วัดพระแก้วดอนเต้าสร้างขึ้นในสมัยพระเจ้าอนันตยศ ราชโอรสองค์ที่สองของพระนางจามเทวีผู้สร้างเมืองเขลางค์นครรุ่นแรก ราว พ.ศ. 1223 ครั้งหนึ่งเคยเป็นที่ประดิษฐานพระพุทธมณีรัตนปฏิมากร (พระแก้วมรกต)  พ.ศ. 1979  พระเจ้าสามฝั่งแกนเจ้าเมืองเชียงใหม่ทรงจัดขบวนแห่เพื่อรับพระเจ้าแก้วมรกตจากเชียงรายไปเชียงใหม่ แต่ขบวนแห่มาถึงทางแยกที่จะไปนครลำปาง ช้างที่รับเสด็จพระเจ้าแก้วมรกตก็วิ่งตื่นไปทางเมืองนครลำปางไม่ว่าอย่างไรก็ไม่ยอมไปทางเชียงใหม่ จนในที่สุดพระเจ้าสามฝั่งแกนจึงให้อัญเชิญพระแก้วมรกตประดิษฐานไว้ ณ วัดพระแก้วดอนเต้าเป็นเวลา 32 ปี  ครั้นลุ พ.ศ. 2011 พระเจ้าติโลกราชเจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ จึงได้อัญเชิญพระแก้วมรกตไปเชียงใหม่ 

         
เหตุที่วัดนี้ได้ชื่อว่าวัดพระแก้วดอนเต้า มีตำนานกล่าวว่า พระมหาเถระแห่งวัดนี้ได้พบแก้วมรกตในแตงโม ( ภาษาเหนือ เรียกว่า หมากเต้า ) แล้วนำมาแกะสลักเป็นพระพุทธรูป แต่ต่อมาถูกอัญเชิญไปประดิษฐานที่วัดพระธาตุลำปางหลวงจนถึงปัจจุบัน  ทุกปีจะมีงานเทศกาลประเพณีประจำปี นมัสการสรงน้ำพระบรมธาตุดอนเต้า พระแก้วมรกตดอนเต้า ณ วัดพระแก้วดอนเต้า ตรงกับวันเพ็ญขึ้น 15 ค่ำ เดือน 8 เหนือ หรือวันเพ็ญเดือน 6 ใต้  เป็นประเพณีที่เจ้าผู้ครองนครลำปางตั้งขึ้นมาแต่ครั้งโบราณกาล  พิพิธภัณฑ์สถานแห่งลานนา วัดพระแก้วดอนเต้าสุชาดาราม สร้างโดยพระมหาอุ่น สุมงฺคโล เมื่อปี พ.ศ. 2505  เป็นอาคาร 2 ชั้น กว้าง 8 เมตรเศษ ยาว 28 เมตรเศษ เป็นสถานที่รวบรวมศิลปะวัตถุ โบราณวัตถุศิลปะลานนา ซึ่งวัดต่างๆ ในจังหวัดลำปางตลอดถึงสาธุชนทั่วไปได้มอบโบราณวัตถุต่างๆ ให้เป็นสมบัติของพิพิธภัณฑ์ลานนา เพื่อให้อนุชนรุ่นหลังได้ศึกษา ข้าวของในพิพิธภัณฑ์มีทั้งที่เป็นศาสนวัตถุ เช่น สัตตภัณฑ์หรือเชิงเทียน พระพุทธรูป วิหารจำลอง ไม้แกะสลัก  ข้าวของเครื่องใช้ เช่น กำปั่น หีบเหล็ก มีหลายขนาด ด้านนอกอาคารพิพิธภัณฑ์มีศาลาอีก 1 หลัง จัดแสดงกลองขนาดใหญ่  ชิ้นส่วนไม้แกะสลักที่ถอดรื้อจากโบสถ์หลังเดิม

       
นอกจากนี้ยังมีปูชนียสถานวัตถุที่สำคัญภายในวัด ได้แก่  องค์พระบรมธาตุดอนเต้า วิหารหลวงเป็นที่ประดิษฐานพระเจ้าทันใจ วิหารพระพุทธไสยาสน์ วิหารพระเจ้าทองทิพย์ มณฑปหรือพระยาธาตุเป็นศิลปแบบพม่า พระแก้วมรกต วัดพระแก้วดอนเต้า อนุสาวรีย์ครูบาศรีวิชัย ศาลเจ้าพ่อทิพย์ช้าง  ศาลเจ้าแม่สุชาดาถวายแตงโมแด่พระมหาเถร  วิหารลายคำสุชาดาราม  พระเจดีย์เก่าของวัดล่ามช้าง 

 

ข้อมูลจาก:

1. การสำรวจภาคสนาม วันที่ 24 กันยายน 2546

2. การประชุมเครือข่ายเพื่อการวิจัยและพัฒนาพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่น (ภาคเหนือ)  จัดโดยศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร วันที่ 14 - 15 ตุลาคม พ.ศ. 2546  ณ โรงแรมลำปางเวียงทอง  จังหวัดลำปาง