka gelhkhia semsem hi. Ka zawh ciangin ka simkhia a, la hoih khat zong suak zo ngap kei inteh, ci-in laidal gina khat tung nangawnah teikhiatkik ka sawm nawn kei hi. Tua khit teh, ‘A peuhmah-in bang nopmawh a zong kem zenzen ding ka hia?’ ci-in zialcipin ka mai-a meikhukah ka khul phei hi. Meikuang sung tu lo-in tap tungah kikhul valval hi. Tua banga ka laidal meikhuk sung tu lo a, tap tunga kikhul valval ka muh


ciangin ka tawm kik nuangpong hi. Ton neinai-in kikhep liapluap hi. Ka sumbawm sungah ka guang kik hi. “England ka tunkik zawh tawlkhat khit ciangin, piteekte kikepna inn khat-ah piteek khat tawh kimu dingin ka hawh hi. Nidang khawnga mahbangin ama’n a Honpa’ thu mah hong kuppih pah hi. ‘Midangte in bangmah-a a man khol loh ding ka la phuah hoh a deih kha tam?’ ci-in ka ngaihsun hi. “Ama’ ngaih dingin ka simkhiat leh, lamdang kasak, hong lungdam lua mahmah a, kei zong ka nuam mahmah hi. ‘Dal khat hong hong teisak in’ ci-in hong ngen hi. Ama’ ading dal khat teisak-in ka pia-a, tua bek tham lo-in dal tampi teikhia-in mun tuamtuamah ka khak kawikawi hi.” Laphuaknu’ gen mahbangin meikhuka a kangtum ding hi lel napi-in Topa’ deihna om ahih manin leitung khempeuh ah kizel a, Miss Havergal’ phuah la ngaih tampite lakah a masapen hong suak hi. Ama’ phuah late lakah “Topa aw, Ka Nuntakna” (Take My Life and Let It Be), “Who Is on the Lord’s Side?,” “O Savior, Precious Savior,” “I Am Trusting Thee, Lord Jesus” cihte zong kihel hi. Hih laphuaknu Frances R. Havergal pen “hymnody’s sweetest voice” kici a, England gam Astley, Worcestershire ah December 14, 1836 ni-in suak hi. Church of England pawlpi sunga minister Rev. William Henry Havergal’ tanu tumpen ahi hi. Hih siapa mahmah zong laphuaksiam church musician minthang khat ahi hi. A pianpih siamna vaknate banah Miss Havergal pen kampau lam leh music lama limtak-a kipantah khat hi sawnsawn hi. Hebrew, Greek a kipan tanglai kampau tuamtuamte banah Greman, French a kipan tuhun kampau nam tampi pau thei hi. Pilna sangpi a neih hangin a nuntak tawntung a Topa a um a muang den khat ahi hi. Thu ngen masa lopi-in la gual khat zong gelh ngei lo hi, kici hi. Kum 43 a phak ciangin si a, a nuntak tawntung mi siangthote’nuntak ding banga a nungta mi ahi hi. Hih la a aw a phuakpa Philip P. Bliss bel American church music tangthu ah mi minthang mahmah gospel la phuaksiam ahi hi. America gam Clearfield County, Pennsylvania ah July 9, 1838 ni-in suak hi. A neu lai-in zawng mahmah uh hi. 1850 kumin Zeisu Khazih a Honpa-in sanga Tioga County, Pennsylvania a Cherry Flat Baptist Church ah lut hi. A neu lai mah-in music lam uk-in va mahmah pah hi. Tawlkhat sung music a sin khit ciangin Chicago ah kisuan-a Dr. George F. Root tawh kithuah-in music hilh leh cialpi bawl-in kum 10 sung om hi. 1874 kumin D.L. Moody leh Major Daniel W. Whittle te in hunbit-a evangelistic nasep sem dingin hanthawnin zol uh hi. Tua huna kipan hun nai lo pi-a a sih dong, tua zawh kum nih sung cialpi kibawlnate ah kihel-in la makai-in om den hi. Christmas hun laitak a zi tawh Pennsylvania pan Chicago ah khualzin-a a pai na vuah a meileeng


uh kibungin pi 60 a thuk guam sungah kiasuk-a, mi 100 si hi. Tuate lakah Philip P. Bliss-te nupa zong kihel kha uh hi. Philip P. Bliss’ phuah late lakah hih la, “Mangmah Tatkhiat Nading” (I Gave My Life for Thee) banah, “Ka Kha Ading A Hoih Hi”(It Is Well With My Soul), “My Redeemer,” (Kei Ong Tanpa – Xtian La No. 485), “Free From the Law Once for All” (Thukham Pan Suahtakna – Xtian La No. 473), “Hold the Fort,” “Let the Lower Lights Be Burning” cihte kihel hi. 68. Nangmah Tawh Pasian Omkhawm Ta Hen God Be With You (Romans 16:20) Jeremiah E. Rankin (1828-1904)

William G. Tomer (1833-1896)

Leitung mun khempeuh-a kisa hih la leh “Eite’ Ki-itna In” cih late kikhop manna “benediction” (thuphapiakna) la-in kizang a, a diakdiakin nitumna lam gamte ah kizang deuh hi. 1882 kuma Rev. Jeremiah E. Rankin in a phuah hi a, tua hun laitakin Washington D.C. a the First Congregational Church ah pastor a sep laitak ahi hi. A kiphuah cil lai-in taang 8 a pha la dawng khat ahih hangin tuhun ciangin a taang khatna, nihna, lina, leh sagihnate bek kisa hi. Jeremiah E. Rankin January 2, 1828 ni-in America gam Thornton, New Hampshire ah suak hi. Vermont-a Middlebury College leh Massachusetts-a Andover Theological Seminary-te ah pilna sin hi. 1899 kum dong New England leh Washington D.C. ah Congregational pawlpi lian tampi ah pastor sem hi. Tua kum mah in Negro-te’ adinga kingaihsun deuh Washington D.C.a Howard University ah president sem hi. Thuhilhsiam mahmah khat hi a, thuhilhna bek hi lo-in Nipi Ni nitak kikhopna hunte leh evanglelistic kikhopnate ah mipi lasakna thupisaka mi tampi khawm zo hi. La tampi phuaka, labu zong pawlkhat kaikhawmin khenkhia hi. Tuate lakah, Gospel Temperance Hymnal (1878),Gospel

Bells (1883), German English Lyrics, Sacred and Secular (1897) cihte kihel hi. “Tell It to Jesus” cih la zong ama’ phuah mah ahi hi. 1882 kuma a phuah hih la bel kuama’ sawl hi lo, thupiang khatpeuh tungtawna a phuah zong hi lo hi. Mangkama “good-by” cih kammal bul khiatna taktak “God with you” (Nang tawh Pasian om hen) a cihna a hih mahbangin tua kammal bul khiatna la-a a phuah ahi hi. A taang masa a phuah khit ciangin mi nih tungah khakin a aw ding phuaksak hi. Khat pen music siam khat hi a, a khat pen music


lam sinna a nei lo khat ahi hi. Music lam sinna a nei lo pa’ phuah la-aw hoihsazaw hi. Tawmtawm bawlpha in khenkhia pah hi. Wahsington D.C.a Congregational pawlpi ah Nipi Ni nitak kikhopna ah kisa pah hi. Tua lai-ah laphuakpa in pastor a sep laitak ahi hi. Hih la a aw a phuakpa William Gould Tomer October 5, 1833 ni-in suak hi. American Civil War (Tualgal) hun lai-in Union Army ah galkap-in om ngei hi. Tua khit ciangin New Jersey ah public school sangsia sem hi. Dr. Rankin’ ngetna tawh kizui-in hih la a aw a phuah laitakin Washington D.C.a Grace Methodist Episcopal Church ah music director a sep laitak ahi hi. 1896 kuma a sih ciangin hih la mah kisak hi. D.L. Moody leh Ira D. Sankey-te in a campaign bawlnate vuah hih la nak zat mahmah uh hi. America gam, Canada gam leh England gamte ah kikhopna khempeuh phial-ah sa uh hi. Leitung buppi-a Christian Endeavor Conventions-te ah kikhop manna la-in kisa den lua a “official closing song for the Christian Endeavor Conventions” kici zawzen hi. Leitunga kampau tuamtuamin kitei khim phial hi. Dr. Rankin mahmah zong Christian Endeavor nasepnate ah a lunglut mahmah mi khat ahi hi. (“Christian Endeavor” i cih ei gam mahmah ah zong tuma kum tam simsim lai-a “Tapidaw Hahkat Pawl” ci-a kinei khangno kipawlna ahi hi. A Mangkam mah zui-in kitomlaka, “CE-te, CE-te” kici pakpak nong hi. ZKK) Tuni dongin thu ummite kikhopna pan ciahkhia-a i kikhen ciangin, “I kimuhkik dong nang tawh Pasian om khawm hen” ci-a i kihopih ding sanga hoihzaw kikhenna om lo ding hi. 69. Ngai Un! Vantungmi’n Lasa Hark! The Herald Angels Sing (Luke 2:14) Charles Wesley (1707-1788)

Felix Mendelssoln (1809-1847)

Altered by George Whitefield (1714-1770) Hih “Ngai Un! Vantung Mi’n Lasa” la ngaih zong Charles Wesley’ phuah la dawng 6,500 laka khat ahi hi. 1738 kum, Aldersgate-a a pianthak khit kum khat khawng cianga a phuah hi dingin ki-um hi. Hih la leh “Hong It Zeisu Topa Aw” cih late, Charles Wesley’ phuah late’ lakah a ngaihpen-a


kingaihsun ahi hi. Hymn lamsang a siam-a minthang John Julian’ genna bangah bel Mangkama kiphuak la khempeuh laka kideihpen dawng 4 tengkhia lehang hih la zong khat-in kihel ding hi, ci hi. Leitung buppi ah Christmas hun cianga kisa lapi “classic” suak takpi hi. Hih lamalte 1739 kuma kikhen Hymns and Sacred Poems sungah kihel pah hi. A phuah cil lai-in gual li ta a pha tang sawm-a kiphuak la ahi hi. A Mangkam mahmah zong tuhun-a Mangkam tawh kibang lo a, a taang masa bangah, “Hark, how all the welkin (“heaven”- “sky” a cihna tanglai kammal) rings, Glory to the King of Kings” cih bangin na om hi. George Whitefield’ bawl Collection of 1753 sungah tu-a i sak danin na kikhel hi. A kikhelsuk a kikheltoh hangin Charles Wesley’ phuah mah hi a, a kilamdanna bel om lo sam hi. Charles Wesley’ phuah la dangte mahbangin hih la mahmah zong Laisiangtho thugilpi (doctrine) la-in kiphuaka a kitomlak ahi hi. A taang masa ah vantungmite in a suakthak Kumpipa’ thu tuucingte’ kianga a taangkona uh a gen khit ciangin tua Zeisu Khazih nungak siangtho sung pana a suahna, Pasian taktak ahihna, kha a kici peuhmah a sih theih lohna, suahthakna, Khazih tawh kibanga nuntak ding lunggulhna cihte kimu thei hi. Charles Wesley’ phuah late lakah, “Hong It Zeisu Topa Aw”( Jesus, Lover of My Soul), “Mi Tulsawm’ Aw Nei Zen Leng” (O for a Thousand Tongues), “A Charge to Keep,” “Depth of Mercy,” “Christ the Lord is Risen Today,” cihte minthang mahmah hi. Hih la-aw “Mendelssohn” pen 19th century bul lama la-aw phuaksiam-a minthang Felix Mendelssohn’ phuah ahi hi. Amah Germany gam Hamburg ah February 3, 1809 ni-in JewishChristian innkuan sunga piang ahi hi. November 4, 1847 ni-in Germany gam Leipzig ah si hi. Amah Jew-te hi- a, a hih hangin piangthak Christian ahi hi. Kum 9 a phakin mipite’ mai-ah a piano siamna lak khin ta hi. Music tum siam leh conductor siam bek hi lo a, a nuntakna a tom mahmah sung tawntung la-aw tampi mah phuak man hi. Symphony tampi, chamber music tampi, concertos tampi phuaka, organ, piano-a tum ding music zong tampi phuak hi. Mihing’ aw mahmah-a sak ding vocal music zong tampi phuak hi. Tuni donga kideih mahmah bel a oratorio phuah Elijah ahi hi. August 26, 1846 ni-in kisa kituma, a kisak a kitum masaknapen ahi hi. Hih la-aw “Mendelssohn” bel 1840 kuma a phuah German kama Festgesang, opus 68 pana kila ahi hi. Lai khetna a kibawl theih zawh kum 400 cinna phawkna-a a phuah ahi hi. Hih la-aw leh hih lamalte kigawma la dawng khat a suaksak taktak bel Mangkangte musician leh scholar minthang Wiiliam H. Cummings hi-a, 1857 kuma Richard Chope in a khet Congregational Hymn and Tune

Book sungah kihel masapen hi. Hih la tawh sakkhop dingin la-aw tuamtuam a kibulh kawikawi hangin hih “Mendelssohn” la-aw mah tawh kituakpen hi.


70. Nong Deihna Mun Peuh-ah Pai Ning I’ll Go Where You Want Me to Go (2 Corinthians 5: 9-14) Mary Brown (1891-?)

Carrie E. Rounsefell (1861-1930)

Charles E. Prior (1856-1927) Ki-apna la kici peuhmah laka la ngaihpen khat-a kingaihsun hih “Nong Deihna Mun Peuh-ah Pai Ning” cih la a phuakte’ thu kitam theih lua khol lo hi. Hih lamalte a phuaknu Mary Brown bel Fanny Crosby’ teenna New York pan a gamla lua lo, Jewett City, Connecticut-a teng cih leh Fanny Crosby’ phuah la “A Sia Ding Honkhia In, A Si Ding Don In” cih la deih mahmah hi, cih ciang kithei hi. Tua la tungtawnin hih la, “Nong Deihna Mun Peuh-ah Pai Ning” a phuah ahi hi. A phuah cil lai-in Mary Brown’ la taang khat leh a sakkik bek hi a, a thulu “I’ll Go Where Thou Wouldst I Should Go” ahi hi. Tua Jewett City mah-a teng, church organist, la-aw phuahsiam leitung nasepna lama banker Charles E. Prior in a taang nihna leh a taang thumna phuahbeh hi. Bangbang ahi zongin hih lamalte leitung buppi ah a kizelh theih nadinga a pua kawikawi ding la-aw ngaih mahmah a phuak pen numei evangelist Carrie Ester Rounsefell ahi hi. America gam New England kual tengah zin kawikawi-in, auto-harp khat tum kawma gospel la sasa khat ahi hi. Jewett City kiim tengah a zin laitakin Mary Brown’phuah, “Nong Deihna Mun Peuhmah Pai Ning” cih la mu kha hi. Lungsim takpi tawh a ki-ap mi khat’ lungtang pana hong luangkhia lamalte ahih lam thei pahlian a, ama’ auto-harp tumin a la-aw thak ding khat phuak hi. A zawh ciangin “Nong Deihna Mun Peuhmah Pai Ning” la in aw thak khat a nei hong hi pah a, a aw lui sangin kituakzaw tham hi. Kum tampi sung mah a bulphuh lapi-in nei-a, a paina khempeuh ah sa den hi. A sawt lo-in hih la ngaih pen Carrie E. Rounsefell’ sak bek hong hi nawn nawn lo-in leitung buppi ah hong kizel hi. Hih la in mi bangzahte’ nuntakna khel-in mi bangzahte’ nuntakna ah nasem cih bel tawntung mun i tun ciang bekin kithei ding hi. Hih la tungtawnin gospel music-a mi mingthang mahmah mi nih in bel a teenna uh East Tennessee nusia-in Pasian in a sawlna peuhpeuh ah pai takpi uh hi. Tuate lakah khat bel Dr. Reuben Archer Torrey tawh kithuah-a cialpi khempeuh-a la makaipi a sem den Charles M. Alexander ahi hi. A dang khat bel Billy Sunday cialpite-a la makaipi a sem den Homer A. Rodeheaver ahi hi.


Hih la tawh kisai-in Homer A. Rodeheaver in a tuahkhak ngei thu khat theihnop huai ka sa hi. Khatvei, Homer A. Rodeheaver leh John D. Rockefeller, Sr. te Palm Beach, Florida ah golf kimawl khawm uh hi. A golf kimawl uh a kipat ma-un Rockefeller in Rodeheaver kiangah a deihpen la khat a sak nadingin ngen hi. Homer A. Rodeheaver in zong hih “Nong Deihna Mun Peuhmah Pai Ning” cih la sa pah hi. A kiim a paam vuah hoih taka kipuah paakte leh tang taka kisuan diudeu palm singkungte in umcih a, vasate ham ciauciau-in van ah lah meii khat beek om lo-in dum kilkel-a, tua laitakin tua huna leitunga mi haupenpa Rockefeller in hih la limtakin ngai ngiungeu hi. A lungsim su kha mahmah hi. Rodeheaver in a lasak a man ciangin Rockefeller in, “Homer, nuntakna khat bek nei hanga – a sawt lo-a bei pak mawk ding! Zeisu Khazih’ ading i sep sunsun bek a kip ding hi mawk!” ci ngau keii hi. Tua a cih khit ciangin, “Khaileh! tu’n i golf kimawl ni ei leh” ci-in a kimawlna uh zom uh hi. 71. Nuam Lua Ing, Ka Honpa Hang Thanks to God! (Ephesians 5:20) August

Ludvig

Storm

(1862-1914)

Tranlated ito English by

John

Alfred

Hultman

(1861-1942)

Arranger: Norman E. Johnson (1928-1983)

Carl E. Backstrom (1901-?) Hih la zong Sweden gam pan leitung buppi-a kizel la khat ahi hi. A malte in i nisim nuntakna hong lak deuh-a, a aw pen a sak nuam folk music nam ahih manin leitunga minam khempeuh in deih mahmah uh hi. Tunai-a evangelical labute-a ong kihel Swedish late lakah hih la, “Nuam Lua ing, Ka Honpa Hang” zong khat ahi hi. A dang Swedish late lakah “Day by Day,” “He the Pearly Gates Will Open,” “More Secure Is No One Ever” cihte kihel hi. Hih la a phuakpa August Ludvig Storm pen 1862 kum October kha-a Sweden gam Motala-a suak ahih hangin Stockholm khuapi ah tengzaw hi. A neu lai mah-in Salvation Army kikhopna khat ah piangthak hi. Salvation Army sungah lut a, a maikai officer khat-in om hi. Hih la mahmah zong Sweden gama Salvation Army-te’ laihawm Stridsropet (The War Cry) sunga hel dinga December 5, 1891 ni-a a phuah ahi hi. A Swedish pau-a a kiphuahcilna ah taang 4 pha a, a taang patna khempeuh tack (thanks, “lungdam”) cih kammal tawh kipan hi. “Lungdam” cih kammal 32 vei om hi. Pasian’ tunga a lungdam kohnate’ lakah “tuukhun” a kipan “khuakhalhun” dong, “natna” a kipan


“nopna” dong, “lingpakte” a kipan “lingte” dongin huamkim hi. 1910 kumin J. A. Hultman in ama’ phuah la-aw tawh na bulh-a, Solskenssonger laihawm sungah a hel-a kipan Sweden gam leh America gamte ah hong minthanga, leitung buppi ah hong kizel hi. Kum 37 a phak-in August Storm in nungnatna khat ngah kha a, tua natna hangin a khantawnin poilawh hi. Lam nangawn pai thei lo-a a om hangin a sih dongin Salvation Army mah ah sem suak hi. July 1, 1914 ni-in si a, a sih ma kum khat lai-in a nuntak sunga nop hun leh dah hun, dam hun leh nat hunte hangin Pasian’ tungah lungdam kohna poem khat phuak lai hi. Hih la a aw a phuak John Alfred Hultman bel Sweden gamah July 6, 1861 ni-a suak ahi hi. August 7, 1942 ni-in America gam California ah si hi. A neu lai-in a innkuanun Sweden gam pan America gamah lal uh a Iowa ah teng uh hi. A neutunga kipanin music lam a vakna leh a aw mahmah pha-a la a siamna kilang pah hi. Kum 60 sung Sweden leh America gam kawmin kileh kawikawi-a ama’ siam bangin gospel la sa den hi. A paina mun khempeuh ah mipi khawm zo den hi. A la sak zia leh a maitaii den ama’ nuntak zia hangin “Sunshine Singer” kici hi. Hultman bel lasiam khat cih bang bek hi lo hi. Mission Covenant Pawlpite ah pastor sem, Chicago, Illinois a North Park College ah zong laihilh, pawlpi sungah organist-in zong om ngei, piano zong tampi bawl ngei, la dawng 500 val a aw phuak, la dawng tampi kaikhawm-in labu tampi khenkhia, cih bangin nasep nam tampi a sem ngei khat ahi hi. Kum 81 a phak laitakin Burbank, California a Covenant Church ah lasa-a, tua lai ah si hi. Hih la Mangkama a teipa Carl Ernest Backstrom zong pastor mah hi a, Evangelical Mission Covenant pawlpi ah pastor sem hi. Nebraska, Iowa leh Ohio state-te ah sem kawikawi hi. Hih la, Covenant Hymnal sunga hel dinga a teikhiat hi a, 1931 kuma kikhen ahi hi. Swedish pau a taang thumna a nusiat hangin tua sunga thute a taang dangte ah hel veve hi. Arrangment a bawlpa Norman E. Johnson bel Singspiration Publishing Company tawh nasemkhawm den khat hi a, Evangelical Covenant pawlpi ah music director sem ngei hi. “Not What These Hands Have Done” kici la zong a aw ama’ phuah ahi hi. 72. Nung Ciangin A Nopna Sweet By and By (John 14:2,3)


Sanford F. Bennett (1836-1898)

Joseph P. Webster (1819-1875)

Thu-ummi tampite a dah a kah huna hehnepna lianpi a pia late lakah hih la zong la ngaihpen khat ahi hi. 1868 kuma Joseph P. Webster in a kaihkhop The Signet Ring, a New Collection of Music

and Hymns, Composed for Sabbath Schools kici labu sungah a kihel-a kipan leitung buppi ah a kideihpen la khat-in om den hi. American Civil War (Tualgal) ven ciangin Elkhorn, Wisconsin ah hih laphuakpa Sanford Bennett ciahkik hi. Tua lai-ah zatui zuak-in om a, a zatui zuak kawmin siavuan sin hi. Hih la a aw a phuakpa Joseph Webster bel a khua sung vua music siam-a minthang khat ahi hi. Hih tegel lawmta hi a, Bennett’ zatui zuakna ah kituah-in thucin thutang genkhawm zel uh hi. Musician dangte mahbangin Webster zong lungsim ngek mahmah khat hi a, khat veivei lungkia diipdeep thei hi. Na khempeuh lungkiat nadingin ngaihsun pongmawk thei hi. Bennett in bel a lawmpa’ omzia tel lua mahmah a, a kimuh simun a lawmpa lungkia a om maw, ahih kei leh lungzuansuah gawp maw cih encik-a, a tua cih ciangin a lungsim a khauh nading a phuahsa la thak khatpeuh pia-in a la-aw ding phuaksak zel hi. Phalbi sung nitak khat, a lenuai-ah violin khat tep kawmsa-in Bennett’ omna ah Webster hong pai hi. Tua laitak Bennett sabuai ah tu-a lai khat a gelhgelh laitak ahi hi. A lawmpa’ lamah kiheii-in, “Bang vai om ahia?” ci-a a dot leh, “Bangmah hi kei e, nung ciangin hong hoihhoih lel inteh” cihsan hi. Bennett in tua kammalte a zak ciangin, “Nung ciangin a nopna! Tu-a pen la-in phuak leng e?” a cih leh Webster in, “Hoih kha mah inteh”cihsan lel hi. Bennett sabuai lamah kiheii-in, a manla’n theihtawpa manlangin gelh pah ngelhngelh hi. Tua lamalte a lawmpa Webster pia phei hi. Webster in tua lamalte en a, sabuai lamah kiheii-in, a aw ding phuak pah hi. A violin la a, a phuahsateng a tum khit ciangin a sakkik ding phuak hi. Tua lamalte gelh dinga Bennett in a laikung a lak a kipan a lawmta vua tua la a sak dong uh minute 30 sawt lo ding hi, ci uh hi. Sanford Fillmore Bennett pen a nuntakna a namkim mahmah khat ahi hi. June 21, 1836 ni-in America gam Eden, New York ah suak-a, June 12, 1898 ni-in Richmond, Indiana ah si hi. Methodist revival kikhopna khat ah piangthak hi. University of Michigan ah pilna sin a, Richmond, Illinois ah school superintendent sem hi. Elkhorn, Wisconsin ah kituah-a, nipikal sima kihawm The

Independent ah associate editor sem hi. Civil War sungin Fortieth Wisconsin Volunteers (galkap) sungah second lieutenant za ciang ngah hi. Gal ven ciangin Elkhorn ah ciahkik a, zatui zuak kawmin Rush Medical College-ah siavuan sin hi. 1874 kumin a sangkahna zo a, kum 22 sung siavuan sem


hi. Dr. Bennett in a khan sungin lai tampi gelh-in la tam simsim phuak hi. Tuni donga kisa la cih theih dingin hih “Nung Ciangin A Nopna” bek mah om mai hi. Joseph Philbrick Webster pen ama’ hun lai-in music siam-a minthang ahi hi. Boston, Massachusetts ah Lowell Mason tawh sangkah khawm uh hi. Kum tampi sung New York leh Connecticut ah music hilh-a concert zong bawl kawm hi. Sila deih lo lua pawl ahih manin gal pian main Elkhorn, Wisconsin ah lal hi. A music phuah pongpong 1,000 val a, Sunday School Hymnal The

Signet Ring a kaikhawmpa ahi hi. 1868 kumin tua labu sungah hih la, “Nung Ciangin A Nopna” zong hel hi. Kum 56 a phak laitak, January 18, 1875 ni-in si hi. Wisconsin state-a Elkhorn khua a pai peuhmah 9th century lai-a kilam Webster’ tenna inn-ah hawh thei lai a, hih la a kiphuah cil lai-a a tum violin zong en thei ding hi. 73. Nungta Ahih Man Because He Lives (John 14:19) Gloria Gaither (1942- )

William J. Gaither (1936- )

William J. Gaither (1936- ) Gloria leh Bill Gaither-te nupa’ hangin evangelical hymn tampi khang hi, kici hi. “He touched Me,“ “Something Beautiful,” “Let’s Just Praise the Lord,” “The King Is Coming,” “There’s Someting About That Name,” “I Am Loved” cih late leh la dawng 400 valte music siam mahmah-a, a khami mahmah hih nupate’ lungtang leh laikung pana hong luangkhia ahi hi. La tampi a phuahte lak vuah hih “Nungta Ahih Man” la mah in a nuntakna vua a thubulphuh uh ahi “nisim nuntakna ah thawhkikna thu tawh nuntakna” kilangsakpen hi. 1974 kumin the Gospel Music Association leh ASCAP-te in “Gospel Song of the Year for 1974” (1974 kumsunga Gospel la ngaihpen) ci-in ciamteh hi. Bill Gaither in hih la a phuahna thu uh hih bangin gen hi: Tawlpi khatsung la dawng khat beek phuak lo-a ka om khit ciang vua ka phuah uh ahi hi. 1960 kumte a beibei laitakin ka gam vuah (America) haksatna tampi om hi. Khamtheih guihtheih kinakzat mahmah-in, “God Is Dead” (Pasian Si Khin) cih upna khang mahmah-a, Vietnam Galpi a nasiat mahmah laitakin ka tapa uh Benji a suah ding hun cing ta hi. Tua laitakin ka ngaihsutna vuah,


“Lawmlawm tazen, hih bang huna nau neih mawk zong mataw!” ka ci uh hi. Kiim le paam-a thupiangte en in ka lung uh kia mahmah hi. Benji hong suak hi. Ta numei nih ka nei khin uh a, ka it mahmah uh hi, tu-a pen ta pasal hong hi a, “How sweet to hold a new-born baby and feel the pride and joy he gives, but better still the calm assurance that this child can face uncertain days because Christ lives”cih lamalte hong phul hi. “Khazih nungta ahih manin zingciang bangbang piang taleh phut zawh nading” hanna hong guana, mite’ ading khiatna a nei dingin ka lam-en uh hi. 1959 kumin ama’ khua Alexandria, Indiana ah Bill Gaither sangsiasep kipana English, literature leh journalism hilh hi. Tua lai ah French leh English a hilh Gloria tawh kimu uh hi. A kiim-a pawlpite ah “Gaither music” ci-in la sakhawm uh a,1962 kumin kiteng uh hi. Tanu tapa 3 nei uh hi – 1964 kuma suak Suzanne, 1969 kuma suak Amy, leh 1970 kuma suak Benjy. 1967 kumin sangsia tawp uh a, laphuah, lakhum nasep kipan uh hi. La album 30 val khum khin uh hi. Kum simin concert 50 ta peuhmah bawl den uh hi. A nasep uh khang mahmah a, Bill Gaither bang business tuamtuam 30 val ah president-in om hi. Recording studio, music hawmkhiatna company, lai khetkhiatna nasep cih bang nasep lianpipite sem uh hi. 1971 kuma kipanin Gloria in laibu bu 5 gelh khin hi: Make Warm Noises, Rainbows Live at

Easter, Because He Lives, Decisions: A Christian’s Approach to Making Right Choices, leh Let’s Make a Memory ( Shirley Dobson tawh a gelhkhop). A pasal tawh kopin la dawng 400 bang phuak hi. 1976 kumin Gaither-te nupa in Fred Bock tawh kopkhawminHymns for the Family of God kici labu hoih mahmah khat khenkhia uh hi. 74. Nuntakna Khomun Break Thou the Bread of Life (Matthew 14:19) Mary Artemisia Lathbury (1841-1913)

William Fisk Sherwin (1826-1888)

Alexander Groves (1842-1909) Chautauqua Literary and Scientific Circle a phuante’ lakah Bishop John H. Vincent (18321920) zong kihel hi. 1874 kuma Lewis Miller tawh kopkhawma a phuat uh ahi hi. New York State sung Finger Lake mun-a Lake Chautauqua a cihna muna Methodist camp-meeting bawlna mun-a kinei den kikhopna ahi hi. Bishop Vincent in Sunday School nasepna thupisa mahmah ahih manin


khuakhal sung Sunday school sia/siamahte kipattah nading ngaihsutna-a a phuatkhiat ahi hi. 1878 kuma kipan Chautauqua Literary and Scientific Circle in literature leh science laibu tuamtuam vaihawmsak-a kum simin July leh August kha sungin kikhopna nei den uh hi. Tua lai-ah lecture tuamtuam leh pawi lahna tuamtuam zong om den hi. Tua lai-a home study course-te New York University in accreditation pia hi. Tua laite a sin peuhmah nipikal khat-in khatvei mun khat-ah kimukhawm uh-a, thu kikupnana nei khawm uh hi. Lawhcing lua mahmah ahih manin tua banga pilna sinna lam kimuhkhopna peuhmah ‘chautauqua’ kici hel hi. Tua lai-a kikhopna pen pilna lam khantoh nading bek ngaihsutna hi lo-a, kha lam mahmah ah phattuamna a om nading tupna ahih mahbangin Bishop Vincent in Miss Mary Artemisia Lathbury’ kiangah tua lai-a kikhawm mite’ ading Laisiangtho sinna tawh kisai la dawng khat a phuah nadingin ngen hi. Miss Lathbury in zong Matthew 14:19 sung a, “Tua ciangin mipite lopa tungah tusak uh hi. Tua anlum nga le ngasa tegel la a, vantung lam ento in, lungdam a koh khit ciangin anlumte a balkham hi. Tua ciangin nungzuite pia a, nungzuite in mipite lakah a hawm uh hi” (ZIV) a cihna mun bulphuh-in taang nih a pha la dawng khat phuak takpi hi. A tang tegel, a paizia kibang hi: (1) Anlumte na balkhap bangin khomun hong balkham in, (2) Khomun thupha na piak bangin na Thu thupha pia in. Thungetna la ngaih mahmah dawng khat hong suak hi. Mary A. Lathbury bel America gam Manchester, New York-ah August 10, 1841 ni-a suak hi a, a nu leh a pate Methodist pawlpi sunga mi thupite ahi uh hi. A pa leh a sanggam pasal nihte ordained pastor vive ahi uh hi. Bishop Vincent tawh kop-a Chautauqua kikhopna a phuante’ lakah hih la phuaknu Mary Lathbury zong kihel hi. Tawlkhat sung sangsia a sep hangin a nunung lam ciangin biakna nasep bek sem zaw hi. Tua taang nihte banah ah mi tuamtuam in behlap uh a, tu-a i sak taang thumna leh taang linate Alexander Groves in a behlap ahi hi. Groves’ phuah late lakah “Day Is Dying in the West” (Tung Sun Ni A Tum Ta A – Xtian La No. 30) zong kihel hi. “Bread of Life” kici hih la-aw bel William Fisk Sherwin in 1877 kum khuakhal sunga a phuah ahi hi. Sherwin bel Baptist pawlpi mi khat hi a, Lowell Mason’ khut nuai ah music pilna sin hi. Aw-a kisa music hilh sia khat suak hi. Sunday school nasepna lunglut mahhmah a, Sunday school-a sak ding la-aw ngaih dawng tampi phuak hi. Choir lasakna ah makai hoih mahmah khat hi a, pianpih siamna leh lungsim khempeuh pia-a sepna tawh makaih den hi. Hih bang siamna leh vakna a neih man mah-in Chautauqua Literary and Scientific Circle in makai dingin teel-a, kum sima kikhopnate ah music director leh chorus director-in om den hi. “Galdona Awng Un” (Sound the Battle Cry), “Ngai In! Ka Kha Aw!” (Hark! Hark! My Soul!), “Day Is Dying in the West” (Tung Sun Ni A Tum Ta A – Xtian La


No. 30), “Worship the Lord in the Beauty of Holiness” cih late zong a aw leh pawlkhatte a mal tawh a phuah ahi hi. 75. Ong Khah Ngei Lo Ding Itna Aw O Love That Will Not Let Me Go (Jeremiah 31:3) George Matheson (1842-1906)

Albert L. Peace (1844-1912)

19th century nunung lama kiphuak late lakah a kideihpen la khat ahi hi. A phuakpa a mit-in khua a mu kiuhkeuh lo mit khua mu lo pastor khat hi a, lungsim gimna nakpi-a a thuakna tungtawna kiphuak ahi hi. Glasgow, Scotland ah March 27, 1842 ni-a suak George Matheson pen a neu tunga kipan a mit hat het lo khat ahi hi. Glasgow University ah pilna sina, a mit hoih lo semsem-a, kum 18 a phak ciangin a mit a taw kiuhkeuh hi mai ta hi. A mit a tawt hangin a university sangkahna zo veve a, Seminary of the Church of Scotland ah zong kah-a sangpi takin ong laimawk hi. 1886 kumin Edinburg a om pawlpi mi 2,000 a pha St. Bernard’s Parish Church ah pastor suak hi. Scotland gam buppi-a thugensiampen pastor-te’ lakah khat-in minthanga Edinburg ah kizahtaak mahmah hi. A thugen ngai dingin mipi tampipi kikhawm den hi. George Matheson in zi nei ngei lo hi. A sanggamnu in kema, ama’ nasep a huh theih nadingin Greek, Hebrew, Latin kamte sin ngiat hi. George Matheson in hih la a phuahna thu hih bangin gen ngei hi: “Hih la pen June 6, 1882 ni-a ka tenna Innellan sia-inn-a ka phuah ahi hi. Tua ni pen ka naunu’ pasal neih ni hi a, ka innkuanpihte khempeuh Glasgow ah taam suak uh hi. Ka tungah kei bek in ka theih na khat hong pianga, ka lungsim hong gik lua mahmah hi. Tua bang lunggimna ka thuakna panin hih la hong gahkhia hi. Ka nuntak sung buppi-a ka laigelh lakah a manlaangpen ahi hi. Kei’ phuah zong hi lo-in ka sung pan aw khat in hong gen bangbanga a gelh bang lel-in ka kingaihsun hi. Minute 5 sungin a la dawng buppi ka zawh bel ka tel mahmah hi. Puahkik zuunkik kul vet lo hi. Kei’ pianpih in rhythm siam ka hi kei hi. Ka la phuah dangte hanciam-a ka gelh phatphat hi a, hih la bel van pana hong kia tawh kibang hi. Tua bangin khatvei beek la ka phuak thei nawn kei hi.”


George Matheson in hih bang la a phuahna ahi zongin, tua banga lungsim gimna a thuakna a hi zongin ngaihsutna tampi om a, ama’ nuntakna-a thupiang khat hang hi ding hi, ci-in ki-um tek hi. Nidangin lawmngaih nei ngei a, kiteen ding dongmah ngim uh hi. Engagement (zuthawl i ci mai tam maw) nangawn a man khin uh hi napi-in a mit hong siat semsem ciangin a lawmnu a hehpih manin a lawmnu tawh kikhen ding hong ngaihsun hi. A lawmnu kiangah, “Kei lah ka mit sia semsema, a sawt lo-in taw ding ahih teh, mittaw khat’ zi a na khantawn na om ding hong deih ke’ng, kikhen mai ni” a cih teh a lawmnu in mang pah mawkin a engagement khutbuh suahkhia in pia kik ziau hi. Amah mah in zong kikhen lel ding a ngaihsutsa a ahih hangin nasa lua mahmah hi. Mihingte’ ki-it kingaihna i cih hi bang hi tazena, “ong khahsuah ngei lo ding itna” bel Pasian’ itna bek mah om ei, cih hong tel mahmah hi. Pasian’ itna i cih “phal hun” cih bang hong nei ngei lo a, hong lencip tinten ding itna hi bek-a, cih hong phawk saan hi. Tua banga a lungsim a nasak mahmah thu a tuahkhakna tungtawna hih la a phuah hi, ci-in ki-um tek hi. [Hih la leh tua a lawmngaihna thu kisai kha kei, tua huna pawlpi sunga buaina a piangsaksak ta Charles Darwin’ phuahtawh ‘evolutionism’ tawh kisai a lunghihmawhna hanga a phuah hizaw hi, a ci pawl zong om hi. Gentehna-in, Edward E. White, Singing With Understanding(Warburton, Victoria, Australia: Signs Publishing Company, nd), 113.] Matheson in a nuntakna a nunung lamin Mangkama kigelh ngei devotional lai laka hoihpen laibu pawlkhat gelh hi. Moments on the Mount, Voice of the Spirit, Rests by the River cihte ahi hi. A la phuahte lakah hih la bek phialmah a kitheipen hi a, ahi zongin la dawng tam simsim phuak hi. “Make Me a Captive Lord, and Then I Shall Be Free” a cih zong ama’ phuah mah ahi hi. Hih la a aw a phuakpa bel tua hun lai-a organ tumsiam-a minthang Albert L. Peace ahi hi. Matheson in a mal a phuah zawh kum khat cianga a aw kiphuak ahi hi. Scottish Hymnal Comittee in George Matheson’ phuah la tawh kituak ding la-aw a phuah nadingin a tuam vilvel-in ngen uh hi. Peace in a genna ah, “Hih la a malte limtaka ka sim khit ciangin a aw ka phuaksuk ziaupah hi. A taw ka tunin a khung lama te a laitui nangawn keu man nai lo ding hi” ci zawzen hi. 76. Ong Sit Tel In Cleanse Me (Late 139:23,24) J. Edwin Orr (1912-?)

Maori melody Arranged by Norman Johnson (1928-1983)


Hih la a phuakpa J. Edwin Orr pen evangelist minthang mahmah khat hi a, tua banah khanlawhna tangthu kan-a laibu tampi a gelh mipil mahmah khat ahi hi. America gam Los Angeles, California a om Oxford Association for Research in Revival or Evangelical Awakening kici kipawlna ah president sem hi. Leitung gam khempeuh phial pana pawlpi makai tampite’ kipawlna hi a, 1974 kuma kipan England gam Oxford-a kibawl kum sim-a kikhopna pana piangkhia kipawlna ahi hi. Evangelical Awakening kici kha khanlawhna tawh kisai thu kan-a kaihkhopna ahi hi. Leitung mun tuamtuam ah hih thu mah genin lecture pia kawikawi-a, kikupkhopna workshop bawl kawikawi hi. Dr. Orr in laibu minthang tampi gelh-a, Mangkam bek hi lo-in leitunga kampau tuamtuamin kiteikhia hi. 1930 kumte in a kikhawngpen best-seller bu khat gelh ngei hi. 1970 kumte in sanga sin theih ding textbook khat-ta kum simin gelh den hi. 1967 kuma kipanin Fuller Theological Seminary School of World Mission ah professor sem-a, a nunung lam ciangin professor emeritus sem hi. Tua lai ah missionary sem dingte tungah leitung mission tangthu hilh a, theologians-te’ tungah evangelistic apologetics hilh hi. James Edwin Orr bel January 12, 1912 ni-in a pa American, a nu Bristish nu leh pate’ sung panin Ireland gam Belfast khua-a suak ahi hi. Pilna sinna sangpi takin nei-a Europe, Asia, Africa, leh America gama university tampi panin sin teekteeka a ngah doctorate degree tampi nei hi. Engalnd gam Oxford Univeristy panin Ph.D degree la a, America gama university minthangpen khat ahi University of California in Los Angeles (UCLA) panin Ed. D degree la hi. 1943-46 sung Pacific Tuipi-a United Sates Air Force ah chaplain (galkapte’ pastor ci mai ni) sem ngei hi. Galpi ven ciangin America gam California ah teng den hi. Dr. Orr pen khualzin mahmah mi khat hi a, leitung gam 150 pha ngei hi. Leitunga khuapi lian 600 te’ lakah 2/3, khuapi 400 val pha ngei hi. A khan sungin Pasian’ ading a sep tampi a om hangin hih “Ong Sit Tel In” cih la ngaih a phuakpa ahihna tawh kiphawk denzaw ding hi. Sak nuam mahmah-a, i lungsim sukha-in Pasian’ ading i nuntak nop nadinga ong “to” den la khat ahi hi. Dr. Orr in hih la 1936 kuma a phuah ahi hi. New Zealand gam Ngaruawahia khua ah Thawhkik Ni Easter hun laitakin Khasiangtho in nakpi-in na sem hi. Easter a tun ma deuh teng mite’ lakah lawpna lianpi khat om hi. Khua sung mun khempeuh ah thunget kikhop kinei phangphanga, mawhna pulaakin khat leh khat mawhna kimaisak, a kilem lote kilemkik cih bangin Khasiangtho nasep ding lam-enin ngaklah-in om uh hi. Easter Sunday kikhopna ah mi tam lua a, zankim-a kikhop nading khat geel pha uh hi. A piangthak nai lo sangnaupang tampite piangthak ziahziah uh hi. A zing ciangin kikhopna khempeuh teci panna bekbekin kizanga “vantungah zong tua ci ngel inteh” cih ding zah-in lasakna khempeuh nuam lua mahmah hi. Tua kha


khanlawhna kizel-a New Zealnad gam Wellington, Christchurch, Dunedin leh Aukland khuate zong lawh hi. New Zealand gam pan Dr. Orr a ciahkhiat ding ciangin tua gam a minam khat ahi Aborigine minam nungakno li in mangpha khakna la Maori pau-in sak uh hi. Po atu rau, I moe a i ho ne; E haere ana, Koe ki pa ma mao; Haere ra, Ma hara mai ano Ki-ite tau, I tangi atu nei ci-in amau’ kampau-in mangpha khak uh hi. Dr. Orr in tua Polynesian la-aw ngaihsa lua mahmah a, tua la tawh kituak dingin hih lamalte Ngaruawahia khua lai-to (post office) ah lai-ip nung khat-a a gelhkhiat ahi hi. Hih lamalte New Zealand gam cialpi leh kha khanlawhna hanga kiphuak ahih hangin Late 139:23,24 pana kila ahi hi: Pasian aw kei hong pheklek inla, ka lungsim thei in; Hong zia-et inla ka lunghihmawhnate thei in. Ka sungah langbawlna lampi khatpeuh a om kha hiam cih mu inla, tawntung lampi ah kei hong kha in.(ZIV) 1930 kumte-in Australia gam leh tua khit cianga Mangkam kipauna mun khempeuh-a Dr. Orr’ cialpite ah hih la kisa den ahih manin leitung buppi ah kizel hi. 1952 kum Brazil cialpi mahmah ah zong Pasian in Portugese kama kitei hih la a kisakna zangin kha khanlawhna tungsak hi. Hih “Moari” la-aw bel “Now Is the Hour” kici leitung la-a zong a kisa la-aw khat ahi hi. Leitung Galpi Nihna hun lai leh 1950 kumte-a minthang mahmah la khat ahi hi.


Dr. Orr in, “Laisiangtho sunga kha khanlawhna kici peuhmah Pasian’ nasep ahi hi” ci-in gen mun mahmah hi. “Lawpna thak hong guan lo ding na hi hiam? (Late 85:6, kei’ own translation). “Na nasepna hong tawhkuangkik in, Topa aw!” (Habakkuk 3:2, kei’ own translation). 77. Pasian In Hong Kem Ding Hi God Will Take Care of You (Late 91:4) Civilla D. Martin (1869-1948)

W. Stillman Martin (1862-1935)

A kuamapeuh in a deih mahmah hih hehnepna leh thapiakna la pen Martin-te nupa in 1904 kuma a phuah uh ahi hi. Martin-te nupa Lestershire, New York-a Practical Bible Training School ah a hawh laitak vua a phuah uh ahi hi. Tua hun laitakin tua sanga president John A. Davis in labu khat bawlbawl-a, a huh dingin Martin-te nupa cial hi. Tua Laisiangtho sangah a taam sungun ni khat pawlpi khat-a thuhilh dingin kisam hi. Amah pen tua hun lai-a thuhilhsiam minthang Baptist evangelist khat ahi hi. A pai nading pawlpi amau omna Laisiangtho sang panin gamla piana, tua Nipi Ni zingsangin a zi dam lo ciitciat sawnsawn hi. A pai nading gamla simsim ahih manin a pai nadingah pai lo-a khawlkik mai ding ngaihsun hi. Tua hun laitakin a tapa un, “Pa aw, Pasian in tuni hua pawlpi ah thu gen dingin hong deih leh nang om loh kal-in ka nu na kem lo ding hiam?” ci kekkak bilbel hi. Reverend Martin in zong hisa pahlian-a, a thuhilh ding kipelhsak lo-in pai pah vingveng hi. Tua ni-a a thuhilhna Pasian in thupha pia mahmah a, mi tampi takin Zeisu Khazih Honpa-in sangin piangthak uh hi. Tua nitak inn a tun ciangin, a zi mahmah zong nakpi-in nuamtuam-a om mu hi. Nuamtuam mawkmawk bek lo-in zingsanga a tapa’ kammal, “Pasian in na kem ding hi” a cih pen la dawng khatin na phuaka na manlah zawzen hi. A nitak ciangin Reverend Stillman Martin in a zi’ lamal phuah tawh kituak ding la-aw phuak-a tuni donga i saksak la-aw hi pah hi. A kumkik ciangin W.S. Martin leh President John Davis in tua Laisiangtho sanga zat dinga a kaihkhop uh labu Songs of Redemption

and Praise sungah kihel pah a, “Pasian In Hong Kem Ding Hi” pen leitung mun tuamtuam-a kideihpen la khat hong suak pah hi. Hih lamal a phuak Civilla Durfee Martin pen August 21,1869 ni-in Nova Scotia (Canada) ah suak hi. Dr. Martin tawh a kiteen ma-in tawlkhat sung sangsia semin laihilh-a, tua kawmin music sin hi. Reverend Martin tawh a kiteen khit uh ciangin a lawmpa’ zinna khempeuh ah zui kawikawi-a a


nasepna nakpi-in panpih thei hi. A nupa un gospel la tampi mah phuak khawm uh hi. Mrs. Martin’ phuah late lakah “His Eye Is on the Sparrow” a cih la bang a minthang phadeuh ahi hi. Tua la bang bel a aw Charles Gabriel in phuahsakkik bilbel hi. March 9, 1948 ni-in America gam Atlanta, Georgia ah si hi. Walter Stillman Martin bel America gam Rowley, Essex County, Massachusetts ah 1862 kumin suak hi. Harvard University ah pilna a sin khit ciangin Baptist pawlpi ah ordination kipia hi. America gam buppi ah Bible conference leh evangelistic thuhilhna nei kawikawi-a minthang mahmah hi. 1916 kumin Martin-te nupa Disciples of Christ pawlpi ah lut uh a, North Carolina-a Atlantic Christian College ah professor of Bible sem hi. December 16, 1935 ni-a a sih dongin Atlantic, Georgia ah teng uh-a, nasepna tangzaii takin nei uh hi. Pasian’ na i sepna ah i tuah ngeisa leh i theihsa ciat mahbangin a kuamapeuh in hehnepna leh thapiakna kisam den hi. Mihingte i upmawh sangin kithanemzaw thei mahmah mawk hi. Martin-te nupa’ phuah hih la mahmah zong tua bang hun cianga mite a hehnem ding leh thathak a guan dinga Pasian’ zat la ngaih ahi hi. 78. Pasian’ Bawlsa Khempeuh Inah All Creatures of Our God and King (Late 145) St. Francis of Assisi (1182-1226)

Music from the Geistliche Kirchengesang of

1623 English translation by William H. Draper (1855-1933)

Arranged by Norman

Johnson (1928-? ) I sak cianga i lungsim hong lawpsak den hih la bel pawlpi tangthu sunga mi minthang mahmah Francis of Assisi in 1225 kuma a phuah ahi hi. St. Francis of Assisi ci-a kitheizaw Giovanni Bernardone bel Italy gam sungtengah vak kawikawi-a Pasian’ thu gena mizawngte a huh den medieval monk khat ahi hi. Mystic khat zong ahi hi. Italy gam Assisi ah 1182 kuma suak hi a, a khangno lai-in galkapin om ngei-a tawlkhat sung a zulhtat mahmah khit ciang, a kum 25 a phak ciangin a nuntakna kikhel-a a sepna khempeuh Ama’


ading ngaihsun kilkel lo-a nungta Zeisu Khazih bangin nungta-a Pasian’ na bek sep ding tup lianpenin nei hi. A nu a pate mihau hi napi-in Francis in tua leitung nate thupisa lo-in a goutanh khempeuh nolh hi. Nuntak nadinga kisam lianteng bek zangin Khazih’ taangmi khat bangin kingaihsuna vak kawikawi hi. Kum 28 a phak ciangin Franciscan Order of Friars phuan-a, ama’ nuntak banga nungta pasal khangno tampi leh numei pawlkhat in pawl uh hi. St. Francis in Pasian’ bawlsa nate (nature) it a, Pasian’ bawlsa leitung vantung nate ah Pasian’ khutma mu thei hi. Tua hun lai-a lim kisuai minthangpen khat bang ci lehang St. Francis in vasate an a piak laitak lim-a kisuai ahi hi. Giotto’ suaih ahi hi. Tuni donga minthang a khangno lai-a a thungetna hibang ahi hi: Lord, make me an instrument of Thy peace. Where there is hatred, let me sow love. Where there is injury, pardon. Where there is discord, unity. Where there is doubt, faith. Where there is error, truth. Where there is despair, hope. Where there is sadness, joy. Where there is darkness, light. O divine master, grant that I may not so much seek to be consoled, as to console. To be understood, as to understand. To be loved, as to love. For it is in giving, that we receive. It is in pardoning, that we are pardoned. It is in dying, that we are born to eternal life. St. Francis’ nuntakna ah a lamdang simsim thupiang kigen tampi om hi. I Topa tawh tamveipi kimu uh hi, ci-in kigen hi. Tua banga a kimuhnate lakah khat bang, La Verne mual sang tungah ni 40 an tanga a om laitak hi, kici hi. Tua huna kipan a khantawnin a khut a khe leh a pumpi tungah i Topa in a liamna hanga a thuak natnate thuak den hi, kici hi. Hih “Pasian’ Bawlsa Khempeuh Inah” (All Creatures of Our God and King) bel St. Francis’ gelh “Canticles of the Sun” sung pana kila ahi hi. A sih ma kum khat lai, 1225 kum khuakhal nisat mahmah ni khat-a a gelh hi, kici hi. A ci nakpi-in na a, a mit khua muhna a man diaidiai laitaka a


phuah hi, kici hi. St. Francis in a nuntak sung tawntung lasakna thupisa mahmah den-a, church music thupi ngaihsut hi. Monastery-a zat dingin hymn dawng 60 val phuak hi. Kum za tampi a bei khit hanga tuni dong a kisasa tua late lakah hih “Pasian’ Bawlsa Khempeuh Inah” (All Creatures of Our God and King) zong khat ahi hi. William Draper in hih la Mangkamin teikhia hi. Amah England gama village rector ahi hi. Hih la-aw bel 1623 kumin Germany gam Cologne ah Roman Catholic hymnal sung khatah kihel khin hi. Tawlpi khat sung a kimangngilh khit ciangin 1906 kumkin London-a kikhen English Hymnal labu sungah hong kihel kik hi. Hih la phuakpa St. Francis’ nuntakna ah i tel zawh loh thu tampi a om hangin tuni donga i sak theih dingin Pasian in lamal, la-aw leh Mangkam-a a kiteinate ah nasem taktak hi, cih kimu thei hi. Rev. S.T. Hau Go in ei Tedim mite’ ading a bun mahmah-in hong teisak ahih manin amah a om nawn loh hangin lungdamna mangngilh kei ni. 79. Pasian’ Hong Itna The Love of God (Jeremiah 31:3) Frederick M. Lehman (1868-1953)

Frederick M. Lehman (1868-1953)

Mun khempeuh-a a kideih mahmah hih la pen Germany gamah 11th century lai-a kiphuak Jewish poem khat tungtawna kiphuak ahi hi. Hih la a phuakpa Frederick M. Lehman in 1948 kumin laihawm sung khatah hih la “Pasian’ Hong Itna” a kiphuahna thu a nuai-abangin gelh ngei hi. Tua hun ma kum 50 lai pawl, a nasep kipat cil lamin, America gam nitumna laizang pawlah, evangelist khat in a thuhilhna hih la taang nunung pen tawh khum hi. Ngaih mahmah-in thuk mahmah ahih manin kiciamteh tek hi. Lehman in zong ciamteh hi. “California lam tungin hun-awng tawmkhat a ngah ciangin tua la taang thumna tawh kisakhawm dingin a taang dang nihte leh a sakkik phuak hi. Tampaza tui thawl koihna singkuang hawm khat tungah laidal them khat tunga a gelh ahi hi.


A taang thumna pen Jew-te laphuaksiam khat-in tuma kum 1,000 lai-a a phuah hi a, Gentile laphuaksiam F. M. Leman in 1917 kuma a lai ciaptehna sunga a kep ahi hi. Hih la a Jewish la-in Hadamut kici a, gual nih ta a pha lavui 90 pha hi. Acrostic (ABC malte khiatna nei-in kigual-a kiphuakte) a kiphuak hi a, a phuakpa’ min mahmah a khupna lamah kihel hi. 1096 kuma Rabbi Mayer in a phuah ahi hi. Amah Germany gam Worms a Jew-te’ kikhopna-a la makai Isaac Nehorai’ tapa ahi hi. Tua poem pen khen nih kisuah thei hi. A masa lamah Pasian pen leitung ukpa, vantung mite a kipan na khempeuh a piangsak Pa ahihna a kiphatna kimu thei hi. Israel mite Pasian’ teeltuam mite ahihna zong tua la sungah kihel hi. A khen nihna ah Pasian’ teeltuam Israel mite leh mi nam dangte a kinialna kimu thei a, Pasian’min a siantho nadingin hih mite in a khang a khangin bawlsiatna thuakin, thahna nangawn a thuakna uh na gen hi. Jew-te in amau’ biakna nusia-in mi namdangte tawh kibanga a om nadingun mi namdangte in a hanciamna uh zong kigelh hi. Ahi zongin Israel mite in hih leitungah muhdahna leh suksiatna a thuak uh hangin hong tung ding leitungah amaute’ Pasian in Ama’ minthan nadinga a teelsa minamte a hihna uh laktel ding hi, cih a upna hangin tua bang mi nam dangte’ hanciamnate a man lohna uh zong kimu thei hi. Tua Hadamut sungah hih la phuakpa in a gen nalamdang khat zong kimu thei hi. Tua na lamdang tawh kisai-in ngaihsutna nam thum bang om hi. A masa-in tua na lamdang pen Thukham Sawm kipiakna a gen nuam hi ding hi, ci-a ngaihsun pawlkhat om hi. Tua hang mahin Shavuot Pawi (Nipikal Pawi, Paisan Pawi pan nipi kal sagih) ni masa ni-in Thukham Sawm a kisim ma-in hih la kisim den hi. Ngaihsutna a nihna ah bel, tua nalamdang pen bang hiam cih lian kithei lo hi, ci-a ngiahsutna ahi hi. A thumna ah, Worms khua-a piang na lamdang hi ding hi, ci-a ngaihsutna ahi hi. German priest khat in Jew-te’ siat nading gen hi. Kumpipa in tua pa’ thugenna langah amau leh amau a kihuut theih nadingun taangmi khat a teel nadingun Jew-te sawl hi. Tua Jew-te’ taangmipa a gualzawh leh a minam bupun kithat lo ding hi, ci-in thupia hi. Jew-te’ langa thugen pa a gualzawh leh Worms khua-a Jew khempeuh kithatmang ding hi, ci-in thupia hi. Jew-te’tell taangmipa gualzo bilbela Worms-a Jew-te in thahna thuak lo uh hi. Hih Jewish poem sung buppi ah Ama’mite’ tunga Pasian in a neih tawntung itna leh lunghihmawhna kilang mahmah hi. Tuipi khempeuh laitui hi-in, Vantung khempeuh laidal hi leh,


Singkung khempeuh laikung hi leh Pasian hong itna gelhsak leng, Tuipi hong bei ding hi, Vantung dimin i gelh zongin Kicing zo lo ding hi Frederick Martin Lehman pen Nazarene pawlpi kem sia hi a, a khantawn-in Indiana leh Illinois state-te ah nasem hi. 1911 kumin Kansas khua ah kituah-a, tua lai-ah Nazarene Publishing House phuan hi. 1953 kumin Pasadena, California ah si hi. A khan sungin poem tampi phuaka, Songs That

Are Different kici labu volume 5 khenkhia hi. 1919 kuma a khet volume nihna ah hih “Pasian’ Hong Itna” la kihel hi. A thu a aw a cinga a gual taktak bel Lehman’ tanu, Claudia (Mrs. W. W. Mays) ahi hi. Nazarene Publishing House ah tawlpi khat sung secretary sem ngei hi. Hih la “Pasian’ Hong Itna” pen a beisa kum tampi lai-a kipan gospel musician peuhmah in nakpi-a a zat uh la khat ahi hi. Tuni dongin labu kici tengah kihel kawikawi hi. 80. Pawlpi A Bul Zeisu Hi The Church’s One Foundation (Ephesians 5:23) Samuel J. Stone (1839-1900)

Samuel S. Wesley (1810-1876)

Pawlpi tangthu a kin mi peuhmah in a pian cil-a kipan tuni ciang dong pawlpi in bawlsiatna leh suksiat nopna tuamtuam thuak niloh hi, cih thu thei hamtang ding hi. Prostestant pawlpite diakdiak in October 31, 1517 ni-a Martin Luther in Cathedral of Wittenberg ah “ninety-five theses” a suan ni peuhmah mangngilh theih ding hi lo hi. Tua “ninety-five theses” sungah tua hun lai-a pawlpite’ upna leh kalsuan ziate a maan lohna kawkkhia-a pawlpite’ ngaihsut theih dingin pulaak hi. Tua zahkhat-in tua hun ma leh tua hun khit tuni ciang dong mah pawlpi a susia nuam mite’ hanciamna panin Pasian’ mizat tampite in pawlpi keemin hu den uh hi.


Hih la a kiphuahna zong tua bang thu hang mah ahi hi. Church of England pastor Samuel J. Stone in 1866 kuma a phuah ahi hi. Tua hun laitakin Anglican pawlpi sungah tua ma kum 3 lai-a kigelh laibu khat tawh kisai-in buaina lianpi om hi. Anglican pawlpi sunga bishop khat mah ahi John William Colenso in Moses’ gelh Laisiangtho bu ngate (Piancilna pan Thuhilhkikna dong) maan taktak lo ding hi ci-in The Penteteuch and the Book of Joshua, Critically Examined a kici laibu khat gelh hi. Anglican pawlpi sunga bishop khat mah ahi Bishop Gray in a langah nakpi-in gen hi. A sawt lo-in tua makai nihte’ kinialnate Anglican pawlpi sung buppi ah hong kizel hi. Hih thu in Samuel Stone’ lungsim vut mahmah a, 1866 kumin Lyra Fidelium (“Lyra of the Faithful) kici labu khat bawl-a, tua sungah “Apostles’ Creed” (Sawltakpite’ Upna Pulaakna) bulphuh-a kiphuak la dawng 12 kihel hi. Upna peeng in a sawt lo-in pawlpi phelkhap kha dinghi cih ngaihsun-a ‘Apostles’ Creed’ bulphuh-in tua upna peeng nakpi langpan hi. Hih la pen tua creed sunga taang giatna ahi, “The Holy Catholic (Universal) Church; the Communion of Saints; He is the Head of the Body” a cihna mun tak bulphuh-a kiphuak ahi hi. Pawlpi kipumkhat nadingin a lutang ahi Zeisu Khazih Topa in nei-a, mihingte’ Laisiangtho khiatzia tuamtuam tungah kingak ding hi lo hi, ci-in Stone kiptakin um hi. A sawt lo-in Great Britain buppi ah hih la kideih mahmah pah hi. Kampau tuamtuamin kitei-a, Latin pau nangawnin kiteikhia hi. Tua zawh kum nih khit ciangin upna thugilte kikum dingin Anglican bishopte London ah kikhawm uh a, Lambeth Conference kici hi. Tangthu-a minthang mahmah tua kikhopna sungah Stone’ phuah hih la, lapi-in kinei hi. La ngaih tampi a phuakpa a hihna tawh minthang mahmah a, ama’ phuah late tampi kikhen pahpha zawzen hi. Ama’ phuah la peuhmah a kigawmin bu 7 pha a, 1909 kuma kikhen a minthang mahmah Anglican hymnal Hymns Ancient and

Modernlabu a kibawl lai-in commitee ah kihel hi. La tampi a phuah hangin tuni donga kisa la hih bek mah om mai hi. Semuel John Stone pen England gam Whitmore, Staffordshire ah 1839 kumin suak hi. Oxford University pan sang a zawh ciangin pastor sem-a, a nuntak sungin London-a pawlpi nih bekbekah sem den hi. Tua lai-ah “mizawngte’ siapa” ci-in itna tawh kisam hi. London khuapi East End a mizawngte leh mi gentheite’ lakah nasem-a, “tua mite’ lakah kikhop nading mun nuam mahmah khat bawlsakin khuamial lakah khuavak tangsak hi” ci-in kiciamteh hi. Ama’ nuntakna pen kawk bang lo-a a siangtho mahmah khat hi a, a tasamte leh a thanemte hehpih den hi. Ahi zongin a upna kiptakin len tinten-a, upna maan lo peuhmah hangsan takin do vilvel hi. Tua hun lai-a kipan laang dinga kipan Laisiangtho up lohna Higher Criticism leh revolutionary philosophies-te peuhmah themkha beek mang lo hi. Pasian’ humuap Laisiangtho a upna ama’ adingin kicing hi. A laigelhte peuhmah “pasal cingtaak khat’ upna tawh khauhtak-a kigen thu, thuhilhna, thungetna, leh phatnate siamtak-a kiheekkhawm” hi ci-in kiciamteh hi.


Stone in hih la a phuah cil lai-in taang 7 pha hi. Tuhun ciangin tua taang 7 te lakah taang khatna, tang nihna, leh taang nganate bek kisa a, tuhun a kisa taang a nunungpen bel Stone’ phuah la taang gukna leh taang sagihna a gual masa 4 te kigawmkhawm ahi hi. Tu huna kisa nawn lo a taang thumna zong lunglut huai peuhmah hi. The Church shall never perish! Her dear Lord to defend, To guide, sustain and cherish, is with her to the end; Though there be those that hate her, and false sons in her pale Against the foe or traitor she ever shall prevail. Hih la a aw a phuak bel Samuel S. Wesley hi a, England gam London khuapi ah August 14, 1810 ni-a suak ahi hi. Charles Wesley’ tupa hi a, ama’ hun lai-in church musician minthangpen khat ahi hi. Kum 29 pha panin Oxford University pan Doctorate in Music degree ngah hi. La-aw tampi phuak hi. “Aurelia” kici hih la-aw bel Latin kama “kham” cihna “Aureus” pana kila ahi hi. “Jeresalem the Golden” (Kham Khuapi Jerusalem) kici la adinga kiphuak la-aw ahi hi. 1868 kumin Lambeth Conference ah Stone’ phuah lamal tawh kibulh hi. 81. Phatna La Doxology (Late 100) Thomas Ken (1637-1711)

Louis Bourgeois (c.1510-1561)

A beisa kum 300 sung gual li bek a pha hih “Phatna La” sanga kisa munzaw la om lo ding hi. Tuni dongin kisasa-a kisasa lai ding hi. Theology bu khempeuh kigawm sangin hih “Phatna la” dawng khat bekbek in Trinity upna hilhcian zaw hi kici hi. “The Protestant Te Deum Laudamus” kici zawzen hi. Hih la a phuakpa pen 17th century lai-a hi a sakte “hi”, hi a sak lohte “hi lo” ci ngam lah lo-a hangtaka thugen den Anglican Bishop Thomas Ken ahi hi. England gam Little Berkhampstead ah


1637 kumin suak hi. A neutungin a nu leh a pate in sihsan-a tagah-in khangkhia hi. Winchester School ah sangkah a, tua lai-ah a unu leh a unu’ pasal, tua hun-a tangthu (history) siam-a minthang Izaak Walton-te in kem uh hi. Tua panin Oxford University ah pilna sina 1662 kumin Church of England sungah ordination kipia hi. Buaina pawlkhat leh lawhcin mahmahna pawlkhat thuahkhawmin nasem hi. Ordination a ngah khit ciangin Bishop of Winchester ading chaplain sem hi. 1679 kumin Hague-a kumpi-inn ah English chaplain sem dingin Holland kipaisak hi. Dutch khuapi-a thunei mite’ siatna genkhia ngam lua ahih manin a kumkik ciangin kiciahkiksak hi. England gam a tunkik ciangin Kumpi Charles II in ama’ chaplain khat-in koih leuleu hi. Kumpipa’ mawhnate kawkin ko ngam mahmah zel hi. Ahi zongin Kumpi Charles in tua banga a hanna thupisa mahmah zawsop bilbel hi. “My good little man” ci-in minphuah a, chapel hun a tun ciangin, “Ken in ka khialhna bangteng a gen tam thu ka va ngaih loh phamawh in cei” ci den hi. A tawpna ah Kumpipa in Bath leh Wells gamteng uk dingin bishop-in koih hi. Bishop a suah zawh ni 12 pha panin a lawmpa Kumpi Charles II si mawk hi. A sawt lo-in kumpi thak King James II in “the Royal Declaration of Indulgence” simkhia dinga a sawl ciangin ut lo ahih manin kumpipa hehsak pahlian a, Anglican Church makai dang 6 tawh Tower of London ah thong kikhum hi. A mawhna pan kipengsak a, ahih hangin kumpi kah thak William III in a bishop hihna pan lakhia hi. A nuntakna nunung lamteng a lawm it mahmah Lord Weymouth inn, Longleat, Wiltshire ah om a, tua lai ah 1711 kum, ama’ kum 74 a phak ciangin si hi. Bishop Ken in la dawng tampi phuaka pawlpi sungah tua hun lai-a kizang Psalmody leh Bible canticles te bek sasa lo a, thu um mite in Pasian a phat nop bang vua a phat dinguh a lunggulh den mi khat ahi hi. Laisiangtho sunga Late bek ahi lo biakna la a phuak masa pawl ahi hi. 1673 kumin Thomas Ken in A Manual of Prayers for the Use of the Scholars of Winchester

College kici laibu khat gelh hi. Tua laibu sungah Bishop Ken in sangnaupangte in nisim-a a sak dingua a deih la dawng 3 hel hi. Tua late “Morning Hymn,” “Evening Hymn,” “Midnight Hymn” kici late ahi hi. Tua la khempeuh tu-a i sak den “Phatna La” tawh kikhum den hi. Bishop Ken in hih late a phuah khit ciangin zingsang simin a devotion lak ciangin “Morning Hymn” sa dena tamngai tum kawm hi, kici hi. Hih la-aw pen “Old Hundredth” kici a, Christian hymn la-aw khempeuh lakah a mingthangpen ahi hi. France gam Paris ah 1510 kum pawla suak Louis Bourgeois in a phuah ahih kei leh a kiphuaksa a lak hi ding hi, kici hi. 1541 kumin Switzerland gam Geneva ah kisuan-a, tua lai-ah John


Calvin nung zui-a Reformed Reformation Movement ah nakpi-in kihel hi. 1562 kuma kikhen Geneva

Psalter a kikhetkhiat zawh nadingin nakpi-in pang hi. Hih la-aw bel French pau a Late 134 tawh sak dinga kiphuak ahi hi. Anglo-Genevan Psalter ah 1551 kumin kihel khin hi. Hih la-aw tawh a kibulh masapen Mangla pen William Kethe’ phuah Late 100 kiphuak, “All People That on Earth Dwell” hi a, tua hang mah in hih la-aw min “The Hundredth” kici hi. 1696 kumin Tate leh Brady-te in a kaihkhop uhNew Version a khetkhiat uh ciangin hih la-aw a kizang ngeisa ahihna a lah nadingun “Old” cih kammal tawh lak uh a, tua huna kipan “Old Hundredth” a kici ahi hi. a khetkhiat uh 82. Si-a Khut Guak Masuan Ding Maw? Must I Go-and Empty-handed? (Daniel 12:3) Charles C. Luther (1847-1924)

George C. Stebbins (1846-1945)

1877 kumin Evangelist A.G. Upham in America gam New England kual-a Rev. Charles C. Luther in pastor a sepna pawlpi khat-ah cialpi bawl ngelhngelh hi. Tua cialpi kipat ni-in Rev. Upham in ni bangzah hiamkhat sung thu kigen dingte’ thulu genkhol hi. Tua hun lai-a zatzia bangmah-in a masa lamteng piangthaksa thu ummite’ ading thuhilhna nei hi. A deihna taktak-ah a piangthaksa thu ummite Pasian tawh a kalsuan maan-a thu um nai lote’ tungah teci panga kikhopna sungah mi a kaihkhop theih nadinguh ahi hi. A muibun mahmah zatzia khat ahi hi. Tua bang thuhilhna a kineih laitak nitak khat, Evangelist Upham in a thuhilhna thulu dingin, “Na Kumpi Lukhu Ading Aksi,” ahih kei leh “Khamangthangte’ Tunga Teci Panna A Thupina” cih thulu teel hi. A thuhilhna sungah gentehna khat gena, a pianthak khit kha khat pha pana tuahsiatna khat tungtawna si dinga om tangval khat thu, thupiang takpi khat gen hi. A natna nasia semsem-a, nungta lo mai ding cih a kitel semsem ciangin a piangthak mahmah a lawmte khat in sih ding a lau hiam cih dong hi. Ama’n dawngkika, “Lawm aw, Zeisu in hong hon khin ahih manin sih ding peuhmah kihta ke’ng. Ahih hangin piangthaka Amah ka theih khit kei bangmah-a mawhnei mi khat beek Ama’ kiang ka tut zawh loh zawzen! Sih ding bel lau ke’ng; ahi zongin pai taktak leng – khut guak masuan-a pai takpi ding ka hih zawzen!” ci-in thum ngaungau hi. Tua thuhilhna, a diakdiakin tua tangvalpa’ tangthu in Rev. Charles C. Luther’ lungsim sukha lua mahmah-a la dawng khat phuak hi. Rev. Upham in thu a gengen laitak mah-in a Laisiangtho


sunga laidal khat tungah hih lamalte gelhkhia samsam hi. Khawl het lo-in gelh hi. Ngaihsut kul vet loin a lungsim sungah phul zuahzuah lel hi. Providence, Rhode Island-ah cialpi bawla om George C. Stebbins kiangah a tangthu a cingin gena a phuahsa hih la khak hi. George Stebbins in a la-aw ding phuaka, “Ka la-aw phuahsa khempeuh lakah a ol-penpen pawl hi” ci-in genkik hi. Hih la-aw phuakpa George C. Stebbins pen American gospel music a mi minthang mahmah khat hi a, February 26, 1846 ni-in Canada gam Orleans County, Ontario ah suak hi. Orleans County pen tuizeu minthang mahmah Niagara Falls pan nisuahna leilu lam tai 50 pawla om ahi hi. Kum 23 a phak ciangin America gam Chicago ah lalsukin Lyon and Healy Music Company ah nasem hi. 1874 kumin Boston ah kisuanin Clarendon Street Baptist Church ah music director sem hi. 1876 kumin amah tawh nasemkhawm dingin D.L.Moody in sam a, kum 25 sung Moody leh Sankey-a kipan evangelist minthang George F. Pentecost leh Major D.W. Whittle-te tawh kithuah-in la makai, choir director, la-aw phuak, gospel la kaikhawma a khenkhiapa cih bangin om hi. 1876 kumin Philip P. Bliss a sih vat mawk ciangin tua hun laitaka a labu khetna ah Ira D. Sankey panpih uh a, George C. Stebbins leh James Mcgranahan-te’ [anpihna tungtawnin Sankey in Gospel Hymns, bu thumna, bu lina, bu ngana leh bu guknate khenkhia zo hi. La minthang tampite a la-aw ama’ phuah hi a, hih la, “Si-a Khut Guak Masuan Ding Maw?” (Must I Go-and Empty-handed?), banah, “Siantho Nang Hun Zang In” (Take Time to Be Holy), “Kei’ Dahna Khualmial, Koltanna Pan” (Jesus, I come), “There Is a Green Hill Far Away” (Khuapi Umna Kulh Pua Lam – Xtian La No.101), “Ye Must Be Born Again” (Nih Vei Na Suak Kik In – Xtian La No. 464), “Savior, Breathe an Evening Blessing” (Topa aw, Ka Ihmut Ma-in – Xtian La No. 34), “Saved by Grace” cih late kihel hi. 1924 kuma a khet ama’ tangthu leh a khan lai-a thute a gelhna Memoirs and

Remeniscences kici laibu tungtawnin George C. Stebbins’ thu cing takin kithei thei hi. Pasian’ piaksa nuntakna man nei takin zanga, a kum 91 a phak laitak, October 6, 1945 ni-in Catskill, New York ah si hi. 83. Siangtho, Siangtho, Siangtho Holy, Holy, Holy (Kilaakna 4:8-11) Reginald Heber (1783-1826)

John B. Dykes (1823-1876)


Hih la a phuakpa Reginald Heber pen England gam Cheshire ah April 21, 1783 ni-a suak hi a, a nu leh a pate minuamsa, pilna sangpi a neite ahi uh hi. Kum 17 a phak ciangin Oxford University ah pilna sin kipana, tua lai-ah a laipilna leh laigelh lam a vakna mite’ phawkkhakin om khin malam hi. 1803 kum, Oxford University ah a om lai-in English poem khat a phuahna hangin “Newdigate prize” kici pahtawina khat ngah ngei hi. Anglican pawlpi ah ordination kipia a, kum 16 sung England gam nitumna lama khuaneu mahmah khat ahi Hodnet ah sem hi. A nasep sung tawntung tat le heek siam Christian lungsim thupi a paii mi khat-in kiciamteh hi. Lai tampi a gelh mi, magazine tuamtuamah poem, hymn leh lai mahmah a gelh denkeii khat-in kithei hi. Kum 43 pha a a sih ma kum thum lai, 1823 kumin Bishop of Calcutta sem dingin India gam kipaisak hi. Ama’ khawk zai mahmah a, India gam bek hi lo-in, Island of Ceylon leh Australia gam buppi zong kihel hi. A nasep tamin gik mahmah a, khuahun lah lum mahmah sawnsawn ahih manin a pumpi-in lel lua mahmah hi. Nipi Ni zingsang khat India mite tampi kikhopna mun innpualam kikhopna khat ah India mite’ ngeina hoih lo “caste system” (nam pi nam neu kideidanna) a hoih lohna nakpi-a a gen khit ciangin a nisa thuakna tawh “sun stroke” ngah si vat mawk hi. Hun nai het lo pi-a a sih zawh kum khat a cin ciangin a nusiat a zi leh a lawmte in ama’ phuahsa hymn dawng 57 tengkhia-in khenkhia uh hi. Tua late tuni dongin kisasa lai hi. Hih la bel a phuakpa Heber in pawlpi sunga pawi tuamtuam leh hun thupi tuamtuamte tawh kizui-a zat dinga (liturgical) a phuah hi a, Trinity Sunday-a zat ding a cih ahi hi. Trinity Sunday bel Thawhkik Nipi (Easter) khit nipikal 8 cianga tung ahi hi. Tua Nipi Ni a deihna taktak bel Trinity kici mimal thum Pasian khat upna kipsak phatphat nading ahi hi. Laisiangtho sungah “trinity” cih kammal a om lian loh hangin Pasian khat bek om-a, khat le khat kikim liana tawntung a hikhawm Person (mimal ci pong ni) om hi cih bel kitel mahmah hi. Heber in hih la a phuah lai-in a kammal zatte nakpiin tenga kidawm mahmah hi, kici hi. Pasian leh biakna thu a kithupisak ding a deihna hi. “Vuuk Paakna Gam Dawn Panin” (From Greenland’s Icy Mountains) a cih la zong Reginald Heber’ phuah mah ahi hi. Hih la-aw pen “Nicaea” kici a, AD 325 kuma Asia Minor-a kibawl Council of Nicaea a kisamsak min ahi hi. Tua kikhopna ah Trinity upna kisittel-a maan taktak hi ci-in kikipsak hi. Christian upna-a a bulpi, a om loh a phamawh upna hi, ci-in kikipsak hi. 1861 kumin 19th century hun lai-a England gama church musician minthang mahmah Dr. John Bacchus Dykes in hih lamal tawh bulh


dinga a phuah hilhial ahi hi. John B. Dykes in la-aw 300 val na phuaka, a tamzaw tuni dongin kisasa lai hi. John Bacchus Dykes pen England gam Hull ah March 10, 1823 ni-in suak hi. 1847 kuma Cambridge University pan sang a man khit ciangin Church of England sungah hanciam takin nasem hi. 1861 kumin music khantoh nadinga a sepnate, hymn aw 300 val a phuahna pahtawina-in Durham Univeristy in Doctor of Music Degree pia hi. A la-aw phuahte Victorian hun lai la-aw kiphuakte lakah a ngaihpen-in kiciamteh hi. John B. Dykes’ phuah la-awte lakah hih la “Siangtho, Siangtho, Siangtho” (Holy, Holy, Holy) banah, “I Heard the Voice of Jesus Say” (Jesu in Hih Bang Ong Ci Hi – Xtian La No. 158), “Jesus, the Very Thought of Thee” (Jesu Aw, Kong Lungngaih Bek Zong-Xtian La No. 234), “Eternal Father, Strong to Save” (Pa Pasian Aw, Na Khut Muanhuai-Xtian La No. 435), “Lead Kindly Light” (Khuavak Gi Aw-Xtian La No. 197), “Ride On, Ride On in Majesty” (Tuang Ou, Tuang Ou-Xtian La No. 91), “The King of Love My Shepherd Is” (Kei Ong Cingpa, Itna Kumpi – Xtian La No. 44), leh “O for a Closer Walk With God” cihte kihel hi. 84. Singlamteh Galkap Hi Lo Ka Hiam? Am I a Soldier of the Cross? (I Corinthians 16:13) Isaac Watts (1674-1748)

Thomas A. Arne (1710-1778)

Isaac Watts’ khan lai-in state Church of England pana paikhia Dissenters-te nakpi-in kibawlsia hi. Tua banga paikhia pawlpite Free Churches kici hi. 17th century leh 18th century hun lai-a tua bang thu ummite tampi in a upna uh hangin thonga khumna thuak uh hi. Hih la phuakpa Isaac Watts’ pa mahmah zong a upna hangin Isaac Watts a suah laitak thonga a kikhum laitak ahi hi. Isaac Watts’ pa bel England gam Southampton-a dissenting Congregational church-a upa laithei pha mahmah khat ahi hi. Isaac Watts-te banga a upna uh lau peuhmah lo-a pulaak ngam thuhilh mi tampi hong khangkhia hi. Hih lamalte mahmah i et ciangin tua banga upna kician mahmah a neihna kimu thei hi. Hih la bel 1724 kuma “Holy Fortitude or Remedies Against Fears” thulu tawh thu a hilh khit phet-a a


phuah ahi hi. I Corinthians 16:13 bulphuh-a kiphuak ahi hi.

“Note kikem un, upna ah kiptakin ding

un; pasal hangte hi un, thahat un” (I Corinthians 16:13 ZIV). Hih la a phuah khit ciangin Watts in hih la-aw mah tawh sak theih dingin taang khat phuahbeh lai hi: I’m not ashamed to own my Lord, Or to defend His cause; Maintain the honour of His Word, The glory of His cross. “Singlamteh Galkap Hi Lo Ka Hiam?” la bel “Father of English Hymnody” kici Isaac Watts’ puah la dawng 600 valte laka khat ahi hi. Thuhilhsia leh laphuaksiam khat ahih banah Pasian’ thuthuk thugil theology leh philosophy a kin mahmah khat hi a, mipil taktak khat a hihna a laibu gelhte’ tungtawnin kithei thei hi. A laibu gelhte’ lakah Treatise on Logic, Elements of Geography and

Astronomy, Philosophical Essays, leh Improvement of the Mind cih laibute minthang mahmah hi. A textbook gelh Logic bang bel Oxford University-a kipan America gama college minthang khempeuh phial-ah kizang hi. Pilna sang mahmah nei-a, na tampi a semkhia pa ahih hangin ama’ nunga khangthakte’ adinga a nusiat hih la “Singlamteh Galkap Hi Lo Ka Hiam?” banga la ngaih tampi a phuahna hangin kitamtheihzaw hi. England gam Southampton ah July 17, 1674 ni-a suak ahi hi. Anglican pawlpi pana paikhia dissenting Congregational pawlpi sunga pilna sangpi a nei upa khat’ tapa hi a, unau 9 a phakna vuah a upen ahi hi. A neu tunga kipan mah-in lailam va pah a, kum 5 a phakin Latin, kum 9 a phakin Greek, kum 11 a phakin French (Piancik pau), kum 13 a phakin Hebrew sin-in siam mahmah mawk hi. A kum tawm mahmah lai mah-in la tuamtuam phuaka hoih thei mahmah sawnsawn hi. Isaac Watts pen “Mangkama hymn kiphuahna leh kisakna a piankhiatna pa” ci-in kiciamteh hi. A neu lai-in Congregational pawlpite ah Psalms la bek kisa a, a kiseh upa khat in samkhol daudau-in tua nungah mipi-in tua late ol sak duaiduai uh hi. Tua lamalte zong khum het lo thei hi. Watts in nuamsa het lo hi. Khatvei bang, “Pasian phatna lasak pen biakpiakna ah vantung tawh a kinaipen hi napi-in, leitunga ei’ sak dan pen a suksiapen hi mawk hi” ci ngei hi. Nipi Ni zingsang khat tua bangmah a lasak nuam het lo kikhopna pan a ciah ciangun phun kha leuleu hi. A pa in, “Bang hang


tu-a sanga hoihzaw khat hong pia pah lo na hia, tangvalpa?” ci giap hi. Tua ni nitum ma-in Isaac Watts in a la phuah masak pen zo khin pah a, mipite in zong lawptakin sang uh hi. Khango laphuaksiampa Iassac Watts in zong la dang tampi phuah ding hong tum pah hi. Kum nih sung Wattsin Nipi Ni sima mipi’sakding la thak phuak den hi. Nidanga a saksak uh Pslams-te zong “Christian-suah” ding ci-in Thuciam Thak thute leh paizia tawh kituakin bawlpha-in phuaka tuate lakah “Jesus Shall Reign,” “O God, Our Help in Ages Past” cihte minthang deuh hi. Naupangte’ la “I sing the Migthy Power of God” zong ama’ phuah ahi hi. Tua banga Psalm lasakna pan pialkhia-a a thak a phuat manin pawllkhatte bangin mihai bangin ngaihsun zawzen uh hi. 1707 kumin ama’ phuahsa la dawng 210 a pha Hymns and Spiritual Songs kici labu khat khenkhia hi. Mangkama kikhen ngei Hymnal lakah a masapen ahi hi. Kum 12 khit ciangin Psalms of

David kici Late la-a kiphuak labu khat khenkhia leuleu hi. Tua late a phuahna ah Thuciam Lui sunga Late Thuciam Thak thu tawh kituak dingin phuaka, Christian biakiaknate ah zang hi. November 25, 1748 ni-in si a, Anglican pawlpi pana paikhiate’ laka minthang mahmah The Pilgrim’s Progress laibu gelhpa John Bunyan-a kipan dissenting maikaipite’ kivuina han London-a Bunhill Fields Cemetery ah kivui hi. England gam mi khat’ tunga kipia thei pahtawina khempeuh laka sangpen a kipiakna in Westminster Abbey ah Isaacs Watts phawkna mualsuang khat kiphut hi. Isaac Watts bel “Leitung Lungdam, Topa Hong Pai” (Joy to the World), “Vanglian Kumpipa’ Hong Sihna” (When I Survey the Wondrous Cross), “I Sing the Mighty Power of God” (Phat Un, Pasian’ Vang Lian Mahmah – Xtian La No.37), “Jesus Shall Reign” (Jesu Mang Ding – Xtian La No. 353), “O God, Our Help in Ages Past’ (Tangtuan Pana Hong Siam Pasian – Xtian La No. 409) cih la ngaihte a phuakpa ahi hi. Hih la-aw “Arlington” pen Thomas A. Arne’ phuah Artexerxes pana kila ahi hi. Arne bel 18th century lai England gama la-aw phuaksiamte’ laka minthangpen khat ahi hi. Hih la-aw bel 1784 kuma kikhen Sacred Harmonies hymn la-aw bu sungah kihel masapen hi. 85. Tanglai Pate’ Upna Faith of Our Fathers (Late 22:4) Frederick W. Faber (1814-1863)

Henri F. Hemy (1818-1888) Adapted by James G. Walton (1821-1905)


Hebrews 11 sungah upna pa tampite’ thu kimu hi. Pasian a upna hang vua a nuntakna uh a pia velvel upna pate’ thute i sim ciangin hong lawpsak-a hong hangsak hi. Thuciam Thak a kigelh cil hun-a kipan upna thu a hutna uh hanga a nuntakna uh a na pia mi tampi na om khin hi. Tangthu siamte’ genna ah i Topa’ kikhailup hun-a kipanin upna hanga thahna a thuak mi a kigawmin awn 50 peuhmah pha khin ding hi, ci uh hi. Tuhun, mite pil khin a kicih hun nangawnin, upna hanga bawlsiatna leh bawlsiatna gentaak loh thahna nangawn a thuak mi tampi om lai hi. Hih la a kisak simin Hebrews 12:1,2 a, “hih zah taka a tam teci meiipite in hong um ahi ciangin” a cih misiangthote etteh-in i “mai-a kiciamtehsa tai kidemna” sikdo taka i tai ding hong phawksak den hi. Christian upna tangthu ah nuntakna sangin Pasian upna a thupisakzaw mi tampite’ gou a luah i hih lam i phawk den ding hoih hi. 1st century hun lai-a thu um mite leh Roman Catholic pawlpite’ bawlsiatnate, Louis XIV hun lai France-a bawlsiatna thuak Huguenots-te, a hih kei leh biakna lam bawlsiatna a thuak mite in suahtakna lunggulh-a gamthak a satna pan un America kici gam thupi mahmah khat hong piankhiatnate zong gengen theih ahi hi. Ahi zongin hih “Tanglai Pate’ Upna” la sunga kigen tanglai pate leh a upna bilbel uh bel 16th century lai-a thahna a thuak Roman Catholic makaite leh a upna uh a kigenna ahi hi. Hih lamalte a phuakpa Frederick William Faber pen England gam Calverley, Yorkshire ah June 28, 1814 ni-in suak hi. A pa Pasian’ nasem khat hi a, Calivinism upna ah khauhtak-a kipantah khat ahi hi. 1843 kum, Oxford University ah pilna a sinna a zawh ciangin Elton, England-a Anglican pawlpi neu khat ah minister-in om hi. A khangno lai-in Roman Catholic upna leh ngeinate nakpi-in langpan hi. Ahi zongin tua hun laitak pen Oxford Movement ahih kei leh Tractarian Movement in Anglican pawlpi nakpi-a a nawk laitak hi a, Wesley-te unau in mimal pianthakna uanggen-a lai nangawn a thei lo mipite in san nop a sak mahmah laitakin, laithei mipil zawdeuh-a kinei Oxford Movement makaite in pawlpi ngeina tuamtuamte (liturgical and ceremonial church services) tungtawnin biakna maan taktak kinei thei hi, ci-in gen uh hi. 1833-1850 hun sungtengin Oxford Movement in England gam biakna kalsuanzia zo mahmah a, Anglican Church makai tampite Roman Catholic pawlpi ah lut uh a, pawlkhatte in AngloCatholics a kici khat phuan helzen uh hi. Faber zong a nasep kipat cil lamin Oxford Movement in zo sim mahmah hi. Anglican Church minister a sep zawh kum thum khit ciangin Roman Catholic pawlpi ah lut hi.A sawt lo-in Father Wilfrid cih min ngah pah hi. Roman Catholic pawlpi ah a lut khit a sawt lo-in tua pawlpi sungah mipi la kisam


mahmah cih mukhia hi. Anglican pawlpi sung, a diakdiakin a evangelical lam deuhte ah mipi laksakna bangzah in thupi cih thei ahih manin Catholic pawlpi tangthu leh upna a khangsak ding la phuah ding tup lianpenin nei pah hi. Kum 49 pha a a sih ma-in tua bang la dawng 150 phuak takpi hi. Tua banga a hanciamnate pahtawina-in Pope in Doctor of Divinity Degree pia hi. Faber in Great Britain gamah Henry VIII in kumpi a sep laitak, Anglican Church a kiphuat cil lai-a thahna a thuak a makaite uh a kiphawkkik nadinga hih “Tanglai Pate’ Upna” a phuah ahi hi. Hih lamalte 1849 kuma Faber’ kaihkhop Jesus and Mary: or Catholic Hymns for Singing and

Reading labu sungah kihel hi. Ni khat ni ciangin England gam buppi Roman Catholic suakkik ding cih Faber’ lam-etna ahi hi. Tuhun-a kisa “Tanglai Pate’ Upna” la sunga kihel lo, a phuah cilna sunga taang khat bangah hibangin gen hi: Faith of our fathers! Mary’s prayers Shall win our country back to thee; And through the truth that comes from God, England shall then indeed be free. Faith of our fathers, holy faith! We would be true to Thee till death. “St. Catherine’s Tune” kici hih la-aw bel Roman Catholic laphuaksiam minthang Henri Hemy’ phuah ahi hi. Amah England gam Castle-Upon-Tyne ah November 12, 1818 ni-in suak hi. Tynemouth-a pawlpi ah a kizahtaak mahmah organist leh la-aw phuaksiam ahi hi. 1864 kumin a kideih mahmah Catholic Hymnal, Crown of Jesus kaikhawmin khenkhia hi. Hih la-aw bel “St. Catherine, Virgin and Martyr” kici Catholic a,4th century hun lai-a thahna a thuak Catherine of Alexander pahtawina-a a phuah ahi hi. 1874 kuma a khet Plain Song Music for the Holy Communion

Office kici labu sungah “Faith of our fathers, holy faith, we will be true to Thee till death”a cih teng James G. Walton in a behlap ahi hi. 86. Tangthu Hong Gen In Tell Me the Old, Old Story


(Sawltakte Tangthu 9:34) Arabella Katherine Hankey (1834-1911)

William H. Doane (1832-1916)

Evangelical Christian-te laka “Clapham Sect” a kicite’ laka khat ahi Arabella Katherine Hankey’ phuah ahi hi. (“Clapham Sect” i cih bel Clapham-a teng mihau Anglican Evangelical-te kilawhna min ahi hi. 1844 kuma kihawm Edinburg Review sunga article khat ah Sir James Stephen in tua mite lawhna-a a zat min kizang suaksuak ahi hi. “Clapham Sect” sungah mi minthang tampi oma, tuate’ lakah England gama sila neihna nakpia langpan William Wilberforce, bank nasepna lama minthang mahmah Henry Thornton, Clapham-a rector John Venn, East India Company-a director sem ngei Charles Grant, governor-general of India a sem ngei Lord Teignmouth, barrister minthang mahmah James Stephen, Evangelical makai minthang mahmah Zachary Macaulay, Parliament-a dissenting member William Smith-te kihel uh hi.ZKK) 1866 kumin in Miss Hankey in i Topa Zeisu’ nuntakna tawh kisai la dan-a kiphuak laibu khat gelh hi. Tua kum mah-in a pumpi dam het lo-a, i dam loh i hat loh laitakin kammal telnop nono tawh lai gelh lehang mi kim in telnopsa hi, ci-in phawk hi. Tua mah tawh kizui-in Eden Huan panin Bethlehem bawngkuang sung, tua pan i Topa leitungah a om lai-a a nasepnate gelhkhia hi. Tua laibu 1868 kumin kikhenkhia a, “The Old, Old Story” cih thulu tawh kihawmkhia hi. Khen nih kisuah-a, a masa lamteng “The Story Wanted” kici a, 1867 kumin kikhen hi. Tu-a la-a i sak pen hi pah hi. A nunung lamteng “The Story Told” ci-in kikhenkhia leuleu hi. Tua laibu kideih mahmah-a, kampau tuamtuamin kitei hi. 1867 kumin Canada gam Montreal-a kibawl leitung buppi YMCA kikhopna ah William H. Doane zong kihel hi. Tua kihkopna ah Mangkang galkapmang minthang mahmah Major-General Russell in Miss Hankey’ phuah poem a masa lamteng simkhia hi. A sim kawmkawmin a khitui tolh datdat-a, tua kikhopna sunga kihel mi peuhmah khitui luang lo om lo hi. Pasian’ hong itna a thakin phawk tek uh hi. Kikhop man ciangin William Doane in tua ladal dal khat ngen pahlian hi. Tua zawh nipikal bangzah hiamkhat khit ciangin White Mountains lam manawh-in sakol leeng tuangin Glens Falls, New York pan William Doane dingkhia hi. Lampi ah tua Miss Hankey’ phuah poem sim kik hi. Tua la a sim kawmin Canada gam kikhopna-a Mangkang galkap mangpa’ thugennate ngaihsun kik hi. A tupna mun a tun ma-in a la-aw ding a phuak khin hi ziau leuleu a, la ngaih mahmah khat hong piangkhia hi. Nitak ciangin a lawmte tawh tua la thak sa uh-a, a kisak masaknapen ahi hi.


Kum khat khit ciangin Moody-Sankey cialpite-a choir makai church musician minthang mahmah William G. Fisher in Miss Hankey’ la a nunung taang li teng a aw phuaka “A Thu Ka Gengen Nuam Hi” (I Love to Tell the Story) kici la ngaih mahmah khat hong piangkhia leuleu hi. Hih lamal phuaknu Arabella Katherine Hankey bel England gama banker hau mahmah khat’ tanu hi a, 1834 kumin suak hi. A nu leh a pate Anglican pawlpi sunga kilang mahmah mite a hih uh hangin Evangelical lam pawlzaw den uh hi. A pa pen Anglican pawlpi leh England gam a thuzawh zo mahmah Clapham Sect-a member khat ahi hi. A neutunga kipan mah-in “Kate” ci a kisam Katherine zong a pa mahbangin evangelical lam mah-a pang den ahi hi. London khua sunga mizawng mihau a kuamapeuh adingin Sunday school phuan kawikawi-a, lawhcing mahmah hi. Tua Sunday school pana khangkhia khangno tampite hunbut-a Pasian’ nasem suak uh hi. Laibu zong tampi mah gelha, Bible Class Teaching kici Anglican pawlpi sunga confirmation tawh kisai laibu leh la dana kiphuak lai tampi gelh hi. Tua laibute a kizuakna pana kingah sum peuhmah gamdang mission nasepna-in kizang den hi. Kum 30 pha panin dam lohna lianpi thuaka, damdam-a a noptuam ciangin a tunga i gen Topa Zeisu’ nuntakna tawh kisai laibu a gelh ahi hi. Hih “Tangthu Hong Gen In” la a aw a phuak William H. Doane bel America gam Preston, Connecticut ah February 3, 1832 ni-in suak hi. Mihau mahmah khat hi a, factory president khat ahi hi. A om ngei nai lo van-zat thak 70 phuankhia hi, kici hi. Music lam a uk mahmah hangin nasep-a nei bel hi lo hi. Tua hun lai-a gospel musician minthang mahmah khat hi veve hi. A nuntak sung buppi Mount Auburn Baptist Church of Cincinnati, Ohio ah pawlpi mi-in om den-a, kum tampi sung Sunday School superintendent leh choir leader sem hi. A la-aw a phuah gospel la dawng 2,000 val hi. Hih la “Tangthu Hong Gen In” (Tell Me the Old, Old Story) banah, “A Sia Ding Honkhia In” (Rescue the Perishing), “Hong Paisan Ke’n Migi Topa”(Pass Me Not, O Gentle Savior), “Nang A Hi’ng, Topa”(Draw Me Nearer), “Singlamteh Kiang”(Near the Cross), “Pasian’ Min Pha Ta Hen”(To God Be the Glory), “Zeisu Min Manpha Na La In” (Take the Name of Jesus) cihte kihel a, a tamzaw-in Fanny Crosby’ laphuahte a aw phuahsak denzaw hi. 87. Tawntung Ang Sungah Khawl Ta’ng What A Fellowship, What A Joy Divine/ Leaning On the Everlasting Arms


(Thuhilhkikna 33:27) Elisha A. Hoffman (1839-1929)

Anthony Johnson Showalter (1858-1924)

Hih la-aw a phuakpa Professor Anthony Johnson Showalter in a khan sungin la-aw ngaih tampi phuak hi. La ngaih tampi kaikhawmin khenkhia hi. Tua banah Rockingham County, Virginia a lasak sinna sangah sangsia zong sem lai hi. George Frederick Root leh Chicago-a mi minthang dang pawlkhatte’ khut nuai-a khangkhia khat ahi hi. France, England leh Germany gamte ah zong music sin lai hi. Zan khat, tawlkhat sung a taamna Hartselle, Alabama ah a ciah ciangin nidanga South Carolina-a a sangnaupang ngei nihte’ laikhak in na dawntuah hi. Tua laikhakte sungah a sangnaupang ngeite in a innsung tuahsiatna uh ko uh hi. A ni kibang lianin a zite un sihsan-a a dah luatna uh a siapa ko uh hi. Tua laikhakte thukkik pah a, a thuhkikna ah Thuhilhkikna 33:27 a Moses in Israel mite a thuphapiakna kammalte tawh hehnem hi. Tua lai-ah, “A tawntung Pasian na bukna uh hi-in, note hong huh dingin tawntung bante a om hi” ci-in kigelh hi. Tua a sangnaupang luite bangmah-a gimna a thuak mi tampitak om ding cih ngaihsun-in tua kammalte tawh kisakhawm ding a sakkkik ding khat a phuah khit ciangin Lebanon, Pennsylvania a om laphuaksiam Elisha Albright Hoffman tungah khak hi. Evangelical Association-a minister khat ahi Hoffman in tua la taang thum phuakin Showalter khakkik hi. Showalter in Leaning on the Everlasting

Arms aw tawh bulh-in la dawng khat hong piangkhia hi. Hih lamal phuakpa Hoffman bel America gam Orwigsburg, Pennsylvania ah May 7, 1839 ni-a suak ahi hi. Evangelical leh Presbyterian pawlpi tam simsim ah pastor sem hi. Kum 11 sung Cleveland, Ohio a om Evangelical Association Publishing House ah zong sem hi. Music lam ah kipattahna kician a neih loh hangin la dawng 2,000 bang phuak hi. A la phuahte, a mal leh a aw, a nih-in phuakkhawm denzaw hi. Hih la “Tawntung Ang Sungah Kei Khawl Ta Ing” (Leaning on the Everlasing Arms) banah, “Tuuno Si Tawh Na Kisawp Nai Hiam?”(Are You Washed in the Blood), “Is Your All on the Altar?,” “What a Wondeful Savior,” “Glory to His Name” cih late zong ama’ phuah ahi hi. 88. Thuciamna Pha Muang Ning Standing on the Promises (2 Corinthians 1:20)


Russell Kelso Carter (1849-1928)

Russell Kelso Carter (1849-1928)

Thu ummi khat nuntakna ah a kip ngiungeu nading leh tawntung ading a lungmuan nadingin Laisiangtho sunga Pasian’ kamciamte’ tungaha kingak kul hi. Laisiangtho sunga hih bang kamciamte bangzah-in manpha! “Tuikhangte nawka na pai ciangin nang kong ompih ding hi….” (Isaiah 43:2) Thu um mite a nisim nuntakna ah Pasian’ kamciam tungah kinga-a nuntak ding hong phawksak lamal leh tua lamalte tawh kituak lua mahmah la-awte hangin hih la a kiphuah cil-a kipan Pasian’ mite’ deihpen la khat-in om den hi. Hih la a phuakpa Russell Kelso Carter pen America gam Baltimore, Maryland ah November 18, 1849 ni-in suak hi. Catonsville, Maryland ah August 23, 1928 ni-in si hi. A sangkah lai-in kimawlsiam mahmah khat-in minthang hi. 1887 kumin Methodist pawlpi ah ordination kipia a, Holiness, camp meeting movement ah makai khat-in om hi. A nuntak sung tawntung pilna siamna tuamtuam sin-in nasep khat pan khat a khel kawikawi mi khat ahi hi. Methodist minister khat ahih banah Pennsylvania Military Academy ah kum tampi sung professor of chemistry, natural science, civil engineering, and mathematics sem hi. Tawlkhat sung California ah tuuhon khawi ngei-a, a laihilhnate tawh kisai-in textbook tampi khenkhia ngei hi. Novel pawlkhat zong gelh-a, Christian and Missionary Alliance-te’ hymnal Hymns of the Christian Life (1891) a kikhet lai-in assistant editor-in om ngei hi. Tua labu sungah ama’ phuah la-aw dawng 68 leh lamal dawng 52 kihel hi. A kum tam khit simsim ciangin zato lam pilna sin ding kipana Baltimore, Maryland ah siavuan sem hi. Hih la “Thuciamna Pha Muang Ning” pen Pennsylvania Military Academy ah professor a sep laitak 1886 kuma a phuah ahi hi. Hih la a aw galkap vai lenlen pian-a, a phuakpa galkap sanga kah ngei, galkap sanga sangsia sem ngei ahih man hi ding hi, ci-in ki-um hi. Amah tua sang pan 1867 kumin sang zo ngei hi. Hih la a kiphuah kum, 1886 kum mah-in John K. Sweney leh R. Kelso Carterte’ kaihkhop Songs of Perfect Love labu sungah kihel pah a, taang 5 pha hi. Tu hun ciangin a kisakna peuh mah ah taang 4 bek kisa dena, taang thumna kinusia den hi. Tua pen hibang ahi hi: Standing on the promises I now can see, Perfect, present cleansing in the blood for me; Standing in the liberty where Christ makes free, Standing on the promises of God.


Hotkhiatna thu kigenna cialpi khempeuh phial-ah hih la kizang den hi. Tuhun-a kikhen evangelical hymnal peuhmah ah kihel kim phial hi. Hih lamal tawh kituakzaw ding ci-a kiphuak la-aw dang a om hangin tu-a i saksak la-aw mah tawh kisasa a Pasian in nakpi mah in zang den hi. 89. Thumaan Ning I Would Be True (Late 119:30) Howard A. Walter (1883-1918)

Joseph Yates Peek (1843-1911)

Khangnote’ a diak dingin hih la zah-a hoih la dang tam lo ding hi, ci-a kiciamteh la khat ahi hi. Hih la a phuah laitakin la phuakpa Howard A. Walter kum 20 val deuh pha pan hi. Tangvalno khat’ phuah ahih hangin tuni donga kiphuaksa khangnote’ la khempeuh lakah a hoihpen khat ahi hi. 1906 kumin Howard A. Walter Japan gamah Manglai hilh dingin pai hi. Waseda University ah Manglai hilh dinga a pai laitakin inn a tunkik cianga a nu a lah theih ding a nuntakna-a a bulphuh thu (philosophy of life) gelhkhiat ding lunggulhna khat nei hi. Poem-in gelhi-a, a masa taang thumteng “My Creed” ci-in thulu pia hi. A nu Mrs. Henry Walter in a tapa’ lungsim taktak a muh ciangin lungdam lua mahmah a, Harper’s Magazine ah khaka, 1907 kum May kha-in tua magazine sungah kisuaksak hi. 1909 kum khuakhal sungin Howard Walter in a gelhsa “My Creed” Methodist lay-preacher Joseph Yates Peek lak hi. Peek bel music sinna kician nei hi lo hi. Ahi zongin tua lamalte enkawm-in a muktumin a la-aw ding singsiit hiauhiau pahmawk hi. Peek in a phuahsa la-aw a note-a a gelhkhiatsak dingin organist leh laphuak minthang a lawmpa Grant Colfax Tullar cial hi. Howard Walter in hih la a phuah cil-in taang thum bek hi a, a taang lina bel kum tampi khit cianga a behlap ahi hi. Howard A. Walter bel America gam New Britain, Connecticut-ah August 19, 1883 ni-a suak ahi hi. 1905 kumin Princeton University pan a sang man hi. Tua khit phet-in Japan gam Waseda University ah laihilh dingin pai hi. America gamah a ciahkik ciangin Pasian’ nasem dingin Hartford Seminary ah sangkah hi. Congregational Church pawlpi in ordination pia a, Hartford, Connecticut a Asylum Hill Congregational Church ah kum thum sung assistant minister sem hi. 1913 kumin YMCA executive staff ah lut-a India gam Lahore-a Muslim sangnaupangte’ laka nasem dingin pai hi. 1918 kumin cisa natna (influenza epidemic) nasia tak tunga Howard Walter zong ban kha ahih manin nang zo lo-in a nuntakna bei vat mawk hi.


Howard A. Walter’ nuntakna bel kum 20 vel deuh a phak lai-a “My Creed” ci-a a gelhkhiat mahbangin a etteh huai taktak nuntakna hi, ci-in kiciamteh hi. Hartford Seminary in a sangnaupang ngeite’ laka a pahtawi huai mi thupite’ min kigelhna “honor roll” ah guanga, tuni dongin kimu thei lai hi. New Britain, Connecticut-a om a neutunga kipana a omna pawlpi, the First Congregational Church of Christ in zong pahtawina pia uh a, hih la a taang masa tegel a kigelhna phawkna suangpek khat February 16, 1926 ni-in tua biakiin-ah kisuang hi. Hih la aw a phuakpa Joseph Yates Peek bel America gam Schenectady, New York ah February 27, 1843 ni-a suak ahi hi. Methodist pawlpi sungah lay-preacher khat hi a, music sinna kician a neih loh hangin a nuntak sung tawntung music uk mahmah den hi. Violin, benjo leh piano-te tum den hi. March 17, 1911 ni-in si a, a sih ma kha nih pawl-in a nuntak sung bup-a a lunggulh mahmah ahi ordination kipia hi. Joseph Yates Peek in hih la-aw a phuahna ah panpih-a notation & harmonizing a bawlpih Grant Colfax Tullar bel “Face to Face” (Topa Tawh Maitang Kimu Ding – Xtian La No. 365) la-aw phuakpa ahi hi. Amah August 5, 1869 ni-in America gam Bolton, Connecticut ah suak hi. Kum nih a phakin a nu in sihsan hi. A neu lai-in a nuntakna haksa mahmah hi. Kum 19 a phak laitakin zu khama a omna pan Methodist camp khat-ah piangthak hi. A sawt lo-in lasak a vak lam kiphawka, organ tumin lasa-a, la-aw zong tampi phuak hi. Methodist pawlpi ah ordination kipia a, cialpi bawlna lamah a kipiak ma-in pawlpi khat-ah pastor sem ngei hi. Evangelist Sam Jones, Major George A. Hilton leh evangelist minthang dang tampi tawh kithuah hi. Isaac H. Meredith tawh kikopkhawmin TullarMeredith Publishing Company phuan uh a, tua lai-ah kum 30 val president sem hi. Pasian phatna labu tampitak khenkhia-in hawmkhia uh hi. Tua labute sungah ama’ phuah la tampi kihel-a, “Nailed to the Cross,” “Shall I Crucify my Savior?” a cih late minthang deuh hi. 90. Thunget Hun Nuam Sweet Hour of Prayer (Ephesians 6:18) William W. Walford (1772-1850)

William B. Bradbury (1816-1868)

Taanga kipan thu um mi peuhmah in Ama’ sehsa thungetna lampi tungtawnin Pasian tawh kizop den ding a hihna a theihsa uh ahi hi. I nuntak theihna dingin huih i diik zah in thungetna zong i


kha nuntakna adingin a thupipen khat hi, ci-a a kigen i za ngei zel ding hi. Edwin Keith bangin, “Thungetna i cih mihing’ hu sangkhia a, Pasian’ hu i diikna ahi hi” ci zawzen hi. Walter A. Mueller bang leuleu in, “Thungetna i cih haksat huna lungsimah hong phut cianga i sep theih zel na khat cih bang hi lo hi; thungetna i cih nuntakna lungsimpuak (life attitude) hi ngiat hi” ci-in nangen ngei hi. A kum za-a sim dingin hih la, “Thunget Hun Nuam” pen a kitheipen leh a kideihpen la khat hi a, nisim-a Pasian tawh kalsuankhop ding a thupina hong phawkkiksak den la khat ahi hi. Hih lamalte 1842 kuma William Walford’ phuah hi ci-a kiciamteh ahi hi. Amah mit khua mu lo lay preacher hi a, England gam Coleshill, Warwickshire ah tenga kizepna tam man khol lote a zuak mi khat ahi hi. Ni khat Wiiliam Walford van zuakna sumbukah Coleshill-a pastorpa Thomas Salmon va hawh hi. William Walford in thungetna tawh kisai lamal pawlkhat a na phuah khit phet hi-a, a pastorpa’ kiangah laidal tunga a teikhiatsak nadingin ngen hi. Tua zawh kum 3 khit ciangin Thomas Salmon America va zin-a, tua lamalte New York Observer a editorpa lak hi. September 13, 1845 ni New York Obeserver ah kihel pah hi. Tua lai-ah Salmon in tua lamalte mit khua mu lo a Pasian’ naseppih Walford’ phuah hi cih thu gen hi. 1859 kumin Thomas Hastings leh Robert Turnball-te’ khet Church Melodies (Baptist edition) sungah la khat-in hong kihel hi. A la-aw “Sweet Hour” (Hun Nuam) a cih bel American la-aw phuaksiam William B. Bradbury in 1861 kuma a phuah ahi hi. Tua kum mah in tua lamal leh la-awte Golden Chain kici labu sungah kiguang hi. Tua la-aw tungah tuangin hih lamalte leitung buppi-ah hong leeng kawikawi-a ei’ kiang dong hong tung hi. Wiiliam B. Bradbury bel October 6, 1816 ni-in York, Maine-a suak ahi hi. A tangval ciangin Boston, Massachusetts ah lal a, tua lai-ah “American pilna sinna le music-te’ pa” (father of American public school and music) kici Lowell Mason tawh kithuah uh hi. Tuiphum pawlpi lianpipi tampi ah choir director leh organist in om ngei a, naupangte’ laka a nasepnate minthang deuh hi. A nasep minthangte’ lakah Music Festival kici naupang tul khat kaikhawm-a, puan kibang silhsak, ama’ lapuahte a saksakna la-pawite minthang deuh hi. La phuah bek hi lo-in, la tawh kisai laihilhna, la ngaihte khetkhiatna bekbek sepin hong nei a, 1841 kuma kipanin 1868 kuma a sihkhiat ciang dong Pasian’ la, leitung la bu 59 kaikhawmin khenkhia hi. Bradbury’ phuah la-awte lakah hih la “Thunget Hun Nuam” (Sweet Hour of Prayer) banah, “Ama’n Hong Kha” (He Leadeth Me), “Ka Hi Bangin” (Just As I Am), “Zeisu’n Hong It Ka Thei Hi” (Jesus Loves Me), “Depth of Mercy,” “Even Me,” “The Solid Rock” cihte minthang mahmah hi. 91. Thupha Na Ngahsa Ngaihsun Pha In


Count Your Blessings (Ephesians 1:3) Johnson Oatman, Jr. (1856-1922)

Edwin O. Excell (1851-1921)

I saksak hymn-te’ lakah a kisa munpen khat ahi hih la a phuakpa Rev. Johnson Oatman, Jr. pen 19th century nunung lam leh 20th century bul lama gospel la tampi a phuak mi minthang khat ahi hi. America gam Medford, New Jwesey ah April 21, 1856 ni-in suak hi. A neutunga kipanin lasiam khatmah ahi a pa’ lasaksakte tungtawnin gospel la tawh khangkhiato hi. Kum 19 a phak ciangin Methodist pawlpi ah lut a, kum tam simsim khit ciangin ama’ tenna kiima Methodist pawlpite ah thu a hilh theih nadingin license kipia hi. A khan sungin la dawng 5,000 val a phuah hangin sumzon paiizon lam a sem den khat hi a, a nunung lam ciang bangin New Jersey a insurance lianpi khat ah a za lianpi-in om a administrator sem hi. A ma’ phuah la dangte lakah, “Higher Ground” (A Sangna Lam Ka Kahto Hi), “No, Not One!” cihte minthang deuh hi. Oatman’ phuah late lakah hih la mah a ngaihpen dingin kingaihsun hi. Edwin O. Excell in 1897 kumin kaikhawma a khet Songs for Young People labu sungah kikhen masapen a, tua huna kipan leitung bupah a kisa hi mai hi. Khat bangin, “Nitaang bangin leitung a mialna munte vaaksak hi” ci zawzen hi. America gama kiphuak la a kici peuhmah lakah hih la zah-a Great Britain gama mi’ deih mahmah la om nai lo ding hi, kici hi. Evangelist Gipsy Smith in England gama a bawl cialpi tawh kisai The London Daily in a genkikna ah, “Mr. Smith in la thulu ‘Thupha Na Ngahsa Ngaihsun Pha In” ci-in hong pulaak a, ‘South London ah pisalte in hih la sa uh a, naupangte’n muktum (singsiit) in, nupite in hih la mah tawh luai sunga a naungeekte uh awi uh hi’ ci-in gen hi” ci zawzen hi. Wales gamah khakhanlawhna a tun lai-in Wales gama kideihpen khat ahi “Lam Ong Hilh In, Tung Pasian Aw” cih la tawh a kisakhawm munpen la ahi hi. Hih la a aw a a phuakpa Edwin O. Excell bel gospel laphuak minthang khat mah ahi hi. America gam Stark County, Ohio ah December 13, 1851 ni-in suak hi. Kum 20 a phak ciangin lasakzia a hilh sia khat-in om khin hi. America gam buppi ah zin kawikawi-in lasak sinna sang phuan kawikawi hi. America gam khanglamah khakhanlawhna tampi a pian nadinga Pasian’ mizat Sam Jones tawh kum 20 val sung kithuah uh hi. Ama’ hun lai-in la makaih siampen khata kiciamteh ahi hi. Lamal la-aw dawng 2,000 val a phuah bek tham lo-in labu 50 khenkhia laimawk a, Chicago ah music khetkhiatna company lian mahmah khat nei lai hi. 1921 kum, Louisville, Kentucky ah Gipsy Smith


tawh cialpi a bawl laitak thakhat thu-in a cina a, kum 70 a pha hih laphuaksiampa in khawl hun nei lo a kisa ziahziah chorus sa mite tawh Pasian phatna la sa dingin van innpi hong zuatsan ta hi. 92. Topa Aw Ka Nuntakna Take My Life and Let It Be (I Corinthians 10:31) Frances R. Havergal (1836-1879)

H.A. Cesar Malan (1787-1864)

Hih laphuaknu Frances R. Havergal pen “hymnody’s sweetest voice” kici a, England gam Astley, Worcestershire ah December 14, 1836 ni-in suak hi. Khat veivei “the consecration poet” (kiapna la phuaknu) zong kici hi. Church of England pawlpi sunga minister Rev. William Henry Havergal’ tanu tumpen ahi hi. Hih siapa mahmah zong laphuahsiam church musician minthang khat ahi hi. Miss Havergal pen a pianpih siamna vaknate banah kampau lam leh music lamah limtak-a kipantah khat hi sawnsawn hi. Hebrew, Greek-a kipan tanglai kampau tuamtuamte banah Greman, French-a kipan pau nam tampi pau thei hi. Laibu hoih tampi zong gelh hi. Lasiam mahmah khat leh piano siam mahmah khat zong hi lai hi. Leitung nasep khatpeuh a deih hi leh ama’ pilna twh kituak-in olno tak-a a ngah ding ahi hi. Pilna sangpi aneih hangin a nuntak tawntung a Topa a um a muang mahmah khat ahi hi. Thu ngen masa lopi-in la gual khat zong gelh ngei lo kici hi. Kum 43 a phak ciangin si a, a nuntak tawntung mi siangthote’nuntak ding banga a nungta mi ahi hi. Miss Havergal in ama’ pilna leh siamnate Pasian’ kiang pan a hihna leh Topa in a kop ahihna thei gige a, Ama’ nasepna beka zat den ding tup-in nei hi. Pasian phatna la a hih kei nak leh leitung la dang khatpeuh sa nuam ngei lo hi. Kha mangthang mat nading, misiangthote hanthot nading cihbang a hih kei nak leh leitung zawl-la peuh sa nuam ngei lo hi. Pasian upna leh zahtaakna taktak tawh nungta tawntung ahih manin amah zah-a Pasian’ lim a langsak, amah zah-a mite’ zahtak theih ding mi haksa ding hi, ci-in kiciamteh hi. Hibanga Pasian a it leh a zahtaak mi khat’ nuntakna panin ki-apna Christian hymn tampi a omte laka a hoihpen-a kingaihsun hih la hong luankhiat pen lamdang lo phial zawzen kik hi. 1874 kum February kha sungin mihing sawm a omna inn khatah Miss Havergal ni nga sung leengla-in om kha hi. Tua mite lakah pawlkhat piangthak lo-in, a piangthak sunsun zong lungdam thei


mel lo khat-in om uh hi, cih mu hi. Ama’ ciah ma-in ama’n Topa a theih bangin tua mite in zong theiin, ama’ lungdam bangin amau zong a lungdam ding uh lunggulh mahmah hi. Tua banga a pian theih nadingin thu nakpi-in ngen-a, Pasian in zong a thungetna dawng lian hi. A ciahkhiat ding zan nitakin tua mihing 10 te lakah a piangthak lote piangthak uh a, a piangthaksate zong lungdam kipaakin om uh hi. Amah zong lungdam lua mahmah-in ihmu thei lo a, tua zanin hih la phuak-a, a tawpna ah, “Nang aa bek hi khin den ning” ci-in khum ngeu hi. A thungetna, “Ka sum ka paii tang khin in, Neukha beek ong it kei ning” a cih pen a cih mawkmawk hi peuhmah lo hi. 1878 kum August kha-in a lawmte khat lai khak-a, “Topa in kal suanna neuno dangkhat hong laka, lungdam takin ka kalsuan hi. ‘Ka sum ka paii tang khin in, Neukha beek hong it kei ning’ ka cih pen tu-in ka neih vangil kizepna manpha khempeuh Church Missionary House ah ka piakna tawh ka tangtun khin hi. Ka suangmanpha bung sungah kumpipa tanu khat kizepkhop nading zah suangmanpha a dimin om-a, a vekpi-in mal 50 val pha hi. Tua van manphate tua zah-a lian lungdamna tawh a piakhia ngei dingin ka kingaihsun kei hi” ci-in gen zen hi. England gamah Frances Havergal in Pasian phatna la ngaih tampi a phuah laitakin America gamah mit khua mu lo laphuaksiam Fanny Crosby in zong langaih tampi mah phuakin la dawng tampi tawh thu ummite’ nuntakna ah thupha tampi ngahsak hi. Amau tegel khatvei beek a kimuh ngei loh uh hangin khat leh khat thupi kisa tuak mahmah uh hi, kici hi. A kum 42 a phak ciangin a siavuanpa in a a cidamna ginasa nawn het lo a, sawtpi nungta lo ding cih gen hi. Miss Havergal in, “Kei a pai takpi ding maw, a takpi dingin um ngam kei phial ingh, nuam lua ingh” ci hiauzen hi. A lupna khekhuantaw ah a muh dentheih nading munkhat ah, “Ama’ Tapa Zeisu Khazih sisan in i mawhna khempeuh hong sawpsiang hi” ci-in gelha suang den hi. Hih la a aw a phuak Cesar Malan bel Switzerland gama the State Reformed Church ah ordained pastor khat ahi hi. Tua pawlpi a khanglawh loh luatna leh kha thu peuhmah a ngeina neih lua a, a awlmawh loh luatnate uanggen-in thuhilhna-in nei den ahih manin pawlpi pan kitawpsak hi. Tua hun-a kipan Switzerland gamah evangelical upna a khan nadingin nakpi-in hanciam hi. France, Belgium leh Great Britain gamte ah zin kawikawi-in lungdamna thu gen kawikawi hi. Lamal leh la-aw dawng 1000 val bang a phuah hangin “Hendon” kici hih la-aw a phuahna tawh minthang deuh hi. England gam London khuapi a St. Paul’s Cathedral pan nisuahna leilu lam a gamla khol lo mun khata om maul min khat kitamsak hi leh kilawm hi. Tua la-aw pen 1841 kum a Lowell Mason in a khet American labu sung khat-ah kihel hi.


93. Topa Tawh Maitang Kimu Ding Face to Face With Christ My Savior (I Corinthians 13:12; I John 3:2,3) Carrie E. Breck (1855-1934)

Grant C. Tullar (1869-1950)

La kiphuak ngei lakah hih la a kiphuahzia tuampian simsim hi. Hih la-aw a phuakpa Grant Colfax Tullar pen jelly duh mahmah khat ahi hi. Khatvei, Rutherford, New Jersey Methodist Episcopal Church-a minister Rev. Charles L. Mead’ inn ah zintungin cialpi bawlkhawm uh hi. Ni khat, Rev. Mead-te nupa tawh pawlpi mite’ innah innvakna nei uh a, manlah uh ahih manin nitak-an gina huan man lo uh hi. Nitak-an ding a om bangbang a nek laitakun annek sabuai tunga jelly thawl sungah jelly tam a nawn loh lam a phawk kha kuamah om lo uh hi. A innteeknu in bel a jelly duh lam a theihsa ahi hi. Ama’n zong tua jelly a lawmte khaksawn-a, a kuamapeuh in a jelly duh lam thei uh ahih manin sang lo uh hi. A kisan khak ding a patauh gige lam zong thei uh hi. Tua ciangin ama’n, “Tua ahih leh a veka kei’ ading maw” (So this is all for me) ci-in ne pah hi. Tua kammal “a veka kei’ ading” (all for me) cih kammalte in a lungsim phawng lek-a, piano omna ah pai pah-in la dawng khat – a mal leh a aw – phuak pah hi. All for me the Savior suffered, All for me He bled and died. Tullar in tua la “jelly la” ci-in minphuah-a, tua nitak cialpi hunah sa pah hi. Mipite’ tungah tua la a phuahzia zong gen hi. Tua la a phuah lai-in kinawh phuah heethaat lua pian ahih manin a mal pawlkhat laihkik ding ngaihsun hi. Ahi zongin a zingciang zingsangin laikhak pawlkhat ngah a, tuate’ lakah Mrs. Breck in a khak poem pawlkhat zong kihel hi. Tua peom-te a sim kawmin a zan nitaka a laphuah aw tawh kituak ding la a om kha hiam ci-in ngaihsun kawm hi. Tua poem-te lakah “jelly la” aw tawh kituak ding poem khat na om takpi a, a thulu “Face to Face” (Topa Tawh Maitang Kimu Ding) ahi hi. A kiphuahzia meter mal phazah kituak linlian ahih manin tua huna kipan tuni dong tua malal leh tua “jelly la” aw kigawmkhawm-a la ngaih mahmah dawng khat hong suak hi. Hih lamalte a phuaknu Carrie E. Breck bel America gam Walden, Vermont ah January 22, 1855 ni-a suak ahi hi. A nuntak sung khempeuh a pasal leh a tanute nga tawh Portland, Oregon ah


teng den uh hi. Mrs. Breck pen a nuntak sung tawntung Pasian’ tunga a ki-ap zo mahmah nupi khat leh Presbyterian pawlpi-a a kip mahmah ngiungeu khat ahi hi. Poem dawng 2,000 val phuaka, tuate’ lakah pawlkhat a aw kibulh-in hymn lamal suak hi. “When Love Shines In” leh “Help Somebody Today” cihte tua banga hymn lamal a suak Mrs. Breck’ phuah poem-te ahi hi. A manlah mahmah kawmkal-a a phuah vive hizaw a, pawlkhat bang a inn phiat kawm, pawlkhat bang a kuang sawp kawm-a a phuah ahi hi. La-aw bel phuak thei het lo a, ahi zongin rhythm bel thei-in music uk mahmah, kici hi. Hih la aw a phuakpa Grant Colfax Tullar bel August 5, 1869 ni-in America gam Bolton, Connecticut ah suak hi. Kum nih a phakin a nu in sihsan hi. A neu lai-in a nuntakna haksa mahmah hi. Kum 19 a phak laitakin zu khama a omna panin Methodist camp khat-ah piangthak hi. A sawt lo-in lasak a vak lam kiphawka, organ tumin lasa-a, la-aw zong tampi phuak hi. Methodist pawlpi ah ordination kipia a, cialpi bawlna lamah a kipiak ma-in pawlpi khat-ah pastor sem ngei hi. Evangelist Sam Jones, Major George A. Hilton leh evangelist minthang dang tampi tawh kithuah hi. Isaac H. Meredith tawh kikopkhawmin Tullar-Meredith Publishing Company phuan uh a, tua lai-ah kum 30 val president sem hi. Pasian phatna labu tampi khenkhia-in hawmkhia uh hi. Tua labute sungah ama’ phuah la tampi kihel-a, “Nailed to the Cross,” “Shall I Crucify my Savior?” a cih late minthang deuh hi. “I Would Be True” (Thumaan Ning – Xtian La No. 207) a kiphuahna ah a a la-aw phuakpa Joseph Yates Peek (1843-1911) in a la-aw a phuahna ah note bawlna leh a aw-kima bawlna (notating and harmonizing) ah panpih hi. Hih la, “Topa Tawh Maitang Kimu Ding” bel 1899 kuma Tullar-Meredith Publishing Company in a khet Sermons in Song, No. 2 sungah kihel pah hi. Hih la, “Topa Tawh Maitang Kimu Ding” tawh kisai-in a zaknop thu tampi om-a, tuate lakah Sen (China) gama thupiang khat i sut ding hi. William Hart’ gelh Unfamiliar Stories of Familiar

Hymns kici laibu sungah Sen gamah China Inland Mission board-te’ missioanry -a pai Rev. and Mrs. R. W. Porteous-te nupa in Sen mi gilote in a thah sawm laitak vua hih la a sakna uh na gen hi. Mual tung khat-ah kipaipihto a, mun khat a tun uh ciangin, “Hih lai mun hi ei” kici-in, a that ding pa in a kawng panin a namsau dokkhia hi. Tua missionary-te nupa in zong thah ding bek ngaka a om laitakun: Topa tawh maitang kimu ding, Nuam si’ng bang a ci zen tam!


En kaii-kaii ning, velvel mai ning, Amah kei tanga si ngam ci-in hih la nakpi-in sa uh hi. Amau’ kithah nading namsau kidok khin hi napi-in namsau-a a kibantan nadinguh thu kipia peuhmah lo-a lamdang sa lua mahmah uh hi. A that ding pa in namsau a liangah pua-a, Rev.& Mrs. Porteous-te nupa kikhahkik mawk hi. Shanghai-a a headquarter vuah nuam takin kiciahkiksak hi. A tunna peuh vuah ppna tawh la a sakna uh leh a sih phet vua a Honpa uh tawh kimu dingin kigingsa-a a omna uh teici pang pahpah uh hi. 94. Topa, Nang Ka Vision Hi In Be Thou My Vision (Paunak 29:18) 8th

century

kiima

Melody

Irish

hymn

Translated by Mary E. Byrne (1880-1931)

Irish Arrangement: Norman

Johnson (1928-1983) Versified by Eleanor H. Hull (1860-1935) A phuak kua lian hiam cih a kithei lo hih Irish hymn “Topa, Nang Ka Vision Hi In” (Be Thou My Vision) in vantung pan lamlahna leh Pasian ompihna tatsat lo-a i kisap lam hong lak hi. A la paidan bel “Celtic style” a kicite ahi hi. “Celtic” i cih bel Europe gam nitumna lama tanglai minam khat hi a, Romante a tun ma-in Britain gamah pawlkhat teng uh hi. Ireland, Wales, Scotland leh Cornwell/Britanny a tua mite’ suan leh khakte kigenna ahi hi. Pasian a lawhna min tuamtuamte i et ciangin laphuakpa in Pasian a thupi ngaihsutna kilang hi: Vision, Lord, Best Thought, Wisdom, Word, Great Father, High King, Inheritance, Treasure, Sun, Ruler, le heart cihbangin kimu thei hi. Tuni-a i sak hih la “Topa, Nang Ka Vision Hi In” sunga kihel nawn lo taang khat bangah Pasian a muanna hibangin na pulaak hi. Be Thou my breast-plate, my sword for the fight, Be Thou my armour, and be Thou my might;


Thou my soul’s shelter, and Thou my high tower, Raise Thou me heavenward, O Power of my Power. Mary Byrne in tanglai Irish poem panin Mangkamin a thu teikhia-a, 1905 kuma kikhen Erin, Volume Two sungah kisuaksak hi. La-a kitei hi lo-a a thu bek a kitei ahi hi. Eleanor H. Hull in tua lathu bulphuh-in la-in phuaka 1912 kuma kikhen Poem Book of the Gael kici labu sungah kihel hi. Hih la-aw “Slane” bel 1909 kuma kikhen Patrick W. Joyce’ kaihkhop Old Irish Folk Music and Song labu sung pana kila Irish traditional la-awte khat ahi hi. A tungin “With My Love on the Road” kici leitung la khat tawh kisa masa hi. Mary Elizabeth Byrne bel Ireland gam Dublin ah 1880 kuma suak ahi hi. University of Dublin ah pilna sin hi. Ama’ tenna khua ah the Board for Intermediate Education ah research worker leh writer sem hi. Old and Middle Irish Dictionary leh Dictionary of the Irish Language te a kibawlna ah nakpi-in pang hi. Eleanor H. Hull bel England gam Manchester ah January 15, 1860 ni-in suaka, Irish Text Society a phuankhianu ahi hi. London khuapi-a Irish Literary Society ah president sem ngei hi. Irish tangthu leh lai thu tawh kisai-in laibu bu 7 gelh ngei hi. I nuntakna ah vision thupi mahmah takpi hi. Thugensiam khat bangin vision a thupina hibangin gen ngei hi: A vision without a task is a dream; A task without a vision is drudgery; A vision with a task is the hope of the world. Missionary nasepna ah vision a thupina thugensiam dang khat in hici gen hi: Only vison makes a visionary. Only Wisdom makes a wiseacre. A vision without a task makes a visionary.


A task without a vision is drudgery. A vision with a task makes a missionary. [N. G. Dunning, Samuel Chadwick(London: Hodder & Stoughton, 1934), 15]. Mi khat gual tungtuanga gualzawhna a ngah nadingin “vision” neih ding a thupipen ahi hi. Hih thu in tuikulh khat-a teng a khangto nai het lo minam khatte’ kiangah khedap zuak dinga kisawl mi nih hong phawksak hi. A masa pa in “Hong ciahkik pah ning. Hih lai-ah khedap bulh khat zong om lo hi” ci-in sikkhau sat hi. A lawmpa in, “A manlang theithei-in khedap a tam theithei hong puak un. Hih laiah khedap bulh khat zong om lo hi” ci-in sikkhau sat kik hi. Thu-ummite zong “vision” tawh a nungta mite i hi hi: “… i upna a piangsakpa le a hoihkimsakpa Jesu mitsuan gige” (Hebrews 12:2 ZIV) a nungta mite i hi hi. 95. Tuikhuk Khat A Om Hi There Is a Fountain (Zechariah 13:2) William Cowper (1731-1800)

Early American Melody Arranged by Lowell Mason (1792-1872)

Hih la a phuakpa William Cowper (Kooper ci-in kisim) pen English classic literary circle-a mite’ zahtaak mahmah khat ahi hi. Alexander Pope (1688-1744) leh Percy Bysshe Shelley (1792-1822) te’ hun kikal sung tenga English laigelhsiam minthangpen khat-a kiciamteh ahi hi. Leitung thu-a a gelh laite lakah Mangkam-a Greek novel Homer a teikhiat zong khat ahi hi. A la phuah (poem) lakah The

Task minthang mahmah a, “John Gilpin” a cih poem bang a kideih mahmah khat ahi hi. Cowper bel England gam Great Berkhamstead ah November 15, 1731 ni-in suak hi. A pa Pasian’ nasem khat hi a, a nu bel kumpi nam sung pan-a piang khat ahi hi. A neu lai tawntung a pumpi dam lo het lo a, a lungsim zong nehno mahmah den hi. Tua banga lungsim kho zo lo a a omna zong kum 6 bek a phak lai-a a it mahmah a nu in a sihsan man hi deuh hi. A sih kuan nangawnin a nu in a sihsan mawkna hangin dah lo kap lo-in ni khat zong tum ngei nai lo hi, ci ngeungau mawk hi.


A neu lai-in upadi (law) sin dingin a pa’n pantah hi. A laisinna khempeuh a zawh ciangin a laivuanpi ding kihta lua mahmah a, a lungsim kisia zo phial-in gui-awklup ding nangawn sawm ngei hi. Kha 18 sung mihai kepna ah kikem hi. Tua mun ah a om sungin ni khat Laisiangtho sima, Romans 3:25 ah, “Ama sisan upna tungtawnin thoihdamna-a kithoihna in Pasian in amah hong pia hi ”(ZIV) a cihna mun simkha hi. Hih Laisiangtho mun a simkhakna tungtawnin Zeisu Khazih tawh kizopna taktak hong nei thei a, a mawhna khempeuh a maina hong phawk hi. Tua pen 1764 kum hi a, ama’ kum 33 pha ta hi. A pianthak khit, a lungsim kisiatna pana a damkik khit ciangin Reverend Morley Unwin-te inn kuan tawh hong kithei a, tuate innkuan in nakpi-in panpih uh hi. Reverend Unwin a sih khit ciang nangawnin a zi Cowper adingin a lawm hoihpen in omsuaka a sih dongin kem den hi. 1767 kuma Reverend Unwin a sih ciangin “Lamdang Lua Hi, Ong Hehpihna” (Amazing Grace) a phuakpa John Newton in Reverend Unwin’ zi le tate leh William Cowper mahmah ama’ omna Olney ah a kisuan nadingun zol hi. Tua mun pen Newton in Anglican pawlpi khat kema pastor a sepna mun ahi hi. Tua lai mah ah hih laphuak minthang tegel ki-it mahmah uh a, kum 20 val sung kikhawl uh hi. Tua banga a kithuahna panun 1799 kumin Olney Hymns kici labu minthang mahmah khat hong khenkhia uh hi. Tua labu sungah la dawng 349 oma, tuate lakah dawng 67 Cowper’ phuah hi-in, a dang khempeuh Newton’ phuah ahi hi. “O For a Closer Walk With God” a kici la zong William Cowper phuah mah ahi hi. “Tuikhuk Khat A Om Hi” a cih la thulu pen a tungin “Peace for the Fountain Opened” kici hi. Cowper’ phuah late lakah a kideihpen khat hi a, Zeisu Khazih sihna hangin mawhmai nadinga kisam khempeuh kizosiang taktak hi, cih hong telsak phadeuh hi. Thuciam Lui sunga Zechariah 13:1 a, “Tua ni ciangin David innkuan leh Jerusalem khua-a teng mite a mawhna uh leh a siantho lohnate panun a sawpsiang dingin tuikhuk khat kihong ding hi” (Kei’ own translation) a cihna mun bulphuh-a kiphuak ahi hi. Ephesians 2:13 tawh kizawitawn mahmah hi. A nuntak sung tawntung lungsim gimna (melancholia) in bawlsia mahmah hi. Tua bang hun ciangin amah leh amah thah a kisawm hun zong om mai hi. Ama’ phuah late lakah a ngaih phadeuh late tua bang hun khit cianga a phuah hi sezen hi. A sihkhiat dong Pasian in nungngatsan kha ding cih a patauhna pan suakta zo mahmah lo mawk hi. Ahi zongin a sih madeuh-in a lupna tungah a mai tai mahmah-in om-a, “Vantung kongkhak hong kikhaksan het kei taktak mawk veh e” ci hi. A pumpi zawngkhal dena a lungsim a kip loh hangin mi tampite a hehnem ding leh tha a pia ding lai tampi gelh-a la tampi a phuak dinga Pasian’zat mi thupi mahmah khat ahi hi.


Hih la a aw bel England gama kiphuak hi lo-in America gam kiphuh cil lai hunte a kisasa la-aw khat a kila ahi hi. “Father of American Church and Public School Music” kici zawzen Lowell Mason in arrangment a bawl ahi hi. Amah January 8, 1792 ni-in America gam Medfield, Massachusetts ah suak hi. A khangno lai-in Savannah, Georgia ah tenga, 1827 kumin Boston ah kisuan-a, tua lai-ah a ten sungin Boston School of Music phuan hi. Boston-a sangte ah music a kisin nadingin a phuangkhiapa ahi hi. Tua khit ciangin Europe gam lamah zin-a laihilhzia sin hi. America a tunkik ciangin music kikhoppite vaikhawma mite in paakta-in mi zo mahmah hi. 1851 kumin New York City ah kituah a, tua lai-ah hymn leh la tampi kaikhawmin khenkhia hi. La-aw dawng 700 val phuak h,i ci-in kiciamteh a, tuate lakah hih la, “Vanglian Kumpipa Hong Sihna” (When I Survey the Wondrous Cross) banah, “Vuuk Paakna Gam Mual Panin” (From Greenland’s Icy Mountain), “Nang Tawh Naizaw Nuam Ing” (Nearer My God to Thee), cihte kihel hi. “Leitung Lungdam Topa Hong Pai” (Joy To the World) la a gualpa (arranger) zong hi lai hi, a aw bel George F. Handel’ (1685-1759) phuah hi, kici hi. 1855 kumin New York University in Doctor of Music degree pia a, America gama sang khatpeuh in tua bang degree a piak masaknapen ahi hi. 96. Tuucingte’n Zanlai Gamlakah While Shepherds Watched Their Flocks (Luke 2:8-14) Nahum Tate (1652-1715)

Arranged from George F. Handel (1685-1759)

16th century pawlpi kipuahphat hun-a kipan 18th century dong England gam leh America gamte ah tu-a i hymn-te kisa lo hi. Thuciam Lui sunga Late (Psalms) la-a kiphuakte bek kisa hi. Tua hun lai-a kizang mahmah khat bang ci lehang Sternhold-Hopkins Psalter kici labu hi a, 1562 kuma kikhen ahi hi. Tua labu sunga Late1 la-a kiphuak bang ci lehang: The man is blest that hath not lent To wicked man his ear,


Nor led his life as sinners do, Nor sat in scorner’s chair. He shall be like a tree that is Planted the rivers nigh, Which in due season bringeth forth Its fruits abundantly. Whose leaf shall never fade nor fail, But flourishing shall stand, E’en so all things shall prosper well That this man takes in hand. A tunga i muh bangin Late 1 hih bangin la-in kiphuak-a kisa hi. Sternhold-Hopkins Psalter pen Thuciam Lui a kigelhcilna Hebrew tawh a kinai mahmah hangin a kizang kammalte la suah khol lo, pawlkhatte bang mi laka zat dinga a kilawm khol lo kammal tam simsim ahih manin palwpi mite tampi in deih lo semsem uh hi. A tawpna ah 1696 kum, William leh Mary-te in kumpi a sep hun sungin Irish mite nih Nahum Tate (1652-1715) leh Nichlolas Brady (1659-1726) te in tua huna mite’ deih dan tawh a kituak zawdeuh dingin Late veve mah la-in phuak kik uh hi. The New Version ci uh a, upmawh bang lo-in kideih lo zawsop hi. Percy Dearmer in Songs of Praise Discussedkici laibu sungah a kisasa sa late a kikhel cianga mite’ lungkim lohna thupiang nihte tawh na genteh ngei hi. Khua neu khat-a sem pastor khat in khua mite khat banghanga lasakna ah a kihel nawn lohna thu a dot ciangin, “Sia aw, David in a gente kitel mahmah a, telkhialh nemnum nading om ngei lo hi; ahih hangin Tate leh Brady-te in a late sung panun i Topa hemkhia uh hi” ci-in dawng hi. Mr. Tate ngiat in zong tua bangmah tuak ngei hi. A lawnte’ inn khat ah thungetna hunah kihel kha a, tua inn-a nasem numei khat in tua labu a deih lohna hibangin gen hi: “Na theih nop taktak leh maw Sia, Zeisu


Khazih Late na sak laiteng kong sak pih dinga, tu’n bel nang’ bawltawm Late sa na hih manin, na sak nop leh nang guak in sa le teh” ci hiauzen hi. Tua hun lai-a kumpi ahi King William III in Church of England sung bupah a kizangzangsa Sternhold-Hopkins Psalter munah New Version kizang ding hi, ci-in thupia hi. England gam panin America gam tunga 1789 kumin American Episcopal Church sungah kizang hi. Ahih hangin 1700 kumin Tate leh Brady-te in tua New Version laih nading khat bawl khin uh hi. Tua labu thak sunga kihel late’ lakah Luke 2:8-14 bulphuh-a Tate in a phuah vantung mite in tuucingte’ tunga a taangkona uh “Tuucingte’n Zanlai Gamlakah” cih hih la zong khat ahi hi. A dangte bel kimangngilh khin mai hi. Nahum Tate bel 1652 kumin Ireland gam Dublin ah suak hi. A pa Irish minam biakna nasem khat ahi hi. Trinity College ah pilna sina, 1690 kumin 1689-1702 sung kumpi sem William leh Mary-te’ kumpi inn-a sem dingin ‘Poet Laureate of England’-in kiciamteh hi. A nuntakzia hoih lo a (zu kham denin sum uangzat lua), tua mah a pukna suak hi. 1715 kumin London khua Southwark-a leiba pia zo lote’ omna debtor’s refuge ah si hi. A lawmpa Nicholas Brady bel Irish minam mah hi a, Oxford leh Trinity ah pilna sin hi. Anglican pawlpi sungah nasema Englang gam Cork ah sem ngei hi. Hih la, “Tuucingte’n Zanlai Gamlakah” bel Lungdambawl huna kisa Christmas carol-te’ lakah a kideihpen khat hi a, Protestant hymnal khempeuh ah om kim hi. I Topa’ suah hun laitaka tuucingte’ thu bekbek la-a kiphuak hi a, naupangnote nangawn in a mitkha vua a bawl theih ding zah vua kitel la khat ahi hi. A la-aw bel music phuaksiam pente’ laka siampen khat ahi George Frederick Handel’ phuahte’ lak pana kila ahi hi. Amah Germany gam Halle ah February 23, 1685 ni-in suak hi. 1713 kuma kipanin England gamah tengzaw a, 1727 kumin England gammi suak hi. A music phuahte’ lakah 1741 kuma a phuah The Messiah kici oratorio mah minthangpen hi. Tua oratorio a zawh nadingin ni 24 sawt hi. Hih The Messiah sung panin a sakkik kila pen Halluluijah Chorus ci-a i saksak lapi ahi hi. Handel in Hymn aw pawlkhat a phuah hangin hih la “Tuucingte’n Zanlai Gamlakah” banga minthang la-awte bel ama’ phuah la dawng saupite pan kila-a a kigualpha la-awte hizaw bilbel hi. 97.Vanglian Kumpipa’ Hong Sihna When I Survey the Wondrous Cross (Galatians 6:14)


Isaac Watts (1674-1748)

From a Gregorian Chant Arranged by Lowell Mason (1792-1872)

Theologian minthang mahmah Matthew Arnold in Isaac Watts’ phuah hih la pen Mangkam-a kiphuak la khempeuh lakah a thupipen hi, ci-in gen ngei hi. A pastor sepna pawlpi-ah neekkhawm a piakna-a sak dinga Isaac Watts in 1707 kuma a phuah ahi hi. Tua kum mah a a khetkhiat Hymns and

Spiritual Songs kici labu sungah hel-a, “Cruscifixion to the World by the Cross of Christ” ci-in thulu guan hi. Isaac Watts bel England gam Southampton ah July 17, 1674 ni-a suak ahi hi. Anglican pawlpi pana paikhia dissenting Congregational pawlpi sunga pilna sangpi a nei upa khat’ tapa hi a, unau 9 a phakna vuah a upen ahi hi. Isaac Watts pen a pa a nonconformist upna hanga thong a kiat laitaka suak ahi hi. (“Nonconformist” i cih England gamah 1662 kuma kibawl “Act of Uniformity” zui nuam lo-a Church of England pana paikhiate ahi hi. A masa lamin “dissenters” kici a, a nunung lam ciangin “nonconformist,” “Free churchmen” zong kici hi. Tu hun ciangin England gama nonconformist a kicite Methodist-te, Baptist-te, Congregationalists-te leh Presbyterian-te hi a, ahi zongin Scotland ah Church of Scotland pen Presbyterian hi zawsop bilbel-a, nonconformist-te pen Episcopal Church hizaw hi. ZKK). A neu tunga kipan mah-in lailam va pah a, kum 5 a phakin Latin, kum 9 a phakin Greek, kum 11 a phakin French (Piancik pau), kum 13 a phakin Hebrew sinin siam mahmah pahmawk hi. A kum tawm mahmah lai mah-in la tuamtuam phuaka hoih thei mahmah sawnsawn hi. Isaac Watts pen “Mangkam-a hymn kiphuah kisakna a piankhiatna pa” ci-in kiciamteh hi. A neu lai-in Congregational pawlpite ah Psalms la bek kisa a, a kiseh upa khat in samkhol daudau-in tua nungah mipi-in tua late ol takin sa duaiduai uh hi. Tua lamalte zong khum het lo thei laimawk hi. Watts in nuamsa het lo a khatvei bang, “Pasian phatna lasakna pen biakpiakna ah vantung tawh a kinaipen hi napi-in, leitunga ei’ sak dan pen a suuksiapen hi mawk hi” ci ngei hi. Nipi Ni zingsang khat tua bangmah-a lasak nuam het lo kikhopna pan a ciah ciangun phun kha leuleu hi. A pa in, “Bang hang tu-a sanga hoihzaw khat hong pia pah lo na hia, tangvalpa?” ci giap hi. Tua ni nitum ma-in Isaac Watts in a la phuah masak pen zo khin pah a, mipite in zong lawptakin sa pah uh hi. Khango laphuaksiampa Iassac Watts in zong la dang tampi phuah ding hong tum pah hi. Kum nih sung Watts in Nipi Ni sima mipi’sakding la thak phuak den hi. Nidanga a saksak uh Psalms-te zong “Christian-suah” ding ci-in Thuciam Thak thute leh paizia tawh kituakin bawlpha-in phuaka tuate


lakah “Jesus Shall Reign,” “O God, Our Help in Ages Past” cihte minthang deuh hi. Naupangte’ la “I sing the Migthy Power of God” zong ama’ phuah ahi hi. Tua banga Psalm lasakna pan pialkhia-a a thak phuangthak ahih manin pawllkhatte bangin mihai bangin ngaihsun zawzen uh hi. “Singlamteh Galkap Hi Lo Ka Hiam?” (Am I a Soldier of the Cross?), “Leitung Lungdam, Topa Hong Pai” (Joy to the World!)cih late zong ama’ phuah mah ahi hi. Isaac Watts in Psalm late bek phuak pha lo-in ama’ lungsim bangin la phuak a, tua bang late lakah hih la, “Vanglian Kumpipa Hong Sihna” zong khat ahi hi. Ama’ hun lai-in buaina tampi piangsak hi. Mi pawlkhat in sang zo mahmah lo uh hi. Isaac Watts lah ta tuan mahmah lo hi. “The father of English hymnody” (Mangkam hymte’ pa) a kicih zawzenna zong tua hang mah ahi hi. Isaac Watts in a khan sungin la dawng 600 val phuak hi. Hih la-aw pen “Hamburg” kici a, Lowell Mason’ phuah ahi hi. Mason in 1824 kuma tanglai pawlpi tangthu-a la masapente’ laka khat ahi Gregorian chant pana a lak ahihna gen ngei hi. Tua bang pawlpi “chant” tepawl pen Hebrew biakinnpi leh synagog pana kiluahsuk ahi hi. La aw ngaihpente lakah kihel ding hi. Pope Gregory pen Christian lasakna lamsang a kin masapen khat ahi hi. Hih “chant”te kaikhawmin a hoih dingin puahpha ahih manin “Gregorian chant” kici pah hi. Tuni mahmah-a Roman Catholic pawlpi sunga kisasa late tampi hih “chant”te pana kila ahi hi. Hih “Hamburg” la-aw bel 1825 kuma kikhen Boston’s Handel and Haydn Society Collection of Church

Music ah kihel a, a kikhet masaknapen ahi hi. Aw nga kilumlet denkeii hi a, ngaih mahmah nakhat nei hi. Hih la-aw arrangment bawlpa Lowell Mason’ thu bel i gengensa hi a, “Father of American Church and Public School Music”a kici zawzen pa ahi hi. Amah January 8, 1792 ni-in America gam Medfield, Massachusetts ah suak hi. A khangno lai-in Savannah, Georgia ah tenga, 1827 kumin Boston ah kisuan-a, tua lai-ah a ten sungin Boston School of Music phuan hi. Boston a sangte ah music a kisin nadingin a phuangkhiapa ahi hi. Tua khit ciangin Europe gam lamah zin-a laihilhzia sin hi. America a tunkik ciangin music kikhoppite vaikhawma mite in paakta-in mi zo mahmah hi. 1851 kumin New York City ah kituah a, tua lai-ah hymn leh la tampi kaikhawmin khenkhia hi. La-aw dawng 700 val phuak h,i ci-in kiciamteh a, tuate lakah hih la, “Vanglian Kumpipa Hong Sihna” (When I Survey the Wondrous Cross) banah, “Vuuk Paakna Gam Mual Panin” (From Greenland’s Icy Mountain), “Nang Tawh Naizaw Nuam Ing” (Nearer My God to Thee), cihte kihel hi. “Leitung Lungdam Topa Hong Pai” (Joy To the World) la a


gualpa (arranger) zong hi lai hi, a aw bel George F. Handel’ (1685-1759) phuah hi, kici hi. 1855 kumin New York University in Doctor of Music degree pia a, America gama sang khatpeuh in tua bang degree a piak masaknapen ahi hi. 98. Vantungah Min Hong Sap Laitak When the Roll is Called Up Yonder (I Corinthians 15:51,52) James M. Black (1856-1938)

James M. Black (1856-1938)

Hih lamal leh la-aw a phuak James Milton Black pen August 19, 1856 ni-in America gam South Hill, New York ah suak hi. Williamsport, Pennsylvania-a Pine Street Methodist Church ah 1904 kum pan a sih dongin pawlpi mi khat-in om den hi. A neu lai-in lasak leh organ tum sin-a, tua mah tawh kizui-in lasak sinna sang pawlkhat-ah sangsia sem hi. Methodist Book Concerns leh Hall-Mack Company-te’ khet gospel labu tampi ah zong editor sem hi. Ama’ khet labute lakah 1894 kuma kikhen Songs of the Soul labu mah minthangpen hi. A kikhet zawh kum nih sungin bu 400,000 val kizuakkhia hi. “Vantungah Min Hong Sap Laitak” zong tua labu sungah kihel-a, tua huna kipan America leh Great Britain gamte-a cialpi kici peuhmah ah hih la kisa den hi. Gosple labu kici peuhmah a kikhet nak leh hih la kihel locih bang om lo hi. Black pen Methodist pawlpi sunga pawlpi mi mawkmawk khat hi lel a, Sunday school lam nasepnate kin mahmah in khangno lam nasepna zong a lunglut mahmah khat ahi hi. Social nasep lamsang ama’ vei hi deuh hi. Sunday school sia leh khangno kipawlna ah president a sep laitak, ni khat, zu khamkham mi khat’ ta nu, puan gina zong a silh zo lo kum 14 a pha Bessie kici numeino khat tawh kimu hi. Sunday school kah dingin zawna tua nu in mang pah hi. A sawt lo-in siapa’ zi leh a lawmte in tua nu’ silh ding niik leh puan a kicingin hong puak uh hi. Tua ni a kipan Sunday school lah pelh nawn lo, khangno kikhopna lah pelh nawn peuhmah lo hi. Nitak khat a kikhopna vuah a kikhawm mite’ min kisama Laisiangtho tho mun khat ta tawh a kidawng lianlian kimlai, tua nu’ min a kisap ciangin a dawng om het lo mawk hi. “Bang hanga tua numeino hong kikhawm lo ahi tam? A ci a lu khatpeuh na ahi tam? Ahih kei leh a pa zukham in phal lo mai a hi tam?” Thu tampi ngaihsun hi. Tua nitakin James Black in ni khat ni ciangin Tuuno’ Nuntakna Laibu panin i minte a kisap teh khatpeuh kihel kha lo-in om mawk lehang a dah huai zia ding thuhilhna-in nei hi. “Topa aw, hua gal-


ah ka min a kisap ciangin a dawng lian dingin hong omsak in” ci-in thu ngen hi. Tua nitak kikhopna a khup nadingin tua thu tawh kituak la khat teel nuam mahmah a, ahih hang mu zo lo hi. Kikhop man phet-in Bessie-te’ inn lam zuanin pai pah vingveng hi. A inn uh a tun ciangin lupna tunga lum, a cina lua mahmah-a om Bessie mu hi. Ama’ siavuanpa mahmah sam pah-a a velsak ciangin pneumonia natna nasia khin lua ta, kilap nawn lo mai ding, cih mukhia hi. Mr. Black a lungsim gik mahmah hi. Lam tawntungah a min a kisap cianga a dawng thei lo Bessie bekbek ngaihsunsun hi. Ni khat ni teh vantungah min sapna khat om takpi dinga Tuuno’ Nuntakna Laibu sunga min om lo mite’ ading dah huai zen si incia maw! ci-in ngaihsunsun hi.Tua kawmin, “Tua bang la khat om leh!” ci-in ngaihsunsun hi. Tua laitakin a lungsim sungah, “Bang dinga nang’ phuak pah mawk lo?” cih ngaihsutna khat hong lut hi. A hizongin tua bang la a phuak dingin cing kisa lo ahih manin tua bang ngaihsutna kimangngilhbawl hi. Inn a tun ciangin a mai khing keiisa-a tung a zi in a muh ciangin a thu a la dong hi; Ama’n dawng mel lo hi. Tua kawmkal-ah hih la a taang masapen a mal ding a lungsimah suak denden hi. Minute 15 sungin a taang dangte zong a phuak khin hi pak ziau hi. Piano zuan phei-in a la-aw ding phuaka tu-a i saksak la-aw hi pah hi. A la-aw mahmah zong aw-mal khat khit aw-mal khat phul zangnzang lel-a, Pasian’ piak a hih lam thei a hih manin mal khat zong khel ngam lo hi. Bessie in tua natna ni 10 bek do-a si mawk hi. Tua minthan ni-a vantungah min a kisap ding ngaka pai khol a hih lam phawk tek uh hi. A kivui ni-in hih la kisa-a, a kisak ma-in Mr. James Black in hih la a phuahna thu a cingin gen hi. Tua ni-a sigal mi khempeuh a lungsim uh vut mahmah hi. James Black’ ngaihsutna ah bel, “Pasian in Bessie hong laksaka, ama’ tangin tua minsap ni adinga i kiginkholh theih nadingin la dawng khat hong pia ahi ve maw!” ci hi. 1892 kumin Epworth League labu khat-ah hih la, “Vantungah Min Hong Sap Laitak” kihel hi. Tua labu a kikaihkhop laitakin Charles Gabriel in hih la hel kha lo dektaka ahih hangin Mr. James Black in laitui eng zanga a tei ladal in a mit la kha zenzen ahih mana a hel ahi hi. A genkikna ah, “Hih la phuakpa’ min lah ka zakzak min hi lo mawka, ahi zongin laitui eng zekzek-a kitei tua ladal pen a dangte lakah kilang mahmah hi. A lamalte ka et ciangin a kiphuak ngeingeite hi khol lo hi. Thu ka ngen-a, deih ka hih manin ka labu sungah ka hel hi. Tua banteng bel tangthu hi ta!” ci-in genkik ngei hi.


1905 kuma kikhen Methodist Hymnal a kibawlna-a sem dingin James Black zong kitel hi. Tua commission a kihel mite’ lakah James Black sim loh gospel laphuak dang kuamah om lo napi-in tua labu sungah ama’ phuah late khat beek kihel lo hi. Hih “Vantungah Min Hong Sap Laitak” banah la ngaih tampi mah phuak lai-a, “Where Jesus Is, ‘Tis Heaven There” leh “Look to the Lamb of God” late zong ama’ phuah mah ahi hi. Hymn tawh kisai a kinte leh a theite in a gen theih uh mahbangin hih la pen a lamal ngaih lua zong hi lo hi. A la-aw mahmah ngaih lua, ci-a gen ding zong hi lo hi. Chord 4 khawng kilumlet den pong hi a, a rhythm mahmah zong cimtaak huai mai hi. Ahi zongin gospel la dangte mahbangin mi tampite a thakhauhsak, mailam hun ading lam-etna a guan la khat ahi hi. A tawpna ah hih bang late hong pia Pasian’ tungah lungdam i koh ding sim loh thu dang om lo hi. 99. Zankim Gamdaih Kim Laitakin It Came Upon The Midnight Clear (Luke 2:13,14) Edmund H. Sears (1810-1876)

Richard S. Willis (1819-1900)

Hih la kisa lo-in Lungdambawl hun bei ngei lo hi. Hih la sak loh-in Christmas cingtaak kibawl thei lo hi. 1849 kuma a kikhetkhiat cil-a kipanin hih la kihel lohna labu cih bang om lo mai hi. Christmas la lak-a American-te’ phuah a masapente lakah khat hi ci-in kiciamteh hi. Hih laphuakpa Rev. Edmund Hamilton Sears pen America gam Sandisfield, Massachusetts ah April 6, 1810 ni-in suak hi. Harvard Divinity School ah pilna sina, 1837 kumin a sangkah zo hi. A nuntak sungin Massachusetts sunga Wayland, Lancaster, leh Weston khuate ah Unitarian pawlpi neu pawlkhat kemin pastor sem kawikawi hi. Unitarian khat in i Topa’ suah hun lai-a thupiangte hih bangin la-a a phuah theih lamdang kisa hi. Ahi zongin Sears pen a minin Unitarian hi ponga, a upna taktak Trinitarian hizaw hi, kici hi. Zeisu Khazih Pasian ahihna um takpi-in a pulpit mahmah panin gen mun mahmah hi, kici hi. A sih ma kum khat lai-a a gelh Sermons and Songs of the Christian Life sungah kilang mahmah hi. Ama’ genna ah, “Kei bel unitarian pawlpi ah khangin tua pawlpi sangte ah pilna ka sin hangin Khazih Pasian a hihna umin ka hilh den hi” ci-in gen ngiat hi. Edmund Sears in a nuntak sungin laibu tampi gelh-a, Regeneration, Foregleams of

Immortality, leh The Fourth Gospel, the Heart of Christ cihte minthang mahmah-a bu tampi kikhen hi.


Ahih hangin hymn dawng nih bek phuaka, a nih-in Christmas la vive ahi hi. A phuah masak pen bel Harvard Divinity School ah sangnaupang ahih lai-a a phuah hi-in, “Calm on the Listening Ear of Night” kici hi. Hih “Zamkim Gamdaih Kim Laitakin” zah-a a kizelh luat loh hangin hymn bu tampite ah kihel-a tuni dong mah-in kisasa lai hi. Tua la a phuah zawh kum 15 cianga a phuah hih la, “Zamkim Gamdaih Kim Laitakin” tawh kihuang mahmah hi. Hih la, “Zamkim Gamdaih Kim Laitakin” bel Christian Register sungah December 29, 1849 niin kisuaksaka, vantung mite’ taangkona ah haksatna tuamtuam kawmkala mite’ tungah Pasian’ nopna leh angvaanna a kibulphuh late’ lakah a masapen pawl ahi hi. Hih la a kiphuah laitakin America gamah buaina lianpi a tun laitak ahi hi. Saklam leh khanglamte a thu uh kituak thei lo-in, tua zawh kum sawm sungin tual-gal piang takpi hi. Tua hun lai-a industrial revolution hangin New England ah buaina tampi piang hi. California ah kham kimu ahih manin mi khempeuh tua lamah a tai hehu lai “forty-niner” hun zong hi sawnsawn hi. Hih lamalte ah tua bang buai zelzulna hanga gimna thuak mite in vantung mite’ taangkona aw a ngaih nading uh hanthotna kimu thei hi. Taang thumna bangah, “Leitung nuntak vangik nuai-ah, vangik lel-a awnte” in “Vantung la ngai dih un” ci-in hong sam hi. A nunungpen bangah, Hih la-aw “carol” kici a, America gamah 19th century lai-a musician minthang mahmah khat ahi Richard S. Willis in a phuah ahi hi. Willis bel February 10, 1819 ni-a America gam Boston, Massachusetts a suak ahi hi. May 7, 1900 ni-in Detroit, Michigan ah si hi. Germany gamah laphuah dan kum guk sung sin ngei hi. Tua lai-ah “Ngai Un! Vantungmi’n Lasa” cih la a aw a phuak Felix Mendelssoln (1809-1847) tawh kimeltheih uh hi. Germany gam pan America gamah a ciahkik khit ciangin New York Tribune ah music critic sem hi. Church Chorals and Choir Studies (1850), Our

Church Music (1856), Waif of Song (1876), leh Pen and Lute (1883) cih laibute gelh hi. Hih la-aw bilbel pen a tungin “See Israel’s Gentle Shepherd Stand” a cih la ading-a kizang la-aw ahi hi. Ahi zongin Edmund Sears’ phuah lamalte tawh a kibulh ciangin kituak mahmah a, leitung buppi ah a kideih la hong suak hi. 100. Zawdan Gun Gei Ah On Jordan’s Stormy Banks (I Corinthians 15:19) Samuel Stennett (1727-1795)

Traditional American melody Adapted by Rigdon M. McIntosh (1836-1899)


Lem-etna tawh lawpna i cih Pasian’ mite’ pianzia khat ahi hi. Thuciam Lui sungah, Israel mite’ lam-et den pen ciamsa gam Canaan ahi hi. Thuciam Thak thu-ummite’ lam-etna leuleu bel, i Honpa leh i Topa tawh a tawntunga i mankhop ding ahi hi. English Baptist minister khat ahi Samuel Stennett’ puah hih la pen 1787 kuma kikhen John Rippon’ labu Selection of Hymns sungah kihel-a a kikhetkhiat masaknapen ahi hi. “Heaven Anticipated” (Lam-et Vangam) ci-in thulu kiguan hi. Tua huna kipan a koimapeuh-a evangelical thuummite’ deihpen la khat-in om den hi. Samuel Stennett pen ama’ hun lai-a Dissenting (non-conformist) pawlte’ laka a kizahtaak mahmah thuhilhsiam khat ahi hi. Pawlpi tuamtuam-a mi khempeuh in a zahtaak mahmah khat ahi hi. Tua hun lai-a kumpipa King George III nangawn tawh kilawmta uh hi, kici hi. Tua banga evangelical thuhilhsia minthang mahmah khat cih bek hi lo-in mite a thuzawhna zangin England gamah biakna lam suahtakna a om nading leh social reforms tampi a pian nadinga a hanciam khat ahi hi. 1727 kumin England gam Exeter ah suaka, a pa mahmah zong Baptist minister khat ahi hi. A pa in London khuapi Little Wild Street a Baptist pawlpi kem dinga sapna a ngah ciangin amah zong a pa huh-in om hi. A kum 20 pha pan hi. 1758 kuma a pa a sih ciangin amah mah in pastor sem suaka, a sih dong kum 37 sung sem hi. A pawlpi mite’ lakah English philanthropist leh prison reformer minthang John Howard zong kihel hi. A nasep sung tawntung hymn dawng 39 phuaka, tua hun lai-a evangelical labu minthangpen ahi 1787 kuma kikhen John Rippon’ labu Selection of Hymns sungah kihel hi. Tuni donga kisa Stennett’ phuah late lakah “Hong Hon Topa Zeisu Tal Ah” (Majestic Sweetness Sits Enthroned) leh hih la “Zawdan Gun Gei Ah” (On Jordan’s Stormy Banks) te minthang deuh hi. 1763 kumin University of Aberdeen in Doctor of Divinity Degree pia hi. Samuel Stennett in Pasian’ ading muibun taka a nasep khempeuh zo-in August 24, 1795 ni-in “Canaan gam nuam” zuanin pai ta hi. Hih la aw pen “Promised Land” kici a, 19th century bul lama America gama kisasa traditional melody khat ahi hi. Hih la-aw tawh kisa leitung la tampi om hi. Hymn aw-a a kizat cilna bel 1835 kuma kikhen Southern Harmony labu sung ahi hi. Tua khit ciangin Southern musician Rigdon M. McIntosh in hih la aw khel-in, minor pan major ah laih-a, a sakkik behlap hi. 1895 kuma H. R. Christie’ labu The Gospel Light sungah a kihel huna kipanin tu-a i sak bang lianin kisa hi. 101. Zeisu Ading Nuntak Maan Ka Nungta Living for Jesus


(Romans 12:1,2) Thomas O. Chisholm (1866-1960)

Carl Harold Lowden (1883-1963)

Hih la a aw phuakpa Carl Harold Lowden in hih la hong piankhiatna thu hibangin gen ngei hi: 1915 kumin naupang kikhopnate-a sak dingin “The Sunshine Song” a cih la khat “light and summery” namin ka phuak hi. Kideih mahmah vet-a, pastor tampite in a la-aw hoihtak kikemin lapi khat ah kibulh leh, ci-in laikhakin hong gen uh hi. 1917 kum ciangin ka file-te sungah ka mukik-a, hih la aw ka tum hi. A rhythm leh tempo-te in “Zeisu Ading Nungta Ning” cih bang dan khat gen nuam keii leh kilawm kasa hi. Hih la-aw tawh kituak ki-apna lapi khat kiphuak leh cih ka ngaihsutna khat hong om hi. Ngaihsunsun-in thu ka ngetnget khit ciangin a mal hong phuahsak dingin Thomas O. Chisholm cial ding ka khensat hi. Hih la-aw khakin a thulu ka deihdan genin, a sakkik ah bangci bang hi leh kilawm ding, cih kei’ ngaihsutna zong ka gen hi. Ni nih khit khawng ciangin Mr. Chisholm in ka la-aw khak hong khakkika, la-aw tawh kituak ding lamal bangci phuah ding cih a theih ngiat lohna hong gen hi. Ka la-aw ka khakkik a, Pasian in amah mah a telsak lam ka upna ka gen khit ciangin lamalte Pasian mahmah a phuahsak nading ka hanthawn hi. A sawt lo-in lamal khempeuh hong phuak khin takpi-a, tuni a i sak lamalte hipah hi. A ladal mahmah-in a awn-a simin kizuak khin a, pawlpi khat peuhpeuh in labu a bawl nak uh leh hel hamtang uh hi. Kampau nam tuamtuamin zong kiteikhia khin hi. Hih lamalte a phuakpa Thomas Obediah Chisholm July 29, 1866 ni-in America gam Franklin, Kentucky ah singluang tawh kilam bukno khat sunga suak ahi hi. Sangsia semin nipi kal sima kihawm The Franklin Favorite editor peuh a sep khit, kum 27 a phak ciangin Dr. Henry Clay Morrison’ tungtawnin piangthak hi. Dr. Henry C. Morrison i cih bel Asbury College and Theological Seminary a phuankhiapa ahi hi. 1903 kumin Methodist pawlpi in Chisholm ordination pia a, Scottsville, Kentucky ah tawlkhat sunng pastor sem hi. A ci hong dam lo sim pha mahmah a, Winona Lake, Indiana ah kisuan hi. Tua lai-ah insurance salesman sema, 19016 kum Vineland, New Jersey-a a kituah ciangin zong semsuak lai hi. Laigelh uk mahmah khat hi a, poem dawng 1,200 val gelh a, 800 te Sunday

School Times,Moody Monthly, Alliance Weekly, leh laihawm tuamtuamte ah suak den hi. A poem phuahte lakah tampi hymn minthang suaka, tuate lakah, “Na Thumaanna Lian Hi” (Great Is Thy Faithfulness), “He Was Wounded for Our Transgressions,” “Christ Is Risen from the Dead,” “O to Be


Like Thee,” leh “Trust in the Lord With All Thy Heart” cihte minthang mahmah hi. February 29, 1960 ni-in Ocean Grove, New Jersey-a the Methodist Home for the Aged piteek puteek kepna inn ah si hi. Hih la a aw a phuakpa Carl Harold Lowden bel October 12, 1883 ni-a America gam Burlington, New Jersey-a suak ahi hi. Kum 12 a phakin Hall-Mack Publishing Company-te’ tungah a laphuah maksapen zuak thei ta hi. A nidang ciangin tua company-a nasem dingin kisam hi. Kum tampi sung the Bible Institute of Pennsylvania (tu’n Phildelphia College of Bible kici) ah music hilh hi. Camden, New Jersey-a Linden Baptist Church ah zong kum 28 sung minister of music sem hi. Tua khit ciangin kum 12 sung Evangelical and Reformed Church Board (tu’n United Church of Christ kici) ah music editor-in om hi. Lowden in a khan sungin la-aw dawng tampi phuaka, labu tampi khenkhia hi. Collingswwod, New Jersey ah February 27, 1963 ni-in si hi. 102. Zeisu Aw, Kong It Hi My Jesus, I Love Thee (I Peter 1:8) William R. Featherston (1846-1873)

Adoniram J. Gordon (1836-1895)

Hih la a phuakpa William Ralph Featherston (Featherstone ci-in zong kigelh zel) pen Canada gam Montreal ah July 23, 1846 ni-in suak hi. John and Mary Featherston-te’ tapa ahi hi. Wesleyan Methodist Church of Montreal pawlpi mi ahi uh hi.Featherston kum 16 a phak laitaka a pianthak cianga a phuah hi ding hi, ci-in ki-um hi. A tangthu a cinga a kitheih loh hangin Featherston in tua a la phuah Los Angeles a teng a nuno Mrs. E. Featherston Wilson khak hi, kici hi. Tuni dongin hih la a phuah cil lai-a a khutlam ngiat tawh a gelh laidal kikem lai-a Featherston innkuante’ angtanpih mahmah na khat ahi hi. 1864 kumin The London Hymn Book sungah a phuak kithei lo, la ci-in hih la hong kihel lehbung hi. 1870 kumin Boston, Massachusetts Clarendon Street Baptist Church-a pastor sem evangelical pastor minthang mahmah Dr. A. J. Gordon in The London Hymn Book sunga a phuak kithei lo ci-a kihel hih la mu hi. Tua hun laitakin Baptist pawlpite-a zat ding la a kaihkhop laitak ahih mahbangin hi la a muh ciangin en phapha hi. A lamal leh a la-aw kituaksa het lo hi. A ngaihsutsut kawmin thakhat thu-in la-aw thak khat hong suaka tu-a i saksak la-aw ahi hi. 1876 kuma S.L. Caldwell leh A.J. Gordon-te’ kaihkhop The Service of Song for Baptist Churches sungah kihel pah hi. Tua hun-a kipan tuni dong evangelical labu kici peuhmah ah kihel veuden hi. La minthang dang khat ahi “In Tenderness He Sought Me” zong Dr. Gordon’ phuah ahi hi.


Adoniram Judson Gordon bel April 19, 1836 ni-a America gam New Hampton, New Hampshire-a suak ahi hi. Kawlgama hong pai missionary minthang Dr. Adoniram Judson’ min tam ahi hi. A mite’ ading leh a Topa’ ading na tampi a sep khit ciangin February 2, 1895 ni-in Boston ah si hi. Newton Theological Seminary pan a man khit ciangin Baptist pawlpi ah ordination kipia hi. Boston khua a Clarendon Street Baptist Church ah pastor a sep zawh kum 6 a phak kum, 1863 kumin D.L. Moody tawh kithei uh a, Boston khua-a Moody’ nasepna ah nakpi-in panpih hi. The Service of Song

for Baptist Churches leh The Vestry Hymn and Tune Book-te a khetkhiat banah kha sima kihawm The Watchwordeditor sem-a Quiet Talks kici laibute gelh hi. “Zeisu Aw, Kong It Hi” a kipan a khang a khanga tul ngei lo late a piankhiat zia i ngaihsut ciangin Pasian’ nasep ahihna kimu thei hi. A mal kiphuaka, tawlkhat khit ciang a aw kiphuaka, tua tegel a kigawmkhop ciangin a tul thei lo Pasian phatna la ngaih hong suak hi. A kiphuahna nungthu a tuamtuam hi a, tuate khempeuh mah gawmtuah-a la dawng khat a suah nadinga nasem Pasian ahihna kimu thei hi. 103. Zeisu In Hong Kem Hiam? Does Jesus Care? (I Peter 5:7) Frank E. Graeff (1860-1919)

J. Lincoln Hall (1866-1930)

Haksatna ka thuak laitakin Pasian in hong ompih takpi-in hong lunghimawh takpi mah ahi hiam? Ka ngaihsutna khempeuh gik mahmah-a, ka tat ka heekna khempeuh a gimhuai ciangin Ama’n hong kem takpi ahi hiam? Ze-etna khauh lua mahmah pawlkhat nang zo nawn lo dinga ka kithawi laitak Ama’n hong don takpi mah ahi hiam? Leitunga ka it ka ngaihte tawh kikhena mangpha ka kikhak ciangin hong awlmawh takpi mah ahi hiam? Hih bang dotna leh lunghihmawhnate hih la aphuakpa’ tuah bangin thu-ummi khempeuh phial in a tuah ahi hi. Frank E. Graeff pen Methodist minister khat hi a, Philadelphia Conference sunga pawlpi lianpen pawlkhat ah pastor sem hi. Ama’ khawk sung buppi ah “sunshine minister” (nitaang khuavak banga maitaii den siapa) kici hi. “Huan Sungah” cih la a phuakpa C. Austin Miles in F. E. Graeff tawh kisai-in hibang gen ngei hi: “Amah pen kha thu ah a hoih lam vive mu thei a a lamen khat ahi hi. Naupangte’ ngaih mahmah a lawm hoihpen khat uh hi lai hi. Nitaang khuavak


bangin a mai a taii zahkhat-in a lungsim zong hoih-a, naupangte bek hi lo-in aneu alian a kuamapeuh in ngai mahmah hi. Sikhuup bangin mi huup-a, naupang bang upna a nei mi khat ahi hi.” A mai taii mahmah-in mite’ it mite’ ngaih-in a om hangin Frank E. Graeff zong a nuntakna ah haksatna leh ze-etna a thuak zel tham khat ahi hi. Hih la zong tua bang haksatna leh ze-etna, pumpi cinat leh lungkhamna a thuak laitaka a phuah ahi hi. Laisiangtho simin hehnepna leh thathak ngahkik zel hi. Tua bang hun laitakin I Peter 5:7 in ama’ ading khiatna nei phadiak hi: “Amah in note hong awlmawh ahi manin na lunghimawhnate khempeuh uh ama tungah nga un”(ZIV). “Ama’n hong awlmawh ahi manin” a cihna mun ta kin ama’ kisapna mun tak gen kha lian-a, hih la a phuahna ah a bulphuhpi suak hi. Frank E. Graeff pen December 19, 1860 ni-in America gam Tamaqua, Pennsylvania ah suak hi. July 29, 1919 ni-in Ocean Grove, New Jersey ah si hi. A khangno lai mah in Pasian’ sapna ngah a, 1890 kumin Philadelphia Conference ah Pasian’ nasem dingin kisang hi. A pawlpi sunga naupangte lunglut deuh-a, khangnote’ tunga tangthu gen siamin minthang hi. La kici pongpong dawng 200 val phuaka, novel khat The Minister’s Twinszong gelh hi. Hih la a aw a phuak bel J. Lincoln Hall hi a, November 4, 1866 ni-in America gam Philadelphia ah suak hi. A khan sung tawntung gospel laphuah lasakna ah mi minthang mahmah khat ahi hi. University of Pennsylvania panin pilna sangpi tawh sang zo a, Harriman University panin honorary Doctor of Music ngah hi. A kizahtaak mahmah la makai, choir conductor, la-aw phuak, music khenkhiapa ahi hi. Cantata tampi, oratorios tampi, anthems tampi ading la-aw phuaka, gospel la dawng za tampi ading zong la-aw phuak hi. Kum tampi sung Philadelphia a Hall-Mack Publishing Company ah a pangpi hi a, tua company zong a sawtna ciangin Winona Lake, Indiana-a Rodeheaver Publishing Company tawh kigawm-in company lian mahmah khat suak hi. Hall in hih la-aw Frank E. Graeff’ phuah lamal adinga a phuah ahi hi. A phuah ngei la-aw khempeuh lakah a lungkimpen khat hi, ci-in Dr. Hall in gen ngei hi. 1905 kuma Hall-Mack Company pana kikhen New Songs of the Gospel, No. 2 ah kihel pah hi. Hih la sunga Graeff’ gen mahbangin haksat hun cianga Pasian’ hong ompihna i muanlah theih zel zong mihing’ ngeina hi mai hi. Ahi zongin tua bang hun ciangin Graeff bangmah-in, “A hong kem hi; Ke’n ka thei hi” ci-in Pasian hong kepna leh hong ompihna tel sinsena a gualzo denzelte i hi hi. 104. Zeisu In Van Ah Tokhom Nusia A


Thou Didst Leave Thy Throne (Luke 2:7) Emily E.S. Elliott (1836-1897)

Timothy R. Matthews (1826-1910)

Hih la a phuaknu Emily Elliott pen July 22, 1836 ni-in England gam Brighton ah suak hi. A nuntak sung tawntung Anglican Church sunga evangelical lamte tawh kipawl den hi. Ama’ kiim leh paam-a rescue mission leh Sunday School-te ah gim thei lo tawl thei lo liangin lawptakin kipia-in nasem hi. Emily Elliott pen “Ka Hi Bangin” (Just As I Am) a phuaknu Charlotte Ellliot’ upa’ tanu ahi hi. Kum 6 sung Church Missionary Juvenile Instructor kici magazine editor-in om hi. Under the Pillow kici laibu sungah a hymn phuah dawng 48 kihel hi. Tua laibu bel zato-a lum damlote, inn-a om damlote leh mi zawngkhalte kikepna mun-a om damlote’ sim dinga kiphuak la pawlkhat a kikaihkhopna laibu ahi hi. Hih la lian pen Miss Elliotte in England gam Brighton khua-a a pa’ pawlpi St. Mark’s a choir-te’ sak ding leh sangkah naupangnote’ sak dinga a khetkhiat ahi hi. I Topa’ hong paina leh a suahna thu naupangnote hilh nopna-a kiphuak la ahi hi. Luke 2:7 sunga “zintun innah amau ading inndei awng lo ahih manin” (ZIV) a cihna mun bulphuh-a a phuah ahi hi. Miss Elliott in hih la a phuahna ah “(ahih) hangin” (but) zangin a kilamdang na pawlkhat tehkaak-a a phuah ahi hi. Taang khatna ah… Vangtung tokhom leh kumpi lukhu- Bethlehem ah inndei om lo Taang nihna ah… Vantung mite’n peengkul tum- Leitungah hong kiniamsak Taang thumna… Leitung ganhingte’n bu leh kua nei ciat- Ama’ lupna leitung bek Taang lina… Mite tatkhiatna hong puak- Mite’n Amah Calvary bek pia uh Taang ngana… Hih lai-ah a kilehbulh nate kilumlet: Sihna pen gualzawhna suakin, taang nihna-a vantung mite’ peengkul tum pen hong paikik ciangin kitumkik ding hi. A sakkik bel a taang-a kigen thute a ki-aituamsuah ahi hi.


Hih la-aw pen “Margaret” kici a, Timothy Richard Matthews in hih lamal tawh sakkhop ngiat dinga a phuah ahi hi. Matthews bel England gam Bedford ah November 4, 1826 ni-a suak ahi hi. Ama’ hun lai-in Great Britain gam buppi ah organ tum siampen khat-a kiciamteh ahi hi. Biakna nasem khat mah hi a, hymn la-aw dawng 100 val phuak hi. Lam-etna leh lawpna i cihte thu-ummi khat’ nuntaknaah a om loh a phamawh a nuntakna’ khen khat hi mai hi. Thuciam Lui hun lai-in hong pai ding Messiah lam-etna tawh nungta uh hi. Peengkul kimutna awging i zak ding, i Topaw tawh i kimuh ding, i Honpa tawh tawntung inn-a i omkhop ding cihte bel eite’ ngaklah i lam-etna leh i lawpnate ahi hi. 105. Zeisu’ Min Manpha Na La In Take the Name of Jesus With You (Colossians 3:17) Lydia Baxter (1809-1874)

William H. Doane (1832-1915)

A khan tawn phial lupna ngaka dam lo ahih hangin, Lydia Baxter pen Pasian nasepna ah a hahkat mahmah mi ahi hi. America gam Petersburg, New York ah September 8, 1809 ni-in suak hi. A khangno lai mah-in piangthaka, a sanggamnu tawh kopkhawmin a khua uh Petersburg, New York ah Baptist pawlpi khat a pian nadingin a pangpi-in na om uh hi. Pasal nei a, a lawmpa tawh New York ah kituah uh hi. Tua lai-ah Pasian’ading a nasepna mah hanciamin zomsuak hi. A inn uh Pasian’ nasem thuhilhsiate, evangelist-te, Christian worker-te’ kikaihkhopna mun suak hi. Tua bang mite in ama’ thukuppihna leh ngaihsut piakna thupisan mahmah den uh hi. A inn ah hawh a, a lupna ah i va hopih pen amah hehnep nading leh thapiak nading sangin ama’ tung pan tha thak lak nading hizaw hi, ci-in a lawmte in gen thei zel uh hi. Laisiangtho a kan mahmah khat hi a, Laisiangtho sunga minte’ khiatna peuh a lawmte tawh kikum thei zel uh hi. “Jacob a suah ding ciangin amah a suah masak zawk theih nadingin a upa’ khe len geigai hi. Tua bangmahin a min mahmah zong Jacob kiphuaka, a khiatna pahphot pen ‘tuhkhiapa’ a cihna ahi hi. Abraham leh Sarah-te in a teek nung a guai nungun ta nei ding cih a theih uh ciangin a piang thei lo ding na khat hi ci-in nuikhia uh a, a tapu uh a min ‘Isaac’ kici pah hi. Jacob’ tapa 12 te bang amau’ pian lai-a thupiangte leh a nute mahmah uh a kidemnate uh leh a minte uh kipaiikaan luakeii hi” cihbangin gen pahpah thei hi.


Mrs. Baxter in a lawmte’ kiangah, “‘Samuel’a khiatna pen ‘Pasian’ tungah ngen’ a cihna hi” ciin gen thei zel hi. “Hannah a cih teh ‘hehpihna,’ Sarah a cih teh ‘kumpinu,’ Naomi a cih teh ‘kilawmna’ a cihna hi” cih bangin gen thei zel hi. Ahih hangin ama’ ading “Zeisu” cih min bel na khempeuh hi mai hi. Dam het lo napi-a bang hangin lungdam thei veve hiam cih a kidot ciangin, “Ke’n galvan tuamdang khat nei hi ve’ng, Zeisu’ min ai ve. I galpa in i lungkiat theih nadinga hong ze-et ciang Zeisu’ min ka lawh ziau teh hong neh thei nawn lo hi. Zeisu’ min a khiatna ‘Honpa’ a cihna hi a, Hebrew min Joshua leh Joash-te tawh a kammal bul kibang ahi ve” ci-in gen thei zel hi. Mrs. Baxter in hih la, “Zeisu’ Min Manpha Na La In” a sih ma kum 4 lai-a a lupna tung mah-a a phuah hi, kici hi. Amah New York City ah June 22, 1874 ni-in si hi. Gospel lamal dang tampi a phuah hangin tuni donga kisa lai bel hih la bek mah om mai hi. 1855 kumin zong Gems by the Wayside kici devotional poems kikaikhawm labu khat khenkhia ngei hi. Mrs. Baxter in hih la a phuah zawh a sawt lo-in William H. Doane in a la-aw ding phuak pah-a, William Doane leh Robert Lowry-te’ bawl Pure Gold kici labu sungah 1871 kumin kihel pah hi. Moody-Sankey-te’ cialpite ah kinaksak mahmah a, tuni dongin evangelical pawlpite ah kisasa lai hi. Hih la a aw a phuak Wiiliam Howard Doane bel February 3, 1832 ni-a suak ahi hi. High School a kah laitakin piangthaka, Baptist pawlpi sungah lawptakin lay-worker sem hi. A khangno lai-a kipanin singtawh nasepna tuamtuam a bawl J.A. Fay and Company tawh kizom dena, 1860 kumin Cincinnati, Ohio ah a nasep tuah a, tua lai ah president suak hi. Tua banga company president a sep lai-in nidanga om nai lo vanzat nam 70 val phuahthak hi, ci-in kiciamteh hi. Cincinnati mah ah tengsuaka khuasung tuisung leh pawlpi sungah makaipi khat-in om hi. Kum 25 val sung Mount Auburn Baptist Church ah Sunday school superintendent sem hi. Music zong tampi phuaka, ahi zongin nuntak zonna-in nei ngei lo hi. La-aw dawng 2,200 val phuaka, labu 40 val kaikhawmin khenkhia hi. Christmas lasaupi catata zong tampi phuak hi. Music lama a hanciamnate pahtawina in Denison University in 1875 kumin pahtawina Doctor of Music Degree pia hi. Tuni donga kisasa gospel la ngaih tampi phuaka, tuate lakah, “A Sia Ding Honkhia In” (Rescue the Perishing), “Hong Paisan Ke’n Migi Topa”(Pass Me Not, O Gentle Savior), “Nang A Hi’ng, Topa”(Draw Me Nearer), “Singlamteh Kiang”(Near the Cross), “Pasian’ Min Pha Ta Hen”(To God Be the Glory), “Zeisu Min Manpha Na La In” (Take the Name of Jesus), “Thungetna Hun Pha” (’Tis the Blessed Hour of Prayer), “I Ngak Laitak Hong tuak Diam?” (Will Jesus Find Us Watching?) cihte kihel a, a tamzaw-in Fanny Crosby’ laphuahte a aw phuahsak denzaw hi. Elizabeth Prentiss’ phuah la “Hong Itzaw Ning Topa” (More Love to Thee) zong a la-aw ding phuahsak hi.


Sum leh paii hau mahmah napi-in kiniamkhiat mahmah a, Pasian’ nasepna ah a hihzawh zahin Christian lay-worker khat-a pang den mi ahi hi. Pasian’ nasepna adingin sum tampipi pia den hi. Cincinnati YMCA hall-a pipe organ zong ama’ piak mah hi a, Chicago-a Moody Bible Institute ah Doane Memorial Music Building a kilam nadinga a kisam sum khempeuh zong ama’ piak mah ahi hi. December 24, 1915 ni-in South Orange, New Jersey ah Topa’ kiang hong zuatsan ta hi. A nuntak sung tawntung Pasian in nakpi taka a zat mi ahi hi. 106. Jesu Muang In Trusting Jesus (Late 37: 3,4,5) Edgar Page Stites (1836-1921)

Ira D. Sankey (1840-1908)

A sawt nai khol lo khat-in medical doctor khat in ama’ kianga kilak cinate’ lakah tampitak pen a natna uh a etet ciangin a ngawh ding mel thei lo-in “incopability” a cih pongmawkna kigelhna lai khat ka sim kha hi. A pumpi tungvuah natna cih taktak ding om khol lo napi-in tuhun nuntakzia kinawh lua, buaina tam lua, lungzinna tam lua ahih manin a pumpi, a lungsim, a kha un lelgawp-a a tawpna ah nuntakna nangawn a sukha natna ahi hi. Tua banga nuntakna vangik lel-a om mite in hih lamalte nisim-in sima i kithuhilhsak ding bangzah-in thupi! Muang lel ding sun nitum dong, Huihkhi laan laitakin zong, Lungneu laitak muang sem ding, Jesu mah muang kinken ding. Lam a nop ciangin la sa, Lungziin ciang thu ngen inah,


Launa tuah ciang Amah ko, Jesu mah muang leng pha zo. 1876 kumin hih lamalte Chicago khua ah D.L. Moody kipia hi. Newspaper pan-a ki-eukhia ahi hi. Moody in Sankey piasawn-a a aw phuak dingin sawl hi. Sankey in zong Moody kiangah hih lamal sunga thute a thukim khit takpi leh a la-aw a phuah nading gen hi. Moody thukim-a hih la-aw kiphuak hi. 1876 kuma kikhen Sankey’ labu Gospel Hymns No. 2 sungah helpah hi. Tua kuma kipan Moody-Sankey cialpite ah nakpi-in zang uh hi. Tuni dongin naupang banga Zeisu i muan nading hong hilh hih la tungtawnin mi tampi in hehnepna leh hanthotna ngah uh hi. Hih lamalte a phuakpa Edgar Page Stites bel kum tampi sung Cape May, New Jersey-a Methodist pawlpi sungah a kilang khol lo-a nasep hanciam mahmah pawlpi mi khat ahi hi. A pupi John Howard pen May Flower tembaw tawh America gam a paite’ laka khat ahi hi. “A Thu Zaza Nuam Ing” (More About Jesus) la a phuak Eliza E. Hewitt tawh pa-unau uh ahi hi. Tawlkhat sung North leh South Dakota-te ah Methodist home missionary-in om ngei hi. Edgar Page Stites’ phuah la minthang dang khat bel “Aw Gam Nuampi” (Beulah Land) ahi hi. A la phuahte’ ah pseudonym Edgar Page bek zang pahpah hi. January 7, 1921 ni-in a suahna khua Cape May, New Jersey ah si hi. Hih la-aw a phuak Ira D. Sankey bel i theihsa hi a, August 28, 1840 ni-in America gam Edinburg, Pennsylvania ah suak a, 1856 kumin pianghtak hi. 1857 kumin New Castle, Pennsylvania ah lal uh a, tua lai-ah Methodist Episcopal pawlpi ah lut hi. A sawt lo-in Sunday School superintendent-in kikoih a, choir leader zong sem hi. American Civil War (Tualgal) sung 1860 kumin Union Army ah lut hi. Sergeant za ciang tung hi. September 9, 1863 ni-in State Senate member John Edwards’ tanu Fanny V. Edwards tawh kiteng uh a, tapa nih nei uh hi. Gal ven ciangin New Castle ah ciahkika a pa’ nesep Internal Revenue Service ah nasep huh-in om hi. 1867 kumin amau’ khua a YMCA ah secretary, tua khit teh president cih bangin kitel hi. 1870 kumin Indianapolis khua-a YMCA kikhoppi ah taangmi-in kah-a D.L. Moody tawh kimu uh hi. Moody in hun-bit-a Pasian nasem dingin zol hi. 1871 kumin D.L. Moody tawh kithuah dingin Chicago ah kituah a, kum 30 val kithuah uh hi. 1873 pan 1875 sung Great Britain ah lungdamna thu tangko-in pai hi. 1873 kumin Sacred Songs and

Solos khenkhia hi. Kikhen kikkik-a, la zong kibehlap toto hi. 1903 kuma a kikhet ciangin la dawng 1,200 pha ta hi. 1874 kumin Philip P. Bliss tawh kopkhawma a khet uh Gospel Hymns Numbers 1-


6 khetkhiat kipan a, la dawng 739 pha hi. 1881-84 sung British Isles ah lungdamna thu tangko-in zin kik uh hi. 1885 kumin a labute zuakna pana kingah sum lak panin Newcastle, Pennsylvania a YMCA inn lam nading $ 40,000 piakhia zo hi. 1891-92 sung British Isles ah zin kik uh a, 1898 kumin Holy Land ah zin hi. 1899 kumin mangpha khakna in England gam zin leuleu hi. December 22, 1899 ni-in a lawmpa D.L. Moody si a, dah mahmah hi. 1903 kuma kipan a mit in khua mu nawn lo hi. August 13, 1908 ni-in Topa kiang Van-inn ah ciah ta hi. “Nang Kong Beel Hi” (Hiding in Thee), “Huihpi Nun Cianga Kidalna” (A Shelter in the time of Storm), “The Ninety and Nine” cih late zong a aw Sankey’ phuah ahi hi. Tuate banah “Nang Ading Thu Ka Ngen” (For You I Am Praying), “Upna in Zawhna Hi” (Faith is the Victory), leh “Under His Wings I Am Safely Abiding,” cih late zong a aw a phuah ahi hi. 107. Zeisu Tawh Mun Khempeuh Anywhere With Jesus (Late 37:5) Jessie B. Bound (Pounds) (1861-1921)

Daniel B. Towner (1850-1919)

Hih la a kiphuah lai-in a la-aw kiphuak masa a, tua khit ciangin a lamal kinungphuah zawsop hi. La kiphuak peuhmah a tamzaw a lamal kiphuaka, tua tawh kituak dingin a aw a kibulh hi denzaw hi. Dr. Daniel B. Towner in Pasian’ mizat minthang D. L. Moody’ thuhilhna a ngaihna panin a thulu ding leh a thu a la ding mahmah a ngah ahi hi. America gam Binghamton, New York ah 1866 kumin Moody tawh kithuah-in cialpi bawl uh hi. D. L. Moody tawh a kithuah masak lam ahi hi. A la phuah lakah zong a masapen hi sawnsawn hi. Daniel B. Towner pen March 5, 1850 ni-in America gam Rome, Pennsylvania-a suak hi a, October 3, 1919 ni-in Longwood, Missouri ah si hi. Evangelical gospel music lamah a pha ding om lo hi, ci-in kiciamteh hi. Music hilh sia, conductor, solo sa, la-aw phuak, lamal phuak – siam loh mahmah a nei lo khat ahi hi. Ama’ pattahsa mi minthang tampi zong om hi. Charles M. Alexander, Harry Dixon Loes, Homer Hammontree, H.E. Tovey, George S. Schuler-a kipan evangelical la makai tampite a pattahsa vive ahi hi.1885 kum, D. L. Moody Cincinnati ah evangelistic campaign bawl dinga a pai-a kipan Moody leh Towner-te kizom den uh hi. Tua kikhoppite ah Towner in choir makaih-a, Moody in a siam a vakna, kha lama a cihtaknate thupisa mahmah-a, amah tawh kithuah dingin kun hi. Tua


huna kipan a a sihkhiat dongin D.L. Moody tawh ahi zongin, Moody tawh kizom gospel nasepna khatpeuhpeuh tawh ahi zongin semkhawm den hi. 1893 kum khuakhal sungin D.L. Moody in ama’ phuat sangpi Moody Bible Institute-a Music director sem dingin Towner cial hi. Khangno lamte gospel music makai dinga pattah nading tupna ahi hi. Gospel la makai dingte pattahna kician neih ding kisam hi ci a a phawk masa Moody leh Towner hi, kici thei hi. Music hilh sia khat ahihna, la khatpeuh a phuahna, mipi mai-a la a makaihna khempeuh ah mite Zeisu Khazih tawh a kizop nading uh, a kinai nadinguh tup-in nei vinven hi. La-aw dawng 2,000 val phuaka, labu 14 kaikhawmin sangah laihilhna-a a zat ding textbook pawlkhat zong gelh hi. Ama’ phuah la-awte lakah, “Muang Ding, Ngai Ding”(Trust and Obey), “I Topa Hong Itna Lamdang Hi” (Grace Greater Than Our Sin), “Saved By the Blood,” “Nor Silver Or Gold,” “My Anchor Holds,” “Only a Sinner” cihte minthang deuh hi. 1866 kumin D.L. Moody in Binghamton, New York ah cialpi bawl-a, Towner zong la makaiin kihel hi. Moody’ thuhilhna ah mi khatpeuh in a nuntakna ah Zeisu Khazih Makaipi-in nei peuh leh haksatna khempeuh ah Pasian in gualzawhpih ding ahih manin lau nading om lo, kihtak ding om lohi ci-in gen hi. Laisiangtho panin gentehna tuamtuam la a, humpi kua sunga Daniel, meikuangpi sunga Hebrew tangval thumte, Sawltakpi Paul-a kipan a dang tuamtuamte tawh genteh hi. Tua mite tu mahmah a nungta lai bang-in a thuhilhna nungta a, mite’ lungtang nakpi-in lawng hi. Moody’ thuhilhna a ngaih kawmin Towner in, “Hih thuhilhna thulu tawh a kituak ding la khat a om loh phamawh hi” ci-in ngaihsun hi. Tua hunlai-a laphuak peuhmah in lamal phuak masa-a tua tawh kituak la-aw phuak denzaw uh hi. Ahi zongin Dr. Towner in a la-aw phuak masa a, tua tawh a kituak ding lamal guan ding khensat hi. A la-aw a zawh ciangin Cleveland, Ohio ah khak hi. Tua lai-ah nungakno Jessie Brown min nei khat teng hi. Dr. Towner in laikhak khat gelh-in a la-aw phuahsa tawh khak khawma, “Zeisu Tawh Mun Khempeuh” cih thu a gen ding la lamal dawng khat a phuah nadingin vaikhak hi. Miss Brown in Dr. Towner’ khak la-aw piano-in tum pah a, Dr. Towner’ deihna man kha pahlian hi. Hun tomno khat sungin “Zeisu Tawh Mun Khempeuh” a kici lamal hong phuak khin ziau hi. A sawt lo-in Sunday School-te leh Christian Endeavor kipawlnate ah a kideihpen la hong suak pah hi. 1896 kumin Jessie Brown leh Rev. John E. Pounds-te kiteng uh a, tua huna kipan in Jessie Pounds lah kici zel, Jessie Brown peuh zonglah kici suaksuak kha zel a, hih la a phuakte’ min a kigelhna ah min kibang lo nih a om theihna tua thu hang ahi hi.


108. Zeisu Tungah Kipia Ta’ng I Surrender All (Matthew 10:39) Judson W. Van de Venter (1855-1939)

Winsfield S. Weeden (1847-1908)

Hih la a phuakpa in a nuntakna Khazih’ tungah kipia a Pasian’ nasem dinga a pumpiak ni ngaihsunkik-a a phuah ahi hi. 1896 kumin Winsfield S. Weeden leh Leonard-te’ kaihkhop Gospel

Songs of Grace and Glory kici labu sungah kihel hi. Mr. Van de Venter in hih la a phuahna thu anuaia bangin gen ngei hi: “(America gam) East Palestine, Ohio ah cialpi ka bawl lai-a George Sebring’ inn-a ka phuah ahi hi.(George Sebring pen Sebring, Ohio ah Sebring Campmeeting Bible Conference a phuankhia pa hi a, America gam Florida state-a Sebring khua a satpa zong ahi hi. ZKK) Ka khantawn limsuaih uk-a a sin mi ka hi hi. College ka zawh khit ciangin a minthang mahmah German sia khat’ khut nuaiah limsuaih ka sin lai hi. Sharon, Pennsylvania-a public sangte ah supervisor zong ka sem hi. Tua laitak ka pawlpi First Methodist Church ah khakhanlawhna cialpi hong kibawl hi. Kei zong ka hihzawh zah-in ka kihel a, a sawt lo-in “lay preacher” (pawlpi mi mawkmawk thuhilhsia) in hong kikoih hi. Pasian in ka nasepna thupha hong pia a, cialpi ka bawlna ah mi tampi piangthak hi. Pasian’ Khasiangtho in leitung nasep ahi ka laihilhna nusia-a, lungdamna thu tangkona ah ka kipumpiak ding nakpi-in hong hanthawn hi; ke’n lah ka mang zo peuhmah kei hi. Limsuai khat ka hih ding mah ka ut ngeungau kha hi. Tua banga ka om kum 5 sung sawt zen hi. A tawpna ah nial zo nawn lo-in na khempeuh – ka hun leh ka siamna khempeuh – Zeisu ka pumpiak hun hong tung hi. Ka nuntakna ah ni thak khat hong suak tawh kibang liang hi. Evangelist khat ka suak a, tua ni dong ka sunga a kiselcip tawh a kibang ka siamnate ka mukhia ta hi. Pasian in ka sungah la thak hong guan-a phatna ka sak nading aw thak hong pia hi. “Tawlpi khat sung khensat lah a ka omna panin na khempeuh Zeisu ap-a, ka nuntakna Pasian’ nasep nadinga ka kipiak hun phawkna in hih “Zeisu Tungah Kipia Ta’ng” a cih ka phuah ahi hi” ci-in lungdamna tawh gen kik hi. Judson W. Van de Venter pen America gam Dundee, Michigan gei-a lo khat ah December 5, 1855 ni-in suak hi. Hillsdale College-a a sangkahna a man khit ciangin art teacher leh Sharon,


Pennsylvania-a public school-te ah supervisor of art hi. Pasian’ ading kipumpiak-a evangelistic nasep a sep ciangin Winsfield S. Weeden in lasakna tawh huh den hi. Winsfield bel America gam Middleport, Ohio ah March 29, 1847 ni-a suak ahi hi. Evangelistic nasepna ah lasakna tawh a pan ma-in ama’ omna kiimtengah lasakzia hilh kawikawi hi. Lasaksiam bek hi lo-in la makaih zong siam hi,

kici

hi.

La

tampi

kaikhawmin

labu

pawlkhat

khenkhia

a,

tuate

lakah The

Peacemaker (1894), Songs of the Peacemaker(1895), Songs of Sovereign Grace (1897) cihte kihel hi. A hansuang tungah hih la thulu “Zeisu Tungah Kipia Ta’ng” kigelh hi. Evangelist minthang Dr. Billy Graham in Cliff Barrows’ gelh Crusade Hymn Stories laibu sungah hih lamal phuakpa Mr. Van de Venter tawh kisai hibangin gen ngei hi: “Thuhilh ka kipat ck laia hong zo mahmah evangelist khat pen “Zeisu Tungah Kipia Ta’ng” la a phuak laphuaksiam Rev. J. W. Van de Venter ahi hi. 1930 kumte in ka sangkahna Florida Bible Institute (tu’n Trinity Bible College kici) ah hong hawh den-a, ko sangnaupangte in migit luat mahmah khami luat mahmah a thuah siapa ka it mahmah uh a, Tampa, Florida-a a phalbi inn ah nitak kikaihkhopna leh lasak khopna ka nei den uh hi” ci-in na gen hi. 109. Zeisu’n Hong It Hi Jesus Loves Me (Mark 10:16) Anna B. Warner (1820-1915)

William B. Bradbury (1816-1868)

La khempeuh laka naupangte’ deihpen la ahi hih la pen Anna Barlett Warner in 1860 kuma a phuah ahi hi. Anna Warner in hih la a sanggamnu Susan tawh a phuahkhop hi a, Susan’ gelh novel Say and Seal kici laibu sunga a gelh ahi hi. Tua tangthu a buppi-in bang hiam cih kuama’n thei nawn lo ding hi napi-in tua tangthu sunga Mr. Linden in cina-a si dekdek-a om Johny Fax a hanthotna kammal la a kiphuak hih la bel leitung buppi-a naupangte’ deihpen la hong suak hi. Anna leh Susan Warner-te unau pen a pilna sang mahmah a nei, a piangthak mahmah unau numei nih ahi uh hi. New York khua Hudson gunpi gei-a inn hoih mahmah khat ah kuamah tawh kikawm khol lo-in teng uh hi. West Point-a US Military Academy tawh kinai ahih manin a unau un galkap sinte Pasian’ thu laihilhna Sunday School neihpih zel uh hi. A tenna uh “Good Crag” mahmah zong Academy’ tungah pia uh a, national shrine khat-in kikem hi. Galkap sin-a om tangvalte’ kha lam nuntakna vei-a a nasepna uh pahtawina-in a unau un a sih uh ciangin galkapte kipahtawina minphatna-in (military honors) kivui hi.


Meigong-a om New York khuapi-a mi minthang khat ahi a pa uh a sih ciangin a unau un sum le paii hatsakna tampi tuak uh a, laigelh kipan uh hi. Susan’ laibu gelhte’ lakah The Wide Wide

World kici laibu minthang mahmah a, tua hun lai-a kikhawngpenUncle Tom’s Cabin zom-a bu tam kikhawngpen ahi hi. A sanggamnu Susan zah-in laigelhna hangin a minthan loh hangin “Amy Lothrop” kici min zangin novel pawlkhat gelh-a, la pawlkhat kaikhawmin khenkhia hi. Hymns of the

Church Militant (1858) lehWayfaring Hymns, Original and Translated, (1869) te ahi hi. La-aw phuaksiam William B. Bradbury in tua laibu Say and Seal sim-a, tua lamalte a muh ciangin naupangte’ ading la ngaih khat a muh lam thei hi. A la-aw ding phuaka, a sakkik phuahbeh a, khenkhia-in hawmkhia a, America gam bek hi lo-in leitung buppi-a Sunday School-te leh naupang kikhopnate-a kideihpen la hong suak hi. Amah October 6, 1816 ni-in York, Maine ah suak hi. A tangval ciangin Boston, Massachusetts ah lal a, tua lai-ah “American pilna sinna le music-te’ pa” (father of American public school and music) kici Lowell Mason tawh kithuah uh hi. Tuiphum pawlpi lianpipi tampi ah choir director leh organist-in om ngei a, naupangte’ laka a nasepnate minthang deuh hi. A nasep minthangte’ lakah Music Festival kici naupang tul khat kaikhawm-a, puan kibang silhsak, ama’ lapuahte a saksakna la-pawite minthang deuh hi. La phuah bek hi lo-in, la tawh kisai laihilhna, la ngaihte khetkhiatna bekbek sepin nei a, 1841 kuma kipanin 1868 kuma a sihkhiat dong Pasian’ la, leitung la bu 59 kaikhawmin khenkhia hi. Bradbury’ phuah la-awte lakah hih la “Zeisu’n Hong It Ka Thei Hi” (Jesus Loves Me) banah, “Ama’n Hong Kha” (He Leadeth Me), “Ka Hi Bangin” (Just As I Am), “Thunget Hun Nuam” (Sweet Hour of Prayer), “Depth of Mercy,” “Even Me”, “The Solid Rock” cihte minthang mahmah hi. 110. Ka Zai Deih Aw, Va Leeng In Wing Away, Song of My Soul Tuan Khan Mung (1960- )

Tuan Khan Mung (1960-)

English rendering by Rev. S.T. Hau Go (1920-1996) 139 Tedim kama labu hoihpen hong bawlsak Rev. S.T. Hau Go in Xristian La, Tedim Kam sung laimai xiv a a gen bangin Christian Hymn-te’ Tangthu laibu hibang ka bawl buangin eimi tualsuak


khat’ phuah khat hel nopna lungsim ka nei hi. Pasian’ hehpihna tawh ei Zomite thu leh la a va mahmahte i hi a, taanglai i pu i pate bangin thupi khatpeuh a gen nop uh ciangin la dawng khat-in na gen uh a, mangngilh nawn het lo-in a khang a khangin kiciamteh suksuk laimawk hi. Christian upna ah i khan ciang leuleu-in Pasian in la phuaksiam tampi hong pia a, S.T. Khai, Zogam Lalpu, Zolimtui Thawng Kim, Tua Mungte-a kipan la ngaih dawng tampipi a phuak laphuaksiam mi tampi khang khin hi. Tuate’ lakah a taangthu leh a phuahsa hih la’ pianzia a kigenna a om ngeisa Rev. Tuan Khan Mung (Tua Mung)’ phuah hih la “Ka Zai Deih Aw, Va Leeng In” (Wing Away, Song of My Soul) kong hel hi. Rev. S.T. Hau Go in Xristian La, Tedim Kam sung laimai xiv-a a gen bangin kong genkik mai ding hi. “La hih zahta tei a, labu hih cia ka bawl buangin, eimi tualsual khat’ phuah, a kilawm om leh guang nuam ing, ci a ka kankan laitakin, Tonzangte, Sia Vial Nang’ pawlpi panin tangvalno Tuan Khan Mung’ phuah, “Ka zai deih aw, va leeng in” ka za kha zenzen a, ka bil le ka lungsim hong su pah lek hi. A phuakpa’ kiangah, ka labu bawlna sungah guan theih nading ‘copyright’ ka nget leh ong pia hi. “Hih la pen a thu luan zia, a aw pai zia, mi siam dangte aa mah baan ka sak tham loin, a thu le a la aw tonin kihual khawm in kilawm ka sa mahmah hi. A thu a haksatna munte-ah a aw zong kalsuan tawng geihgeihin, ama taang-a la a sawlnate-ah la aw zong leeng diaidiai hi. Mual le guam kaan-a pai nadingah a kalsuan zong hi liapliap pahin, tuate tungah la pen a khaak om lo-in leeng viauviau hi.” Hih laphuakpa Rev. Tuan Khan Mung bel Tozang khua ah 1960 kumin suaka, Tonzang SHS pan tan 10 a zawh khit ciangin MICT, Insein pan LTh, ZTC, Falam pan BTh zo a, MIT< Insein panin MDiv ngah hi. 2002 kuma kipanin Singapore ah Bachelor of Church Music (BCM) a sin laitak ahi hi. 1988 kuma kipan pastor nasep kipana, 1991 kuma panin 2000 kum dong Tonzang khua Vial Nang Memorial Baptist Church ah senior pastor-in om hi. 2001-2002 sung TTBA Mission Secretary sem ngei hi. Kimawlna lam zong va mahmah a, Tonzang Township leh Chin State Football Selectedin kimawl ngei hi. ZBC la kidemna ah mi solo, duet lasaknate ah a khatna ngah ngei hi. Gam leh minam itna leh Pasian phatna la tampi phuaka ngaih thei mahmah hi. Hih la Mangkama a tei Rev. S.T. Hau Go bel a pa Tual Hang leh a nu Awn Niangte’ sung panin October 30, 1920 ni-in Tedim uk sung Lailui khua ah suak hi. Sagaing panin Kawllai distinction tawh tan 10 zo hi. College kah theih nading scholarship kum 5 sung sang hi.


Judson College pan B.A. ngah hi. 1946 kumin Madras University panin M.A (Philosophy) ngah hi. 1950 kumin America gam va pai-a Phildelphia khua-a Eastern Baptist Theological Seminary panin M.R.E. ngah leuleu hi. 1947 kumin Luan Za Cing tawh kiteeng uh a, tanu tapa 8 nei uh hi. America gam panin hong tun kik ciangin missionary Rev. F.O. Nelson leh Rev. Robert Johnson-te tawh kithuah-in Falam gam tavuan la hi. 1953 kum Zomi Baptist Convention a kiphuat ciangin General Secretary masapen-in kiteel hi. Kum thum a sep khit ciangin kum thum sem kik dingin a kiteel hangin a cidam lo-a 1957 kumin khawl hi. March 1, 1996 ni-in Yangon khuapi-a a inn panin Topa’ kiang hong zuatsan hi. Eimite’ sungah lai siampen, thu leh la a vapen khat ahi hi. A khan sunga a sep tampite’ lakah Tedim kama Christian la ngaih tampi hong teikhiatsakte a manphapen khat-in ka ciamteh hi. Bibliography (Hih laibu a gelhna ah a nuai-a laibute lak panin pawlkhat ki-ena, a kingah zo lo zong pawlkhat om hi. Christian hymn-te’ tangthu a kan mi khatpeuh in a zon beh theih nading ci-in laibu pawlkhat kong gual hi.) Bailey, Albert E. The Gospel in Hymns. New York: Charles Scribner’s Sons, 1950. Barrows, Cliff, ed. Crusade Hymn Stories. Chicago: Hope Publishing Co.,1967. Benson, Louis F. The English Hymn. New York: George H. Doran Co., 1915 (ReprintJohn

Knox Co., 1962)

Blanchard, Kathleen. Stories of Favarite Hymns. Gannd Rapids: Zondervan, 1940. Brown,

Theron,

New

and

Butterworth. The

Hezekiah

Stories

of

the

Hymns

and

Tunes.

York: George H. Doran Co., 1906.

Clark, W. Thornton. Stories of Fadeless Hymns. Nashville: Broadman Press, 1949. Davies, James P. Sing With Understanding. Chicago, Illinois: Covenant Press, 1966. Douglas,

Charles

Scribner’s

W. Church

Music

in

History

and

Practice.

New

York:

Charles

Sons, 1937. Revised 1962 by Leonard Ellinwood.

Emurian, Ernest K. Living Stories of Famous Hymns. Boston: W. A. Wilde Co., 1955. Gabriel,

Charles

Rodeheaver Emurian, Book

Ernest

H. The

Singers

and

Their

Songs.

Famous

Gospel

Winona

Lake,

Indiana:

The

Co., 1915. K. Forty

Stories

House, 1959.

of

Songs.

Grand

Rapids:

Baker


Erickson, J. Irving. Twice-Born Hymns. Chicago: Covenant Press, 1976. Maurice. Historical

Frost, William

Companion

to

Hymns

Ancient

and

Modern.

London:

Clowes and Sons, 1962.

Hagedorn, Ivan H. Stories of Great Hymn Writers. Grand Rapids: Zondervan.1949. Hustad,

P. Hymns

Donald

Publishing

the

Living

Church.

Carol

Stream,

Illinois:

Hope

Co., 1978.

Hustad,

P. Dictionary-Handbook

Donald

Carol

to

Hymns

for

the

Living

Church.

Stream,Illinois: Hope Publishing Co.,n.d.

Hustad,

P. Jubilate!

Donald

Carol

Church

Music

in

the

Evangelical

Tradition.

Stream,Illinois: Hope Publishing Co., n.d. John. A

Julian, Grand Kerr,

for

Dictionary

of

Hymnology.

New

York:

Charles

Scribner’s

Sons,

1892.

Rapids: Kregel Publications, 1985 (Reprint) Phil. Music

Cali

Evangelism

and

Stories

of

Famous

Christian

Songs.

Glendale,

fornia: Gospel Music Publishers, 1939. Haldor. Modern

Lillenas, Com

Gospel

Song

Stories.

Kansas

City,

Mo.:

Lillenas

Publishing

pany, 1952. Alice, Harold

Loewen,

Hand Marks,

in

Moyer,

and

Mary

Oyer,

Exploring

the

Mennonite

Hymnal:

book. Newton, Kans.: Faith and Life Press, 1983. Harvey

B. The

H. McCutchan, York: McCutchan, edi

Rise

and

Growth

of

English

Hymnody.

New

York:

Fleming

Revell Co., 1938. G.. Hymn

Robert

Tune

Names,

Their

Sources

and

Significance.

Methodist

Hymnal,

New

Abingdon Press,1957. G.. Our

Robert

Hymnody:

A

Manual

of

the

second

tion. New York and Nashville: Abingdon-Cokesbury Press, 1942.

Osbeck, Kenneth W. 101 Hymn Stories. Grand Rapids: Kregel Publications, 1982. Osbeck, Kenneth W. 101 More Hymn Stories. Grand Rapids: Kregel Publications, 1985. Peterson, John W. The Miracle Goes On. Grand Rapids: Zondervan, 1976. Reynolds,

William

Nashville:

J. Hymns

of

Our

Faith,

A

Handbook

for

the

Baptist

Hymnal.

Broadman Press, 1964.

Reynolds, William J. Companion to the Baptist Hymnal. Nashville: Broadman Press, 1976. Reynolds, Winston,

William

J.

and

M.

Price. A

Joyful Sound. New York: Holt, Rinehart, and

1978.

Routley, Erik. Hymns Today and Tomorrow. New York: Abongdon Press, 1964. Routley, Erik. Hymns and the Faith. Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans, 1968.


Rudin,

Cecilia

Inc.,

Margaret. Stories

of Hymns We Love. Chicago: John Rudin and Co.

1945.

Ruffin, Bernard. Fanny Crosby. New York: United Church Press, 1976. Ryden,

Edwin. The

Ernest

Augustana Sallee,

Story

of

Christian

Hymnody. Rock

Island,

Illinois;

Press, 1959.

James. A

House,

History

of

Evamgelistic

Hymnody.

Grand

Rapids:

Baker

Book

1978.

Sankey, Ira D. My Life and the Story of the Gospel Hymns. New York: Harper and Broth

ers

Publishers, 1906. Sanville, George W. Forty Gospel Hymn Stories. Winona Lake, Indiana: The RodeheaverHall-Mack Company, 1943. Sellers, E. O. Evangelism in Sermon and Song. Chicago: Moody Press, 1946. Shea,

George

Beverly

World Smith,

Fred

Bauer. Songs

That

Lift

the

Heart.

Minneapolis:

Wide Publications, n.d. Alfred

B. Al

Music Smith,

with

Smith’s

Treasury

of

Hymn

Histories.

Greenville,

SC.:

Better

Publications, Inc., 1985. J. Oswald

Oswald

Rodeheaver

J.

Smith’s

Hymn

Stories.

Winona

Lake,

Indiana:

The

Co.,1963.

Stebbins, George C. Reminiscences and Gospel Hymn Stories. New York: George H. Doran Sydnor,

Co., 1924. R. The

James

Press,

Hymn

and

Congregational

Singing.

Richmond:

John

KNox

1960.

Thompson, Ronald W. Who’s Who of Hymn Writers. London:Epworth Press, 1967. Wake,

Arthur

The

N. Comapanion

to

Hymnbook

for

Christian

Worship.

St.

Louis,

Mo.:

Bethany Press, 1970.

White, Edward E. Singing With Understanding. Warburton, Victoria, Australia: Signs Company, n.d. A Sunga Om Thute 1. A Sangna Lam Ka Kahto Hi

1

2. A Sia Ding Honkhia In

2

3. A Ta Itte Hong Kha

3

Publishing


4. A Thu Ka Gengen Nuam Hi

5

6. Ama’n Hong Kha

7

7. Amah Thei Ning

8

8. Bethlehem Khua Neu Mite Aw

10

9. Calvary Ah

11

10. Calvary Ah Hong Zui Ning

13

11. Dai Dide! Zan Siangtho!

14

12. Dai Hithiat-a Tawldamna Mun

15

13. Dawn Un, Zeisu’ Min Vangliatna

16

14. Ding Un, Ding Un, Zeisu’ Mi!

17

15. Eite’ Ki-Itna

18

16. Etlawm Mualkuam Unokpak,

19

17. Gamlapi Mual Tungah

20

18. Gunpi Ah I Kikhawm Ding Hiam?

21

19. Han Thuk Sungah Lum Hi

22

20. Hing Eive! 21. Hoihna leh Hehpihna In Hong Zui Taktak Ding 22. Hong Hon Topa Zeisu’ Tal-ah

24 25 26


23. Hong Hopa In Hong Kun

27

24. Hong It Zeisu Topa Aw

28

25. Hong Itzaw Ning

29

26. Hong Naisak In

31

27. Hong Pai Ciangin

32

28. Hong Pai In, Thupha Namkim Nak

33

29. Hong Paisan Ke’n, Migi Topa

34

30. Huan Sungah

36

31. Huihpi Nun Cianga Kidalna

37

32. I Lungnuam Hi Zeisu Muang Leeng

38

33. I Mawhna Le I Dahna Teng

39

34. Itna Nuam Aw! 35. Itna Tawh Nong Vaikhak Bangin

40 42

36. Jesu Va Ko Ning

43

37. Ka Hi Bangin

44

38. Ka Kha Ading A Hoih Hi

45

39. Ka Kha Ni

46

40. Ka Pa’n Inn le Lo Tampi a Nei Hi

47


41. Ke’n Zeisu Deihzaw Ing

49

42. Kei Nangawn Hong It Hi

50

43. Kei Ong Tanpa

51

44. Kei Tawh Omkhawm In

52

45. Kei’ Ading Tam Khang Suangpi

53

46. Keima’ Topa Zeisu Lamdang Honpa Hi

55

47. Khatvei Ciangin Khungkhau Tat-in

57

48. Khazih’ Galkapte’n Ah

60

49. Kong Up Kong Muanna Lian

62

50. Laisiangtho, Pasian Thubu

63

51. Lam Ong Hilh In, Tung Pasian Aw

64

52. Lam Tawntung A Hong Paipih Hi

65

53. Lamdang Lua Hi, Ong Hehpihna 54. Leitung Lungdam, Topa Hong Pai 55. Liansi Cia Maw!

67 69 71

56. Lungdam Huai Hi, Nang Kong Teel Ni

72

57. Lungdamin Kong Bia Uh Hi

74

58. Lungmuanna Thupha

75


59. Muang Ding, Mang Ding

76

60. Muanhuai Hong Dal Pasian

77

61. Na Thumaanna Lian Hi, Ka Pa Pasian Aw

78

62. Nang’ Deih Bang, Topa!

79

63. Nang Kong Beel Hi

81

64. Nang Kong Deih Tawntung Hi

82

65. Nang Le Kei Hong Sam Hi

83

66. Nang Tawh Naizaw Nuam Ing!

84

67. Nangmah Tatkhiat Nading

86

68. Nangmah Tawh Pasian Omkhawm Ta Hen

88

69. Ngai Un! Vantungmi’n Lasa

89

70. Nong Deihna Mun Peuhmah Pai Ning

90

71. Nuam Lua Ing, Ka Honpa Hang

91

72. Nung Ciangin A Nopna

92

73. Nungta Ahih Man

93

74. Nuntakna Khomun 75. Ong Khah Ngei Lo Ding Itna Aw 76. Ong Sit Tel In

94 95 96


77. Pasian In Hong Kem Ding Hi

97

78. Pasian’ Bawlsa Khempeuh Inah

98

79. Pasian’ Hong Itna

100

80. Pawlpi A Bul Zeisu Hi

101

81. Phatna La

102

82. Si-a Khut Guak Masuan Ding Maw?

104

83. Siangtho, Siangtho, Siangtho

105

84. Singlamteh Galkap Hi Lo Ka Hiam?

106

85. Tanglai Pate’ Upna

108

86. Tangthu Hong Gen In

109

87. Tawntung Ang Sungah Khawl Ta’ng

111

88. Thuciamna Pha Muang Ning

111

89. Thumaan Ning

112

90. Thunget Hun Nuam

113

91. Thupha Na Ngahsa Ngaihsun Pha In 92. Topa Aw Ka Nuntakna

114 115

93. Topa Tawh Maitang Kimu Ding

116

94. Topa, Nang Ka Vision Hi In

119


95. Tuikhuk Khat A Om Hi

120

96. Tuucingte’n Zanlai Gamlakah

121

97.Vanglian Kumpipa’ Hong Sihna

123

98. Vantungah Min Hong Sap Laitak

125

99. Zankim Gamdaih Kim Laitakin

126

100. Zawdan Gun Gei Ah

127

101. Zeisu Ading Nuntak Maan Ka Nungta

128

102. Zeisu Aw, Kong It Hi

129

103. Zeisu In Hong Kem Hiam?

130

104. Zeisu In Van Ah Tokhom Nusia A

131

105. Zeisu’ Min Manpha Na La In

132

106. Jesu Muang In

134

107. Zeisu Tawh Mun Khempeuh

135

108. Zeisu Tungah Kipia Ta’ng

136

109. Zeisu’n Hong It Hi

138

110. Ka Zai Deih Aw, Va Leeng In

139

Bibliography

140

Index of Authors, Composers and Arrangers

143


Index of English Titles Index of Scripture

145 146

Index of Authors, Composers,and Arrangers (Lamal phuakte, la-aw phuakte, leh arrangement bawlte hih laibu sunga la nambat tawh a nuai-ah hong kilak hi.) Ackley, Alfred H. (1887-1960), 20 Adams, Sarah F. (1805-1848), 66 Arne, Thomas A.. (1710-1778), 84 Backstrom, Carl E. (1901- ), 71 Baring-Gould, Sabine (1834-1924), 48 Barnby, Joseph (1839-1896), 34 Baxter, Lydia (1809-1874), 105 Beethovan, Ludwig van (1770-1827), 57 Bennard, George (1873-1958), 17 Bennett, Sanford F. (1836-1898), 72 Black, James M. (1856-1938), 98 Bliss, Philip P. (1838-1876), 38, 42, 43, 67 Bound (Pounds), Jessie B. (1861-1921), 107 Bourgeois, Louis (c.1510-1561), 81 Bradbury, William B. (1816-1868), 6, 37, 50, 90, 109 Breck, Carrie E. (1855-1934), 93


Brooks, Phillips (1835-1893), 8 Brown, Mary (1891-?), 70 Buell, Harriett E. (1834-1910), 40 Burton, John, Sr. (1773-1822), 50 Byrne, Mary E. (1880-1931), 94 Carter, Russell Kelso (1849-1928), 88 Charlesworth, Vernon J. (1839-), 31 Chisholm, Thomas O. (1866-1960), 61, 101 Converse, Charles C. (1832-1918), 33 Cowper, William (1731-1800), 95 Crosby, Fances J (1820-1915), 2,7, 26, 29, 46, 47, 52, 58 Cushing, William O. (1823-1902), 27, 63 Doane , William H. (1831-1915), 2, 25, 26, 29, 86, 105 Doddridge, Philip (1702-1751), 56 Draper, William H. (1855-1933), 78 Duffield, George (1818-1888), 14 Dyke, Henry van (1852-1933), 57 Dykes, John B. (1823-1876), 83 Elliott, Charlotte (1789-1871), 37 Ellor, James (1819-1899), 13


Excell, Edwin O. (1851-1921), 91 Faber, Frederick W. (1814-1863), 85 Fawcett, John (1740-1817), 15 Featherston, William R. (1846-1873), 102 Fisher, William G. (1835-1912), 4 Fry, Charles W. (1837-1882), 16 Gabriel, Charles H (1856-1932), 1 Gaither, Gloria (1942- ), 73 Gaither, William J. (1936- ), 73 Geibel, Adam (1885-1933), 14 Gilmore, Joseph Henry (1834-1918), 6 Go, S.T. Hau (1920-1996), 110 Gordon, Adoniram J. (1836-1895), 102 Graeff, Frank E. (1860-1919), 104 Grape, John T. (1835-1915), 23 Greatorex, Henry W. (1813-1858), 35 Groves, Alexander (1842-1909), 74 Guber, Franz (1787-1863), 11 Gurney, Dorothy B. (1858-1932), 34


Hall, Elvina M. (1820-1889), 23 Hall, J. Lincoln (1866-1930), 104 Handel, George F. (1685-1759), 54, 95, 96 Hankey, Arabella Katherine (1834-1911), 4, 86 Hastings, Thomas (1784-1872), 22, 45 Havergal, Frances R. (1836-1879), 67 Havergal, Frances R. (1836-1879), 92 Hawks, Annie S. (1835-1918), 64 Hays, William S. (1837-1907), 16 Heber, Reginald (1783-1826), 83 Hedge, Frederich H. (1805-1890) Hemy, Henri F. (1818-1888), 85 Hewitt, Eliza E (1851-1920), 5 Hine, Stuart K. (1899-?), 55 Hoffman, Elisha A. (1839-1929), 36, 87 Holden, Oliver (1765-1844), 13 Hughes, John (1873-1932), 51 Hull, Eleanor H. (1860-1935), 94 Hultman, John Alfred (1861-1942), 71


Hussey, Jennie Evelyn (1874-1958), 10 Johnson, Norman E. (1928-1983), 71, 76, 78, 94 Keble, John (1792-1866), 39 Ken, Thomas (1637-1711), 81 Kirkpatrick, William J. (1838-1921), 10, 32, 46, Knapp, Mrs. Joseph F. (1839-1908), 58 Lathbury. Mary Artemisia (1841-1913), 74 Lehman, Frederick M. (1868-1953), 79 Lowden, C. Harold (1883-1963), 101 Lowry, Robert (1826-1899), 18, 19, 52, 64 Luther, Charles C., 82 Luther, Martin (1483-1546), 60 Lyte, Henry F. (1793-1847), 44 Malan, H.A. Cesar (1787-1864), 92 Marsh, Simeon B. (1798-1875), 24 Martin, Civilla D. (1869-1948), 77 Martin, W. Stillman (1862-1935), 77 Mason, Lowell (1792-1872), 49, 54, 66, 95, 97 Matheson, George (1842-1906), 75 McAfee, Cleland B. (1866-1944), 12


McGranahan, James (1840-1907), 43 McIntosh, Rigdon M. (1836-1899), 100 Mendelssoln, Felix (1809-1847), 69 Miles, C. Austin (1868-1946), 30 Miller, Mrs. Rhea F. (1894-1966), 41 Mohr, Joseph (1792-1848), 11 Monk, William H. (1823-1889), 44 Montgomery, James (1771-1854), 35 Mung, Tuan Khan (1960- ), 110 Murray, J. R. (1861), 16 Naegeli, Hans G. (1773-1836), 15 Newell, William R. (1868-1956), 9 Newton, John (1725-1807), 53 Oatman , Johnson, Jr. (1856-1922), 1, 91 Orr, J. Edwin (1912-? ), 76 Palmer, Ray (1808-1887), 49 Peace, Albert L. (1844-1912), 75 Peek, Joseph Yates (1843-1911), 89 Perronet, Edward (1726-1792), 13 Peterson, John W. (1921- ), 21


Pollard, Adelaide A. (1862-1934), 62 Prentiss, Elizabeth P. (1818-1878), 25 Prior, Charles E. (1856-1927), 70 Rankin, Jeremiah E. (1828-1904), 68 Redner, Lewis H. (1830-1908), 8 Rimbault, Edward F. (1816-1876), 56 Rippon, John (1751-1836), 13 Robinson, Robert (1735-1790), 28 Root, George F. (1820-1895), 27 Rounsefell, Carrie E. (1861-1930), 70 Runyan, William M. (1870-1957), 61 Sammis, John H. (1846-1919), 59 Sankey, Ira D. (1840-1908), 31, 63, 106 Scriven, Joseph (1819-1886), 33 Sears, Edmund H. (1810-1876), 99 Shea, George Beverly (1909- ), 41 Sherwin, William Fisk (1826-1888), 74 Showalter, Anthony Johnson (1858-1924), 87 Shrubsole, William (1760-1806), 13


Smith, Alfred B. (1916- ), 21 Spafford, Haratio Gates (1828-1888), 38 St. Francis of Assisi (1182-1226), 78 Stead, Louisa M. R. (c. 1850-1917), 32 Stebbins, George C. (1846-1945), 47, 62, 82 Stennett, Samuel (1727-1795), 100 Stennett, Samuel (1727-1795), 22 Stites, Edgar Page (1836-1921), 106 Stone, Samuel J. (1839-1900), 80 Storm, August Ludvig (1862-1914), 71 Sullivan, Arthur S. (1842-1900), 48 Sumner, John B.(1838-1918), 40 Sweney, John R. (1837-1899), 5, 7 Tate, Nahum (1652-1715), 96 Thompson, William L. (1847-1909), 65 Tomer, William G. (1833-1896), 68 Toplady, Augustus M. (1740-1778), 45 Towner, Daniel B. (1850-1919), 9, 59, 107 Tullar, Grant C. (1869-1950), 93


Van de Venter, Judson W. (1855-1939), 108 Walford, William W. (1772-1850), 90 Walter, Howard A. (1883-1918), 89 Walton, James G. (1821-1905), 85 Warner, Anna B. (1820-1915), 109 Watts, Isaac (1674-1748), 54, 84, 97 Webb, George J. (1803-1887), 14 Webster, Joseph P. (1819-1875), 72 Weeden, Winsfield S. (1847-1908), 108 Wesley, Charles (1707-1788), 24, 69 Wesley, Samuel S. (1810-1876), 80 Whitefield, George (1714-1770), 69 Williams, Peter (1722-1796), 51 Williams, William (1717-1791), 51 Willis, Richard S. (1819-1900), 99 Wyeth, John (1770-1858), 28 Young, George A., ( 1903-?), 3 Index of English Titles (Hih laibu sunga late’ thulu Mangkamin hong kilak hi. La thulu gei-a nambatte sunga laimai nambatte ahi hi.) A Child of the King, 47

hih labu


A Mighty Fortress Is Our God, 77 A Shelter in the Time of Storm, 37 Abide With Me, 52 According to Thy Gracious Word, 42 All Creatures of Our God and King, 98 All Hail the Power of Jesus’ Name, 16 All the Way My Savior Leads Me, 65 Am I a Soldier of the Cross?, 106 Amazing Grace, 67 Anywhere With Jesus, 135 At Calvary, 10 Be Thou My Vision, 119 Because He Lives, 93 Blessed Assurance, 75 Blest Be the Tie That Binds, 18 Break Thou the Bread of Life, 94 Christ Arose, 22 Cleanse Me, 96


Come, Thou Fount of Every Blessing, 33 Count Your Blessings, 114 Does Jesus Care? 130 Doxology, 102 Draw Me Nearer, 31 Face to Face With Christ My Savior, 117 Faith of Our Fathers, 108 God Be With You, 88 God Leads Us Along, 3 God Will Take Care of You, 97 Great Is Thy Faithfulness, 78 Guide Me, O Thou Great Jehovah, 64 Hark! The Herald Angels Sing, 89 Have Thy Own Way, Lord! 79 He Hideth My Soul, 55 He Leadeth Me, 7 He Lives, 24 Hiding in Thee, 81


Higher Ground, 1 Holy Bible, Book Divine, 63 Holy, Holy, Holy, 105 How Great Thou Art! 71 I Gave My Life for Thee, 86 I Hear the Savior Say, 27 I Love to Tell the Story, 5 I Must Tell Jesus, 43 I Need Thee Every Hour, 82 I Shall Know Him, 8 I Surrender All, 136 I Would Be True, 112 I’d Rather Have Jesus, 49 I’ll Go Where You Want Me to Go, 90 In the Garden, 36 It Came Upon The Midnight Clear, 126 It Is Well With My Soul, 45 Jesus Loves Even Me, 50


Jesus Loves Me, 138 Jesus, Lover of My Soul, 28 Jesus Paid It All, 27 Joy to the World, 69 Joyful Joyful We Adore Thee, 74 Just As I Am, 44 Lead Me to Calvary, 13 Leaning On the Everlasting Arms, 111 Living for Jesus, 128 Majestic Sweetness Sits Enthroned, 26 More About Jesus, 6 More Love to Thee, 29 Must I Go-and Empty-handed? 104 My Faith Looks Up to Thee, 62 My Jesus, I Love Thee, 129 My Redeemer, 51 My Savior First of All, 8 Near to the Heart of God, 15


Nearer My God to Thee! 84 O Happy Day, 72 O Little Town of Bethlehem, 9 O Love That Will Not Let Me Go, 95 O Perfect Love, 40 On Jordan’s Stormy Banks, 127 Onward, Christian Soldiers, 60 Pass Me Not, O Gentle Savior, 34 Rescue the Perishing, 2 Rock of Ages, 53 Saved By Grace, 57 Shall We Gather at the River? 22 Silent Night! Holy Night! 14 Softly and Tenderly Jesus Is Calling, 83 Stand Up, Stand Up for Jesus! 17 Standing on the Promises, 111 Sun of My Soul, 47 Sweet By and By, 92


Sweet Hour of Prayer, 113 Take My Life and Let It Be, 115 Take the Name of Jesus With You, 132 Tell Me the Old, Old Story, 109 Thanks to God! 91 The Church’s One Foundation, 101 The Lily of the Valley, 19 The Love of God, 100 The Old Rugged Cross, 20 There Is a Fountain, 120 Thou Didst Leave Thy Throne, 131 ‘Tis So Sweet to Trust in Jesus, 38 Trust and Obey, 76 Trusting Jesus, 133 What A Fellowship, What A Joy Divine, 111 What a Friend We Hve in Jesus, 39 When He Cometh, 32 When I Survey the Wondrous Cross, 123


When the Roll is Called Up Yonder, 125 While Shepherds Watched Their Flocks, 121 Wing Away, Song of My Soul,139 Index of Scriptures (Hih laibu sunga late a kiphuahna-a kibulphuh Laisiangtho munte a nuai-ah hong kilak hi. Laisiangtho munte’ gei-a laitui vom-a kigelh nambatte hih labu sunga la nambat ahi ahi) Piancilna 28:10-22, 66 Thuhilhkikna 33:27, 87 I Samuel 7:12, 28 I Samuel 15:22, 59 Khangtangthu Masa 17:16,17, 53 Khangtangthu Nihna 15:15, 56 Late 100, 81 Late 119:30, 89 Late 119:9, 50 Late 139:23,24, 76 Late 145, 78 Late 145:3, 55 Late 16:11, 7 Late 17:15, 47 Late 22:4, 85 Late 23, 6, 21 Late 31:2, 63 Late 31:3, 51 Late 37: 3,4,5, 106 Late 37:23, 52 Late 37:5,107 Late 46,60 Late 46:1, 38 Late 71:23, 41 Late 91:4, 77


Late 94:22, 31 Late 98, 54 Paunak 18:24), 33 Paunak 29:18, 94 Solomon’ La 2:1, 16 Solomon’ La 5:10-16, 22 Kahla 3:22, 61 Isaiah 1:18, 23 Isaiah 26:4, 45 Isaiah 32:2, 46 Isaiah 43:2, 3 Jeremiah 18:3,4, 62 Jeremiah 31:3, 75, 79 Daniel 12:3, 82 Nahum 1:7, 24 Zechariah 13:2, 95 Malachi 3:17, 27 Matthew 10:39,108 Matthew 11:28, 65 Matthew 14:19, 74 Matthew 16:24-26, 41 Matthew 28:6, 20 Mark 10:16,109 Luke 14:23, 2 Luke 18:35-43, 29 Luke 2:11, 11 Luke 2:13,14, 99 Luke 2:14, 69 Luke 2:4, 8 Luke 2:7, 104 Luke 2:8-14, 96 Luke 22:19, 35 Luke 23:23, 10 Luke 24:29, 39


Luke 24:29, 44 Luke 24:6-8, 19 John 14:19, 73 John 14:2,3, 72 John 15:5, 64 John 15:9, 42 John 6:35,37, 37 John 20, 30 Sawltakte Tangthu 9:34, 86 Romans 1:15, 4 Romans 12:1,2, 101 Romans 16:20,

68

I Corinthians 10:31, 92 I Corinthians 13:12, 93 I Corinthians 15:19, 100 I Corinthians 15:51,52, 98 I Corinthians 16:13, 84 II Corinthians 1:20, 88 II Corinthians 5: 9-14, 70 II Corinthians 5:15, 67 Galatians 5:22, 57 Galatians 6:14, 97 Ephesians 1:12,13, 32 Ephesians 1:3, 91 Ephesians 1:7, 9 Ephesians 3:12, 49 Ephesians 5:20, 71 Ephesians 5:23, 80 Ephesians 5:31, 34 Ephesians 6:14, 14 Ephesians 6:18, 90 Philippians 1:9, 10, 25 Philippians 3:10, 5 Philippians 3:14, 1


Colossians 3:17, 105 II Timothy 2:3, 48 Titus 2:14, 43 Hebrews 10:22, 26 Hebrews 10:22, 58 Hebrews 2:18, 36 James 2:5, 40 James 4:8, 12 I Peter 1:8, 102 I Peter 2:24, 17 I Peter 5:7, 103 I John 2:10, 15 I John 3:2,3, 93 Kilaakna 19:12,16, 13 Kilaakna 22:1, 18 Kilaakna 4:8-11, 83


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.